σελ. 1 από 10 PUBLIC ISSUE, Οικονομικό Βαρόμετρο, 2/2009

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ Φεβρουάριος 2009 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) Δείκτες αποτίμησης της οικονομικής συγκυρίας σελ. 1 από 10

Η ταυτότητα του Οικονομικού Βαρόμετρου της Public Issue Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index), καθώς και οι υπόλοιποι δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου, που δημοσιεύονται στην παρούσα ανάλυση, βασίζονται σε μηνιαίες πανελλαδικές τηλεφωνικές έρευνες 1.000 ατόμων, ηλικίας 18 ετών και άνω Η μέτρηση Φεβρουαρίου 2009 πραγματοποιήθηκε, στο χρονικό διάστημα 2-8/2/2009 Η Public Issue ιδρύθηκε το 2001 από τον Γιάννη Μαυρή Εξειδικεύεται στις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές έρευνες κοινής γνώμης, στην Ελλάδα και την Κύπρο Είναι μέλος της WAPOR (World Association for Public Opinion Research) & της ESOMAR (European Society for Market Research) σελ. 2 από 10

Διαπιστώσεις με βάση το Οικονομικό Βαρόμετρο Φεβρουαρίου 2009 της Public Issue Σημαντική επιδείνωση του καταναλωτικού κλίματος Αισθητή επιδείνωση του Δείκτη Καταναλωτικού Κλίματος CCI, παρατηρείται τον Φεβρουάριο, σε σχέση με τον προηγούμενο μήνα. Με την εξαίρεση των προσδοκιών για τον πληθωρισμό, όλοι οι δείκτες του Βαρόμετρου εμφανίζουν πτωτικές τάσεις. Οι προσδοκίες για την οικονομία παρουσιάζουν σημαντική επιδείνωση, υποχωρώντας στη χαμηλότερη μέχρι σήμερα τιμή τους. Η συγκεκριμένη εξέλιξη εντάσσεται σε ένα ευρύτερο κλίμα αβεβαιότητας για τα δυνητικά περιθώρια αντιμετώπισης της κρίσης, υπό το πρίσμα των δημοσιονομικών δυσχερειών της χώρας. Παρά τη σχετικά μικρή υποχώρηση, κατά το μήνα Φεβρουάριο, η ροπή προς αγορά και κατανάλωση κυμαίνεται, συγκριτικά με τον αντίστοιχο μήνα του 2008, σε υψηλότερα επίπεδα. Ραγδαία επιδείνωση καταγράφεται στο δείκτη προσδοκιών για την ανεργία. Η κατακόρυφη πτώση του δείκτη που σημειώνεται, δημιουργεί νέο αρνητικό ρεκόρ. Παρά τη δραστική αποκλιμάκωση του πληθωρισμού και τη μείωση των δόσεων των στεγαστικών δανείων, οι προσδοκίες για το εισόδημα παρουσιάζουν σημαντική πτώση, υποχωρώντας, όχι μόνο σε σχέση με τον περασμένο Ιανουάριο, αλλά και σε σχέση με τον Φεβρουάριο του 2008. Η επιδείνωση των προσδοκιών για το εισόδημα είναι υψηλότερη μεταξύ των ανέργων και των συνταξιούχων. Οι προσδοκίες για την οικονομία στη διάρκεια της επόμενης 5ετίας παρουσιάζουν πτώση, για δεύτερο συνεχόμενο μήνα. Οι καταναλωτές φαίνεται να συνειδητοποιούν σταδιακά, ότι η έξοδος από την κρίση, καθώς και η συρρίκνωση του δημοσίου χρέους και των ελλειμμάτων αποτελούν μια μακροχρόνια διαδικασία. Παρατηρείται σημαντική πτώση και των προσδοκιών για αποταμίευση. Οι μεταβολές του δείκτη, τους τελευταίους μήνες, φαίνεται να υποδηλώνουν συρρίκνωση των δυνητικών περιθωρίων αποταμίευσης των ελληνικών νοικοκυριών. Σύγκριση του δείκτη CCI της Public Issue και του δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan o Η παράλληλη εξέλιξη των δεικτών CCI της Public Issue και ICS του Πανεπιστημίου του Michigan συνεχίζεται και τον Φεβρουάριο. Ο δείκτης ICS παρουσιάζει μείωση 7,7 μονάδων υποχωρώντας στις 73,2 μονάδες. Η σημαντική πτώση του δείκτη διαψεύδει τις εκτιμήσεις, βάσει των οποίων η έγκαιρη εφαρμογή των μέτρων οικονομικής πολιτικής της νέας κυβέρνησης θα προκαλούσε άνοδο του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, ανεξάρτητα από την ενδεχόμενη επιδείνωση των συνθηκών στην οικονομία και την αγορά εργασίας. σελ. 3 από 10

Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index - CCI) Ο Δείκτης Καταναλωτικού Κλίματος παρουσιάζει μείωση 5,4 μονάδων κατά το μήνα Φεβρουάριο, υποχωρώντας στις 63,7 μονάδες. Η νέα τιμή του δείκτη υπολείπεται κατά 2,5 μονάδες της τιμής του Φεβρουάριου του 2008. Ωστόσο, η τιμή του CCI τον τρέχοντα μήνα δεν υπολείπεται παρά μόνο μισή μονάδα, από τον συνολικό μέσο όρο του. Η εξέλιξη του δείκτη, αναστέλλει τη βελτίωση του καταναλωτικού κλίματος, που σημειώθηκε τον προηγούμενο μήνα. Ο δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Μείωση 3,6 μονάδων παρουσιάζει ο Δείκτης Τρέχουσας Οικονομικής Συγκυρίας (CECI) κατά το μήνα Φεβρουάριο έπειτα από αύξηση 12,1 μονάδων, που είχε καταγράψει τον Ιανουάριο. Η νέα τιμή του CECI υποχωρεί στις 62,9 μονάδες, παραμένοντας ωστόσο σε υψηλότερα επίπεδα από το συνολικό μέσο όρο του (55,6). Αξίζει να σημειωθεί, ότι παρά τη μείωση του δείκτη, κατά τον τρέχοντα μήνα, οι καταναλωτές αποτιμούν θετικότερα την τρέχουσα οικονομική συγκυρία, σε σύγκριση με τον Φεβρουάριο του 2008. Ειδικότερα, η τιμή του δείκτη (62,9) υπερτερεί, συνολικά, κατά 6 μονάδες της αντίστοιχης τιμής που είχε σημειώσει ο δείκτης τον Φεβρουάριο του 2008 (56,9). Το συγκεκριμένο γεγονός δύναται να αποδοθεί σε δύο παράγοντες: Αφενός, στη σημαντική μείωση των διεθνών τιμών του πετρελαίου. Υπενθυμίζεται, ότι τον Φεβρουάριο του 2008 η τιμή του Brent, είχε ξεπεράσει, για πρώτη φορά, το ψυχολογικό φράγμα των 100 δολαρίων/βαρέλι. Αντιθέτως, σήμερα η τιμή του πετρελαίου κυμαίνεται περίπου στα 40 δολάρια. Αφετέρου, στην πολιτική «επιθετικών» εκπτώσεων, που προωθούν τα εμπορικά καταστήματα και οι αλυσίδες, ως απάντηση στην οικονομική κρίση και στην προβλεπόμενη επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης, κατά το 2009. Ο δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Αισθητή μείωση 6,6 μονάδων σημειώνει ο Δείκτης Καταναλωτικών Προσδοκιών CEI, κατά το μήνα Φεβρουάριο. Συγκεκριμένα, ο δείκτης υποχωρεί στις 64,2 μονάδες από τις 70,8, τον Ιανουάριο. Η τιμή Φεβρουαρίου υπολείπεται, τόσο του συνολικού μέσου όρου του CEI (70), όσο και της τιμής του δείκτη, κατά τον αντίστοιχο μήνα του 2008 (72,3). Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο δείκτης προσδοκιών για το προσωπικό εισόδημα και την κατάσταση της οικονομίας υποχωρεί στη δεύτερη χαμηλότερη, μέχρι σήμερα, τιμή του. Η παραπάνω εξέλιξη αποτυπώνει, αδιαμφισβήτητα, την αυξημένη απαισιοδοξία που διακατέχει τους καταναλωτές για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομία της χώρας. Σύγκριση CEI και CECI Στο διάγραμμα που παρατίθεται στα επόμενα, διακρίνεται μια τάση σύγκλισης των επιμέρους δεικτών CEI και CECI του Οικονομικού Βαρόμετρου. Η συγκεκριμένη εξέλιξη προκύπτει από την βελτίωση των εκτιμήσεων των καταναλωτών για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία (CECI) και τη σχετική σταθερότητα των προσδοκιών των καταναλωτών για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομική κατάσταση της χώρας. Ο πίνακας που ακολουθεί παρέχει μία συνοπτική εικόνα των τάσεων των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου. Δείκτης καταναλωτικού κλίματος & αναλυτικοί δείκτες, Φεβρουάριος 2009 Μηνιαίες μεταβολές 2/09 Μηνιαία Μέσος όρος μεταβολή 12/07-2/09 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI 63,7-5,4 64,2 Ροπή προς αγορά & κατανάλωση 72,1-2,1 58,4 Εκτιμήσεις για το εισόδημα 53,8-5,0 52,8 Προσδοκίες για την οικονομία 37,9-9,6 53,9 Προσδοκίες για την ανεργία 20,9-12,9 45,0 Προσδοκίες για την αποταμίευση 33,7-6,5 35,9 Προσδοκίες για το εισόδημα 66,0-7,3 72,8 Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 88,5-3,2 83,2 Δείκτης καταναλωτικού κλίματος - CCI (Φεβρουάριος 2009) Σύγκριση του Δείκτη CCI της Public Issue με το Δείκτη ICS του πανεπιστημίου του Michigan Σύγκριση του Δείκτη CEI με το Δείκτη CESI σελ. 4 από 10

Αναλυτικοί δείκτες 1. Ροπή προς αγορά και κατανάλωση Η ροπή προς αγορά και κατανάλωση, έπειτα από δύο μήνες ραγδαίας αύξησης, ανακόπτεται και σημειώνει τον Φεβρουάριο μείωση, της τάξης των 2,1 μονάδων. Παρά τη συγκεκριμένη εξέλιξη, παραμένει σε ιδιαιτέρως υψηλά επίπεδα (72,1 μονάδες), τόσο σε σύγκριση με το συνολικό μέσο όρο του δείκτη (58,4) όσο και με την τιμή του αντίστοιχου μήνα του 2008 (61,9). Ενδεικτικά, ο δείκτης, κατά τον τρέχοντα μήνα, παρουσιάζει την τρίτη υψηλότερη μέχρι σήμερα τιμή του. Στους παράγοντες που διατηρούν τη ροπή προς αγορά σε υψηλά επίπεδα συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, και η περίοδος εκπτώσεων, που συνεχίζεται μέχρι τις 28 Φεβρουαρίου. Το στοιχείο αυτό συνδυάζεται με τη σημαντική αποκλιμάκωση του δείκτη τιμών καταναλωτή, κατά το μήνα Ιανουάριο, αλλά και τις προβλέψεις για περαιτέρω μείωση του πληθωρισμού, τους προσεχείς μήνες. Η εξέλιξη του δείκτη ροπής προς αγορά και κατανάλωση, στη διάρκεια των επόμενων μηνών, είναι πιθανόν να επηρεασθεί από τους παρακάτω παράγοντες: Την ανακοίνωση για επαναφορά του αφορολόγητου ορίου για τους ελεύθερους επαγγελματίες. Βάσει ερευνών για τη σχέση φορολογίας - κατανάλωσης, έχει διαπιστωθεί ότι οι καταναλωτές προεξοφλούν τη μείωση του φόρου, σε βαθμό που η κύρια επίδραση της μείωσης εκδηλώνεται πριν αυτή ακόμα υλοποιηθεί 1. Ειδικότερα, η αύξηση του εισοδήματος που αποτυπώνεται στις προσδοκίες των καταναλωτών -έπειτα από την ανακοίνωση φορολογικών ελαφρύνσεωνενθαρρύνει την αγορά διαρκών αγαθών με δόσεις. Θα πρέπει, ωστόσο, να διευκρινιστεί, ότι η αναπροσαρμογή των ειδικών φόρων κατανάλωσης σε οινοπνευματώδη ποτά και τσιγάρα, πιθανόν να μετριάσει, σε ένα βαθμό, τις επιπτώσεις της επαναφοράς του αφορολόγητου ορίου. Την εξέλιξη της πιστωτικής επέκτασης κατά τους προσεχείς μήνες, ειδικότερα στα καταναλωτικά δάνεια και τις πιστωτικές κάρτες, η χρήση των οποίων συνηθίζεται στη αγορά διαρκών αγαθών (έπιπλα, ηλεκτρονικά είδη, κλπ). 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα Οι εκτιμήσεις για το εισόδημα ακολουθούν τη πτωτική τάση που σημειώνει, κατά το μήνα Φεβρουάριο, το σύνολο των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου (πλην των προσδοκιών για τον πληθωρισμό). Συγκεκριμένα, ο δείκτης απώλεσε συνολικά πέντε μονάδες, υποχωρώντας στην τιμή των 53,8 μονάδων. Η εξέλιξη του δείκτη, κατά τον Φεβρουάριο, αναστέλλει τη βελτιωτική τάση που κατέγραφαν, από τον Νοέμβριο του 2008, οι εκτιμήσεις των καταναλωτών για το εισόδημα. Παρά τη σημαντική μείωση, ο δείκτης, παραμένει σε ελαφρώς υψηλότερα επίπεδα συγκρινόμενος τόσο με το συνολικό μέσο όρο του (52,8) όσο και με την αντίστοιχη τιμή του Φεβρουαρίου του 2008 (51,9). 3. Προσδοκίες για την οικονομία Σημαντική επιδείνωση σημειώνει ο δείκτης προσδοκιών για την οικονομία κατά το μήνα Φεβρουάριο. Συγκεκριμένα, ο δείκτης απώλεσε 9,6 μονάδες, υποχωρώντας στη χαμηλότερη μέχρι σήμερα τιμή του (37,9 μονάδες). Η συγκεκριμένη εξέλιξη 1 Katona, G. (1975) Psychological Economics, Elsevier. εντάσσεται στη συνολικότερη πτωτική τάση που ακολουθεί ο δείκτης, από τον Οκτώβριο του 2008 (τάση που διεκόπη προσωρινά από τη μικρή αύξηση Ιανουαρίου). Αίσθηση προκαλεί το γεγονός, ότι ο δείκτης υπολείπεται 21,2 μονάδων, έναντι της τιμής του αντίστοιχου μήνα του 2008, ενώ εξίσου μεγάλη διαφορά (16 μονάδων) σημειώνεται και σε σύγκριση με το συνολικό μέσο όρο του. Η επιδείνωση των προσδοκιών που διαμορφώνουν οι καταναλωτές για την κατάσταση της οικονομίας, το επόμενο 12μηνο, υποδηλώνεται από το γεγονός, ότι η τιμή του δείκτη, τον Φεβρουάριο, υπολείπεται περίπου πέντε μονάδες από τη μέχρι σήμερα χαμηλότερη επίδοσή του (Ιούλιος 2008). Η έντονη απαισιοδοξία των καταναλωτών δύναται να αποδοθεί, μεταξύ άλλων, στην δημοσιότητα που έλαβε, το τελευταίο χρονικό διάστημα, το ζήτημα του δημόσιου χρέους της χώρας. Σύμφωνα με σχετική έρευνα της Public Issue 2, το 80% των πολιτών εκφράζει έντονη ανησυχία για το ύψος του δημόσιου χρέους, το 48% θεωρεί πιθανή τη στάση πληρωμών του ελληνικού κράτους για μισθούς και συντάξεις τον επόμενο χρόνο, ενώ το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 57%, αναφορικά με το ενδεχόμενο μη εξυπηρέτησης του εξωτερικού χρέους της χώρας 3. Παράλληλα, οι προσδοκίες για την οικονομία εκτιμάται ότι επηρεάσθηκαν από την αναθεώρηση των προβλέψεων για το ρυθμό μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας, στην οποία προέβησαν τόσο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όσο και το Υπουργείο Οικονομικών. Συνολικά, η υποχώρηση των προσδοκιών φαίνεται να αντανακλά την εδραίωση ενός διάχυτου κλίματος αβεβαιότητας, όσον αφορά τα δυνητικά περιθώρια αντιμετώπισης της κρίσης, που διαθέτει το ελληνικό κράτος. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η επιβράδυνση του ρυθμού εκταμιεύσεων στεγαστικών και καταναλωτικών δανείων, καθώς και η αύξηση του κόστους δανεισμού που επωμίζονται οι νέοι δανειολήπτες, είναι πιθανό να έχει ισχυροποιήσει την άποψη, ότι το σχέδιο ενίσχυσης της ρευστότητας της οικονομίας ωφελεί κυρίως τις τράπεζες 4. 4. Προσδοκίες για την ανεργία Οι προσδοκίες των καταναλωτών για την ανεργία σημειώνουν, κατά το μήνα Φεβρουάριο, τη μεγαλύτερη επιδείνωση στο σύνολο των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου. Ο δείκτης καταγράφει συνολικά απώλειες της τάξης των 12,9 μονάδων, ήτοι πάνω από το 1/3 της τιμής του, με αποτέλεσμα οι προσδοκίες για την ανεργία να υποχωρούν στα χαμηλότερα μέχρι σήμερα επίπεδά τους (20,9 μονάδες). Θα πρέπει να επισημανθεί, ότι ο δείκτης προσδοκιών για την ανεργία, κατά τη διάρκεια του τελευταίου τριμήνου, είχε σημειώσει ήδη τις χαμηλότερες επιδόσεις μεταξύ των δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου 5. Ως εκ τούτου, το γεγονός αυτό προσθέτει στην πτώση του συγκεκριμένου δείκτη ιδιαίτερη βαρύτητα. Η περαιτέρω 2 Η έρευνα της Public Issue «για το δημόσιο χρέος», πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό της Καθημερινής, στο χρονικό διάστημα 28-30/1/2009. Βλέπε σχετικά, http://www.publicissue.gr/1056/debt-national-public/ 3 Ο Warneryd (1999) αναφέρει ότι η διαμόρφωση των προσδοκιών στηρίζεται, μεταξύ άλλων, στις εμπειρίες του παρελθόντος. Η συλλογική μνήμη, αναφορικά με τη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους, που διαπιστώνεται στην έρευνα της Public Issue, πιθανόν να ενισχύει τον αρνητικό αντίκτυπο των δημόσιων συζητήσεων, για το ενδεχόμενο στάσης πληρωμών στην Ελλάδα. 4 Σύμφωνα με έρευνα της Public Issue, με αντικείμενο τις «Στάσεις των Ελλήνων πολιτών απέναντι στην διεθνή οικονομική κρίση & το Ευρώ», που πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό του ΚΕΠΠ, στο διάστημα 19-21/1/2008, το 61% των πολιτών πιστεύει ότι τα μέτρα στήριξης θα ωφελήσουν κυρίως τις τράπεζες. Βλέπε σχετικά, http://www.publicissue.gr/986/economic-crisis/ 5 Μόνο οι τιμές των προσδοκιών για τον πληθωρισμό κυμαίνονταν σε παρεμφερή επίπεδα. σελ. 5 από 10

επιδείνωση του δείκτη, κατά το μήνα Φεβρουάριο, επιβεβαιώνει τις εκτιμήσεις προηγουμένων βαρομέτρων, σύμφωνα με τις οποίες ο φόβος της απόλυσης φαίνεται να αποτελεί την πλέον εμφανή εκδήλωση των επιπτώσεων της κρίσης, μεταξύ των καταναλωτών. Το μέγεθος της επιδείνωσης των προσδοκιών για την ανεργία αντανακλάται στη διαφορά των 35,1 μονάδων μεταξύ της τρέχουσας τιμής του δείκτη (20,9 μονάδες) και της τιμής του αντιστοίχου μήνα του 2008 (56 μονάδες). Παράλληλα, η τιμή του Φεβρουαρίου απέχει 24,1 μονάδες από το μέχρι σήμερα μέσο όρο του δείκτη. Συνολικά, η εξέλιξη του δείκτη προσδοκιών για την ανεργία αποτελεί ένα ιδιαιτέρως ανησυχητικό φαινόμενο, με πολλαπλές διαστάσεις και επιπτώσεις, για τρεις κυρίως λόγους: Πρώτον, επειδή οι προσδοκίες των καταναλωτών εμπεριέχουν σημαντικές πληροφορίες για την ανεργία. Ο δείκτης καταναλωτών ICS του Πανεπιστημίου του Michigan συμβάλει, αναγνωρισμένα, στη διαμόρφωση αξιόπιστων προβλέψεων για την μελλοντική εξέλιξη της ανεργίας 6. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η διαδικασία διαμόρφωσης των προσδοκιών για την ανεργία φαίνεται να στηρίζεται περισσότερο στην αξιοποίηση της ιδιωτικής, παρά της δημόσιας πληροφόρησης 7. Η δημόσια πληροφόρηση αναφέρεται στις επίσημες ανακοινώσεις για το ποσοστό ανεργίας, ενώ η ιδιωτική αποκτάται, αφενός μέσω των ΜΜΕ και, αφετέρου, μέσω της προηγούμενης εμπειρίας και του κοινωνικού δικτύου των καταναλωτών. Οι εκτιμήσεις και πληροφορίες για την εξέλιξη της οικονομίας εκτιμάται ότι διαδραματίζουν αυξημένο ρόλο στα πλαίσια της ιδιωτικής πληροφόρησης των καταναλωτών και, ως εκ τούτου, στη διαμόρφωση των προσδοκιών για την ανεργία. Από τη συγκεκριμένη οπτική, η επιδείνωση των προσδοκιών για την οικονομία δύναται να αποτελέσει ισχυρό επεξηγηματικό παράγοντα για την απότομη πτώση των προσδοκιών για την ανεργία, που παρατηρείται τον τρέχοντα μήνα. Παράλληλα, οι αυξανόμενες περιπτώσεις αναδιαρθρώσεων, που παρατηρούνται το τελευταίο διάστημα, πιθανώς να επηρεάζουν, ως τμήμα της ιδιωτικής πληροφόρησης των καταναλωτών, τη διαμόρφωση των προσδοκιών για την ανεργία 8. Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με το γεγονός, ότι ενώ η ανεργία δεν πλήττει κατά την ίδια ακριβώς χρονική περίοδο- παρά μόνο ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό εργαζομένων, οι φόβοι που συνδέονται με την αύξηση του συνολικού αριθμού ανέργων διαχέονται, αντιθέτως, στο σύνολο του πληθυσμού 9. Η εδραίωση κλίματος αυξημένης εργασιακής ανασφάλειας (αλλαγή ωραρίων, μεταβολή αποδοχών, συρρίκνωση προοπτικών επαγγελματικής σταδιοδρομίας, αύξηση επισφαλών μορφών απασχόλησης) εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους απότομης συρρίκνωσης της κατανάλωσης, προς όφελος της αποταμίευσης (precautionary savings). Οι δημόσιες τοποθετήσεις εκπροσώπων εργοδοτικών φορέων για μείωση των εργάσιμων ημερών στην Ελλάδα όσο και η πρόσφατη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για προσωρινή απομάκρυνση εργαζομένων με άδειες άνευ αποδοχών, συμβάλλουν στη συντήρηση των φόβων περί επέκτασης των επισφαλών μορφών απασχόλησης, σε ένα μεγαλύτερο τμήμα της αγοράς εργασίας. Θα πρέπει να σημειωθεί, επίσης, ότι παρά την επικρότηση των πρόσφατων κοινωνικών παροχών της κυβέρνησης, το 74% των πολιτών κρίνει ως ανεπαρκή τα συγκεκριμένα μέτρα 10. Το γεγονός αυτό ενδεχομένως να οφείλεται, αφενός, στην περαιτέρω αύξηση, λόγω της κρίσης, των ήδη υψηλών προσδοκιών των Ελλήνων πολιτών για κρατικό παρεμβατισμό, αφετέρου, στη μακροχρόνια έλλειψη αποτελεσματικότητας και ανεπάρκειας του εγχώριου συστήματος προστασίας από την φτώχεια και την ανεργία 11. Τρίτον, επειδή η αύξηση της ανεργίας, καθώς και η επέκταση επισφαλών μορφών απασχόλησης σε μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού δυναμικού (και ειδικότερα στους μετανάστες, στους νέους, στις γυναίκες και σε ορισμένες περιοχές της περιφέρειας), εμπεριέχει σοβαρούς κινδύνους για την κοινωνική συνοχή της χώρας και την αύξηση φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού 12. Η μακροχρόνια ανεργία εντείνει την χωρική συγκέντρωση του κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ η εγκληματικότητα και η «παγίδευση» ολόκληρων νοικοκυριών στη φτώχεια παρουσιάζουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στο ποσοστό ανεργίας 13. Τόσο η αύξηση και διατήρηση, σε υψηλά επίπεδα, του ποσοστού ανεργίας ορισμένων κοινωνικών ομάδων, σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια του εγχώριου συστήματος προστασίας από την φτώχεια και την ανεργία, όσο και το γεγονός ότι ένας σημαντικός αριθμός υποψηφίων ανέργων δεν πληροί τις προϋποθέσεις για πρόσβαση στις εν λόγω παροχές (π.χ. ανασφάλιστη εργασία, κ.λπ.), ενδεχομένως, να σημάνει την σταδιακή διαμόρφωση ενός «σκληρού» πυρήνα της φτώχειας, με αυξημένη χωρική συγκέντρωση, η συρρίκνωση του οποίου δε θα καθίσταται εφικτή με το πέρας της κρίσης. 6 Οι καταναλωτές, σε γενικές γραμμές, προβλέπουν τις μεταβολές του ποσοστού ανεργίας, εννέα μήνες πριν αυτές εκδηλωθούν. Για το συγκεκριμένο θέμα βλέπε University of Michigan, Surveys of Consumers http://www.sca.isr.umich.edu/ καθώς και Warneryd, K-E. (1999), The role of Macroeconomic Psychology, Applied Psychology: An International Review, 48 (3), pp. 273-296. 7 Curtin, R. (2003), Unemployment expectations: The impact of private information on income uncertainty, Review of Income and Health, 49 (4), pp. 539-554. 8 Βλέπε για παράδειγμα τις περιπτώσεις της Frigoglass, της Larco, του Ομίλου Λαναρά, της ΣΕΒΑΘ και της Θράκης Α.Ε, των Ελληνικών Ιχθυοκαλλιεργειών, του Ομίλου Λαμπράκη, της Πήγασος Εκδοτικής Α.Ε, της ING Hellas, της Siemens, της Lannet Telecommunications, της Altec Telecoms, της Intracom, της Vodafone Hellas και του ΟΤΕ. 9 Curtin, R. (2003) ο.π. 10 «Έρευνα για τις πρόσφατες κυβερνητικές παροχές», που πραγματοποιήθηκε από την Public Issue για λογαριασμό της Καθημερινής, στο χρονικό διάστημα 28-30/1/2009. Βλέπε σχετικά, http://www.publicissue.gr/1054/gov-benefit/ 11 Για τα θέματα του κρατικού παρεμβατισμού και του συστήματος προστασίας από την ανεργία, βλέπε σχετικά, http://www.publicissue.gr/1034/cci-2008-dec/ 12 Fougere, D., Sidhoum, N. (2006) Les nouvelles inégalités et l intégration sociale, Horizon Stratégique, No 2 Juillet 2006. 13 Ο κοινωνικός αποκλεισμός λαμβάνει διάφορες μορφές, προκαλώντας σειρά αρνητικών επιπτώσεων στην απασχολησιμότητα των ανέργων: επιδείνωση της υγείας, αυξημένη σχολική αποτυχία των παιδιών, αύξηση εγκληματικότητας, δυσκολίες στέγασης, δυσκολία πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες, φυγή των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων από γειτονιές, χωρική συγκέντρωση κοινωνικού αποκλεισμού, κλπ. σελ. 6 από 10

1. Ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών 5. Προσδοκίες για την αποταμίευση 2. Εκτιμήσεις για το εισόδημα 6. Προσδοκίες για το εισόδημα 3. Προσδοκίες για την οικονομία 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία 4. Προσδοκίες για την ανεργία 8. Προσδοκίες για τον πληθωρισμό σελ. 7 από 10 PUBLIC ISSUE, Οικονομικό Βαρόμετρο, 2/2009

5. Προσδοκίες για την αποταμίευση Η πορεία των προσδοκιών των καταναλωτών για αποταμίευση, στη διάρκεια του επόμενου12μήνου ακυρώνει την αύξηση που είχε σημειώσει ο δείκτης τον περασμένο Ιανουάριο. Έπειτα από πτώση 6,5 μονάδων, ο δείκτης προσδοκιών για αποταμίευση υποχωρεί στις 33,7 μονάδες. Η τιμή αυτή υπολείπεται, κατά 5,1 μονάδες, της τιμής του αντίστοιχου μήνα του 2008 (38,8) και κατά 2,2 μονάδες από το συνολικό μέσο όρο του δείκτη (35,9). Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι δεν παρατηρείται -όπως αναμένονταν- αντίστροφή σχέση, μεταξύ των προσδοκιών για την αποταμίευση, από τη μία, και των προσδοκιών για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομία, από την άλλη: οι καταναλωτές διαβλέπουν, αντιθέτως, θετικότερες προοπτικές αποταμίευσης, όταν βελτιώνονται οι προσδοκίες για το προσωπικό τους εισόδημα και την οικονομία. Μια πιθανή ερμηνεία μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός, ότι η σημαντική μεγέθυνση της ιδιωτικής κατανάλωσης τα τελευταία έτη στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την ραγδαία αύξηση του δανεισμού των νοικοκυριών (και ως εκ τούτου του μεριδίου των εσόδων τους που προορίζεται για την αποπληρωμή των δανείων), συρρίκνωσαν δραστικά τα δυνητικά περιθώρια αποταμίευσης 14. Ως αποτέλεσμα, η δυνατότητα αποταμίευσης των καταναλωτών φαίνεται να εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τις προοπτικές αύξησης των προσωπικών τους εισοδημάτων. 6. Προσδοκίες για το εισόδημα Η εξέλιξη του δείκτη προσδοκιών για το εισόδημα επιβεβαιώνει τη γενική απαισιοδοξία που διακατέχει τους καταναλωτές κατά το τρέχον χρονικό διάστημα. Ο δείκτης απώλεσε 7,3 μονάδες, υποχωρώντας στην τρίτη χαμηλότερη μέχρι σήμερα τιμή του (66 μονάδες). Η συγκεκριμένη εξέλιξη επαναφέρει τον δείκτη στα επίπεδα του Δεκεμβρίου, ακυρώνοντας δηλαδή την βελτίωση που είχε σημειωθεί τον Ιανουάριο. Συνολικά, η σημερινή τιμή υπολείπεται κατά 12,1 μονάδες από την αντίστοιχη τιμή του Φεβρουαρίου 2008 (78,1), ενώ η απόκλιση από το συνολικό μέσο όρο ανέρχεται σε 6,8 μονάδες. Παρά τις πρόσφατες κοινωνικές παροχές της κυβέρνησης, με αποδέκτες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, οι υψηλότερες αρνητικές μεταβολές του δείκτη καταγράφονται μεταξύ των ανέργων (-11,2 μονάδες) και των συνταξιούχων (-14,1 μονάδες). Αντιθέτως, η κοινωνικοεπαγγελματική κατηγορία εργοδότες αυτοαπασχολούμενοι παρουσιάζει οριακή άνοδο (0,4 μονάδα), πιθανόν ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, της επαναφοράς του αφορολόγητου ορίου των 10.500 ευρώ. Η μείωση που εμφανίζει ο δείκτης μεταξύ των δημοσίων υπαλλήλων υπολογίζεται σε -6,8 μονάδες και βρίσκεται σε ενδιάμεση θέση μεταξύ της μείωσης που παρατηρείται στους ανέργους/συνταξιούχους αφενός και στους εργοδότες/αυτοαπασχολούμενους αφετέρου. Η σταθερότητα των θέσεων εργασίας στο δημόσιο τομέα πιθανόν να μετριάζει τις επιπτώσεις που προκύπτουν από την πρόθεση της κυβέρνησης για άσκηση σφιχτής εισοδηματικής πολιτικής 15. Αξίζει να αναφερθεί, ότι η επιδείνωση των προσδοκιών για το εισόδημα των καταναλωτών εκδηλώνεται, παρά τη συγκέντρωση μιας σειράς σχετικά ευνοϊκών σε σύγκριση με άλλα κράτη της Ε.Εεξελίξεων. Ως τέτοιες μπορούν να εκληφθούν: α) η σημαντική αντιπληθωριστική επίδραση της μείωσης των τιμών του πετρελαίου, λόγω της υψηλής ενεργειακής έντασης της ελληνικής οικονομίας. β) η πρόβλεψη της Τράπεζας της Ελλάδος για βελτίωση των μέσων πραγματικών αποδοχών το 2009 κατά 2,6-3,7% 16 γ) η μείωση των δόσεων των στεγαστικών δανείων με κυμαινόμενο επιτόκιο και η σταθερότητα σε συνθήκες κρίσηςτων εγχώριων τιμών των ακινήτων. (Μια ενδεχομένη μείωση των τιμών θα επέφερε ένα πρόσθετο «αίσθημα φτώχειας» 17 στους ιδιοκτήτες). 7. Προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία Οι προσδοκίες για την οικονομία την προσεχή 5ετία παρουσιάζουν πτώση, για δεύτερο συνεχόμενο μήνα. Ο δείκτης μειώνεται κατά 3,2 μονάδες, υποχωρώντας στις 88,5 μονάδες. Εντούτοις, η συγκεκριμένη τιμή παραμένει ιδιαιτέρως υψηλή, υπερβαίνοντας κατά 8,7 μονάδες την τιμή του Φεβρουαρίου του 2008 (79,8) και 5,3 μονάδες το συνολικό μέσο όρο του δείκτη (83,2). Η υποχώρηση των μακροπρόθεσμων προσδοκιών για την οικονομία, πιθανόν να αντανακλά τη σταδιακή συνειδητοποίηση της έκτασης και της διάρκειας που θα έχουν οι επιπτώσεις της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Και, επιπλέον, οι αναγκαίες πολιτικές για την υπέρβαση των διαρθρωτικών αδυναμιών της ελληνικής οικονομίας, που ανέδειξε η σημερινή συγκυρία (δημόσιο χρέος και απώλεια ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας). 8. Προσδοκίες για τον πληθωρισμό Οι προσδοκίες για την εξέλιξη του πληθωρισμού παραμένουν σταθερές, σε σχέση με τον περασμένο Ιανουάριο. Περίπου έξι στους δέκα καταναλωτές εκτιμούν ότι οι τιμές θα παραμείνουν ίδιες, ή θα παρουσιάσουν μικρή αύξηση, στη διάρκεια του επόμενου 12μηνου. Αντιθέτως, βάσει των στοιχείων της ΕΣΥΕ για τον Ιανουάριο, η αύξηση του δείκτη τιμών καταναλωτή υποχώρησε στο 1,8%, σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του 2008, έναντι αύξησης 3,9% τον Ιανουάριο του 2008, σε σχέση με το 2007. Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί, ότι η Τράπεζα της Ελλάδος υπολογίζει ότι, το 2009, ο πληθωρισμός θα υποχωρήσει στο 1,8% (ή και χαμηλότερα). 14 Η Ελλάδα παρουσιάζει ήδη από τα χαμηλότερα ποσοστά αποταμίευσης των νοικοκυριών στην Ευρώπη. 15 Υπουργείο Οικονομικών, Επικαιροποιημένο Πρόγραμμα Σταθερότητας για την περίοδο 2008-2011. 16 Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση για την Νομισματική Πολιτική 2008-2009. 17 Negative wealth effect. σελ. 8 από 10

Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικού κλίματος (Consumer Climate Index CCI) 1. Γενική περιγραφή του δείκτη Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) αποτυπώνει τη γνώμη που έχουν διαμορφώσει οι καταναλωτές, σχετικά με την προσωπική τους οικονομική κατάσταση, καθώς και την οικονομική κατάσταση της χώρας. Αποτελεί μέτρο αποτύπωσης αφενός των κοινωνικών αντιλήψεων για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία και αφετέρου της αισιοδοξίας, με την οποία οι καταναλωτές αντιμετωπίζουν τις υφιστάμενες προοπτικές της προσωπικής τους οικονομικής κατάστασης, καθώς και το οικονομικό μέλλον της χώρας. Με αυτόν τον τρόπο καθίσταται ένα ιδιαίτερα χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο για την εμπειρική αποτύπωση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών στην οικονομία. Για τον υπολογισμό του δείκτη CCI, η Public Issue έχει υιοθετήσει τις βασικές αρχές και τη μεθοδολογία του δείκτη εμπιστοσύνης καταναλωτή του Πανεπιστημίου του Michigan (Index of Consumer Sentiment - ICS). O δείκτης του Πανεπιστημίου του Michigan αποτελεί διεθνώς τον πλέον γνωστό και μακροβιότερο δείκτη καταναλωτικής εμπιστοσύνης. Ο εν λόγω δείκτης κατασκευάστηκε για πρώτη φορά το 1940 και, αρχικά, υπολογιζόταν σε ετήσια βάση. Το 1952 άρχισε να υπολογίζεται σε τριμηνιαία βάση, ενώ από το 1978 υπολογίζεται πλέον σε μηνιαία βάση. Σήμερα, ο δείκτης του Michigan χρησιμοποιείται, εκτός από τις ΗΠΑ και σε αρκετές άλλες χώρες, όπως πχ: ο Καναδάς, η Ρωσία, η Αυστραλία, η Αργεντινή, το Μεξικό, το Χονγκ Κονγκ κα. 2. Οι μεταβλητές του δείκτη Ο δείκτης βασίζεται σε πέντε μεταβλητές, που αποτυπώνουν τις βασικές παραμέτρους της εμπιστοσύνης των καταναλωτών και οι οποίες μετρώνται με τις ακόλουθες ερωτήσεις: Ε1) Εκτιμήσεις για την προσωπική οικονομική κατάσταση το χρόνο που πέρασε [Στο χρόνο που πέρασε, (τους τελευταίους 12 μήνες), η προσωπική σας οικονομική κατάσταση, έχει καλυτερέψει πολύ, έχει καλυτερέψει λίγο, έχει μείνει ή ίδια, έχει χειροτερέψει λίγο, ή έχει χειροτερέψει πολύ;] Ε2) Προσδοκίες για την προσωπική οικονομική κατάσταση τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η προσωπική σας οικονομική κατάσταση θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε3) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας τον επόμενο χρόνο [Στο χρόνο που έρχεται, δηλαδή, μέσα στους επόμενους 12 μήνες, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε4) Προσδοκίες για την κατάσταση της οικονομίας κατά την προσεχή 5ετία [Στα επόμενα 5 χρόνια, πιστεύετε ότι η οικονομική κατάσταση της χώρας θα καλυτερέψει πολύ, θα καλυτερέψει λίγο, θα μείνει ίδια, θα χειροτερέψει λίγο, ή θα χειροτερέψει πολύ;] Ε5) Γενική ροπή προς αγορά οικιακών καταναλωτικών αγαθών [Για κάποιον που θέλει να κάνει μεγάλες αγορές για το σπίτι (όπως έπιπλα, μεγάλες ηλεκτρικές συσκευές κλπ), πιστεύετε ότι είναι μία μάλλον καλή περίοδος, ούτε καλή ούτε κακή περίοδος, ή μία μάλλον κακή περίοδος;] 3. Ο υπολογισμός του δείκτη Για κάθε επιμέρους μεταβλητή υπολογίζεται ο σχετικός δείκτης, προσθέτοντας τη διαφορά των αρνητικών από τις θετικές απαντήσεις, στο 100. Η τιμή κάθε επιμέρους δείκτη κυμαίνεται, από 0 έως 200. Τιμή του δείκτη πάνω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν θετικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν αρνητικές απαντήσεις. Τιμή του δείκτη κάτω από το 100 σημαίνει, ότι όσοι δίνουν αρνητικές απαντήσεις είναι περισσότεροι από εκείνους που δίνουν θετικές απαντήσεις. Στη θεωρητική περίπτωση, κατά την οποία όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων είναι θετικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 200, ενώ εάν όλες οι απαντήσεις των ερωτώμενων ήταν αρνητικές, ο δείκτης θα ελάμβανε την τιμή 0. Ο δείκτης καταναλωτικού κλίματος (CCI) υπολογίζεται ως ο μέσος όρος των επιμέρους δεικτών των πέντε μεταβλητών. Τιμή του δείκτη μεγαλύτερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι περισσότεροι από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Αντιστοίχως, τιμή του δείκτη μικρότερη από 100 σημαίνει, ότι όσοι δείχνουν εμπιστοσύνη στην οικονομία είναι λιγότεροι, από όσους δεν δείχνουν εμπιστοσύνη. Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπολοίπων δεικτών 1. Δείκτης τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας (Current Economic Conditions Index - CECI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη τρέχουσας οικονομικής συγκυρίας είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι στην κατασκευή του δείκτη CECI συμμετέχουν μόνον οι μεταβλητές Ε1 και Ε5. Ο δείκτης αποτυπώνει τις εκτιμήσεις των καταναλωτών για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία. 2. Δείκτης καταναλωτικών προσδοκιών (Consumer Expectations Index - CEI) Η μεθοδολογία υπολογισμού του δείκτη καταναλωτικών προσδοκιών είναι παρόμοια με εκείνη του δείκτη καταναλωτικού κλίματος, με τη διαφορά ότι ο δείκτης CEI κατασκευάζεται μόνον από τις ερωτήσεις Ε2,Ε3,και Ε4. Ο δείκτης αποτυπώνει την αισιοδοξία, ή την απαισιοδοξία των καταναλωτών για το προσωπικό εισόδημα και την οικονομική κατάσταση της χώρας. 3. Λοιποί δείκτες του Οικονομικού Βαρόμετρου Η μεθοδολογία υπολογισμού των υπόλοιπων δεικτών του Οικονομικού Βαρόμετρου είναι παρόμοια με τη μεθοδολογία υπολογισμού των επιμέρους δεικτών του CCI. Οι τιμές για τον υπολογισμό του δείκτη της ανεργίας αντιστρέφονται, καθώς θετικές απαντήσεις θεωρούνται εκείνες που προβλέπουν τη μείωση της ανεργίας. σελ. 9 από 10

Β. Κωνσταντίνου 16, 116 35, Αθήνα, Τ: 210-7575 000, F: 210-7575 100, E: info@publicissue.gr, W:www.publicissue.gr «Copyright 2009 της Public Issue - Επιτρέπεται η αντιγραφή επί λέξει και η διανομή των μελετών που περιλαμβάνονται στην παρούσα σελίδα, χωρίς να απαιτείται καταβολή χρηματικής αποζημίωσης, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ευκρινής και διακριτή αναφορά στην πηγή προέλευσης» σελ. 10 από 10