Εισαγωγή 1 Το Περί Ποιητικ ς σύγγραμμα του Αριστοτέλη είναι από τα πλέον μελετημένα και αναλυμένα έργα του μακεδόνα φιλοσόφου. Είναι γνωστό πως αποτελεί την πρώτη συστηματική και επιστημονική πραγματεία για το θέατρο ως πράξη και ως κοινωνικό δρώμενο και πνευματική δημιουργία και αποτελεί σταθμό για τις έκτοτε μελέτες πάνω στο αντικείμενο αυτό. Χωρίς να γνωρίζει κανείς με ασφάλεια αν ο Αριστοτέλης ήθελε να περιγράψει ένα φαινόμενο, το οποίο είχε προ αρκετών ετών φτάσει στην ακμή του (θέατρο 5ου αιώνα π.χ.), ή να δώσει κάποιες βασικές αρχές για τη δημιουργία μίας άρτιας τραγωδίας (ίσως να συμβαίνουν και τα δύο), το έργο αυτό σημάδεψε τόσο τις μελέτες πάνω στο αντικείμενο του θεάτρου, ώστε να μπορεί κανείς με ασφάλεια να πει ότι όλες οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια είτε συμφωνούσαν και επιβεβαίωναν τον Αριστοτέλη, είτε προσπαθούσαν να τον απορρίψουν. Και στις δύο περιπτώσεις πάντως ο Αριστοτέλης αποτελούσε την βάση της μελέτης, γεγονός που αποδεικνύει την πληρότητα του έργου του και την αναλυτικότητα της σκέψης του. Και φυσικά, κορυφαία έννοια της πραγματείας αυτής είναι η κάθαρσις. Ο όρος «κάθαρσις» κατ αρχήν παραδίδεται ως «εξαγνισμός, κένωση, ή όπως συχνά τη λέμε κάθαρση μιλώντας για την κάθαρσιν τçν παθημάτων στην Ποιητική του Αριστοτέλη.» Επίσης, ορίζεται και ως εξής: «Κάθαρσις των παθημάτων, purgation des passions.ο νόμος της καθάρσεως των παθών, που υποδείχθηκε από τον Αριστοτέλη είναι μία από τις πιο βαθιές ανακαλύψεις που του χρωστάμε. Και αξίζει να γίνει αντικείμενο αναλύσεως για τους σύγχρονους. Γενικά συνίσταται στο γενικό γεγονός ότι το πάθος που σχεδόν φανταζόμαστε, υποκρινόμαστε, που μιμούμεθα, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης και ανυστερόβουλα, όπως λέμε και εμείς, έχει την ιδιότητα να καθαρίζει τα πάθη και η λέξη καθαρίζει εννοείται με διπλή σημασία: η κάθαρση των στοιχείων των παθών που δεν είναι κακά, η κένωση του αμαρτωλού μέρους από τα συναισθήματα ή την άσκησή τους.» 2 Όσον αφορά στη χρήση του όρου από τον ίδιο τον Αριστοτέλη στο σύνολο των έργων του, αν και αναφέρεται συχνά δεν ορίζει 1 Στην εργασία αυτή όλες οι μεταφράσεις είναι δικές μου εκτός αν δηλώνεται το αντίθετο 2 Και οι δύο ορισμοί είναι από: Andre Lalande, Λεξικόν της φιλοσοφίας, σελ 779
αυτόν ή κάποιον παρεμφερή όρο (π.χ. καθαρός ) πουθενά, ενώ ως επί το πλείστον χρησιμοποιείται σε ιατρικά συμφραζόμενα. 3 Από τον 19 ο αιώνα και έπειτα έχουν διαμορφωθεί κάποιες βασικές θεωρίες, οι οποίες αντιλαμβάνονται την κάθαρση άλλοτε με παρεμφερείς και άλλοτε με τελείως διαφορετικούς τρόπους, χρησιμοποιώντας ως βάση την Περί Ποιητικ ς πραγματεία ή τα Πολιτικά κυρίως και ενίοτε και τα ±θικά Νικομάχεια. Εμπνευστές αυτών των θεωριών είναι ξένοι σχολιαστές, μελετητές της κλασικής αρχαιότητας, όπως και στα περισσότερα ζητήματα που άπτονται της κλασικής φιλολογίας. Στόχος της εργασίας αυτής είναι να αναδείξει το πρόβλημα της τραγικής καθάρσεως και να παρουσιάσει τις απόψεις των Ελλήνων μελετητών πάνω στο θέμα, προσπαθώντας να εντοπίσει τυχόν στοιχεία καινοτομίας, σφάλματα, επιρροές τις οποίες δέχτηκαν και επιδράσεις του έργου τους, καλύπτοντας τόσο την ελληνόφωνη, όσο και την ξένη βιβλιογραφία. Η κάθαρση σε άλλους συγγραφείς της αρχαιότητας Είναι φυσικά αναμενόμενο πως ένα τέτοιο θέμα δεν θα είχε απασχολήσει μόνο τον Αριστοτέλη στην αρχαιότητα. Ο Πλάτων είχε ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο λέγοντας συγχωρç δύο μέν εâδη καθάρσεως, ν δε το περί την ψυχήν εäδος εäναι, τοè περί το σçμα χωρίς øν 4. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι διακρίνει την κάθαρση σε ψυχική και σωματική. Αναφορικά με την ψυχική εν συνεχεία την χωρίζει σε δύο υποκατηγορίες, στην φιλοσοφική 5 και στη «δια τελεστικ ς κάθαρσιν» 6. Ο Πρόκλος προτείνει ένα σχήμα με τριπλή διάκριση της κάθαρσης 7, ο Ιάμβλιχος κάνει λόγο για φιλοσοφική κάθαρση 8, ενώ ο Ολυμπιόδωρος αναφέρεται σε πέντε είδη κάθαρσης 9 Παρουσίαση των ερμηνειών 3 Bonitz, Index Aristotelicum 4 Σοφιστής 227c 5 Φαίδων 82d, Σοφιστής 230c-231e 6 Φαίδων 69c, Φαῖδρος 244e 7 Ο Πρόκλος ισχυρίζεται ότι η κάθαρση μπορεί να είναι διά τελεστικῆς, διά φιλοσοφίας και διά διαλεκτικῆς ( εἰς τον Πλάτωνος πρçτον Ἀλκιβιάδην pr.174 Westerink) 8 Προτρεπτικός επί φιλοσοφίαν ΧΙΙΙ 69,70 Pistelli 9 ΕÞς τον Πλάτωνος πρçτον Ἀλκιβιάδην pr.145-146 Westerink
Από την Αναγέννηση και μετά άρχισε η συστηματική ενασχόληση των μελετητών με το θέμα της κάθαρσης. Έκτοτε πολλά έχουν ειπωθεί, άλλα πρωτότυπα και άλλα που επαναλαμβάνουν τα προλεχθέντα, συμπληρώνοντας τα μερικές φορές. 10 Η παλαιότερη κατάταξη των ερμηνειών χώριζε την κάθαρση σε τέσσερις κατηγορίες, α) θρησκευτική, β) ηθική, γ) ιατρική, δ) ηθικό-αισθητική. Εν συνεχεία επικράτησαν δύο τάσεις, α) η ιατρική και β) η ηθική. Τα τελευταία χρόνια οι ερμηνείες χωρίζονται ως εξής: α) δομική, β) ηθικό-αισθητική, γ) διανοητική και δ) ιατρική. 11 Εκτός από αυτές θα δούμε και τις απόψεις κάποιων μεμονωμένων σχολιαστών που ίσως συμπληρώνουν κάτι στις ερμηνείες αυτές και που αναφέρονται αρκετά συχνά στη σχετική βιβλιογραφία. Η δομική ερμηνεία Ο Gerald F. Else εισηγήθηκε την λεγόμενη δομική ερμηνεία της καθάρσεως το 1957 στο έργο «Aristotle s poetics : The Argument». Πριν από αυτόν παρόμοιες ή παρεμφερείς απόψεις είχαν διατυπώσει και οι Goethe, Βερναρδάκης και άλλοι. Πιο συγκεκριμένα τώρα, ο Else προσπαθεί να ερμηνεύσει την κάθαρση στην Ποιητική στηριζόμενος μόνον στην Ποιητική και όχι στα Πολιτικά και συγκεκριμένα στα κεφάλαια 13 και 14. Ισχυρίζεται κατ αρχήν πως τα εν λόγω κεφάλαια πρέπει να ληφθούν περισσότερο υπ όψιν όσον αφορά στον ορισμό της κάθαρσης καθώς α) σε αντίθεση με όλα τα στοιχεία στον υπόλοιπο ορισμό της τραγωδίας δεν υπάρχει καμία αναφορά της κάθαρσης σε προηγούμενα κεφάλαια β) το παθημάτων (πάθος), χρησιμοποιείται με μία έννοια, η οποία δεν είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτή, εκτός αν κάποιος διαβάσει ή γνωρίζει το περιεχόμενο των κεφαλαίων 11 και 14, και γ) το περαίνουσα φαίνεται να συνδέεται στενά με το μίμησις: μία σύνδεση η οποία είναι πιο εύκολο να γίνει αντιληπτή αν ο Αριστοτέλης έγραφε δι λέου.κ.τ.λ. ως συνέχεια (στη μίμηση), έχοντας στο νου του την μίμηση, από ό,τι γράφοντας το στο σημείο που βρίσκεται, χωρισμένο από την μίμηση από τόσα διαφορετικά στοιχεία. 12 Ο Else εν συνεχεία ξεκαθαρίζει τα παρακάτω: ο εξαγνισμός ( purification) αφορά στο πάθος, δηλαδή στην μοιραία ή επώδυνη πράξη που αποτελεί το κυρίως υλικό της 10 Σημαντικοί σχολιαστές από τον μεσαίωνα και μετά ήταν οι: Robortello, Vettori, Piccolomini, Maggi, Goethe, Lessing, Corneille και Boni. 11 Με βάση τον χωρισμό της E. Belfiore, Tragic Pleasures, Aristotle on plot and emotion, Princeton, 1992, σ. 263 12 Gerald F. Else,Aristotle s poetics: The argument, σελ. 222-223
τραγωδίας, η κάθαρση δεν επιτυγχάνεται εξ αιτίας του ελέου και του φόβου, αλλά μέσω μίας σειράς «ελεεινών και φοβερών» συμβάντων και η μίμηση, δηλαδή η πλοκή φέρει τον εξαγνισμό. Ωστόσο, πάλι επισημαίνει ότι το δίπολο αμαρτίααναγνώριση είναι ακόμα πιο σημαντικά στοιχεία της πλοκής. Η καλύτερη τραγική δομή πρέπει να είναι πολύπλοκη και να βασίζεται στην αμαρτία, την άγνοια ή το λάθος και ίσως το λάθος όσον αφορά στην ταυτότητα κάποιου αγαπημένου προσώπου. Η αμαρτία λοιπόν, είναι το έδαφος πάνω στο οποίο χτίζεται η πολύπλοκη δραματική πλοκή και η λύση έρχεται με την αναγνώριση. Και μέσα σε όλη αυτήν την κατάσταση αναδύεται το πάθος ( πάθημα), αλλά μόνον όταν αφορά αγαπημένα πρόσωπα. Η αμαρτία τώρα με τη σειρά της στηρίζεται στο μιαρόν ( π.χ. ο φόνος του Λάιου από τον Οιδίποδα) 13. Ο Else παρακάτω δίνει και άλλα στοιχεία για το πώς η πλοκή μπορεί να φέρει την κάθαρση. Ο έλεος και ο φόβος, λέει, εγείρονται όταν ο θεατής ταυτίζει τον εαυτό του με τον ήρωα και όταν στον ήρωα δεν αξίζει να πάθει ό,τι φοβερό παθαίνει. Η ταύτιση αυτή συμβαίνει όταν ο θεατής που δεν έχει κάνει κάτι παρόμοιο με τον τραγικό ήρωα συμφωνήσει πως και ο ήρωας είναι καθαρός, δηλαδή στο παράδειγμα του Οιδίποδα, ο ήρωας τελούσε εν αγνοία και άρα είναι αθώος. Η έκπληξη και ο αποτροπιασμός που αισθάνεται ο ίδιος ο ήρωας με την αναγνώριση, αποτελούν εγγύηση ότι ο τραγικός ήρωας έδρασε αγνοώντας τα όποια κρίσιμα στοιχεία του διέφευγαν. Η αναγνώριση είναι σύμφωνα με τον Else το δομικό εργαλείο με βάση το οποίο ο ήρωας αντιλαμβάνεται την αμαρτία και έτσι κερδίζει τον έλεο των θεατών. Η κάθαρση λοιπόν δεν επιφέρει κάποια αλλαγή στην ψυχή του θεατή, αλλά είναι μία διαδικασία που εξελίσσεται στο έργο από τα δομικά του συστατικά και κυρίως μέσω της αναγνώρισης. Αυτή η ερμηνεία ανάγει την κάθαρση σε λειτουργικό παράγοντα (operational factor) μέσα στην ίδια την τραγική δομή και όχι σε σκοπό και στόχο της δομής αυτής. Ο έλεος εν συνεχεία επιφέρει τον φόβο για την τύχη του ήρωα και έτσι επιτυγχάνεται η τραγική ηδονή. Με μία πρόταση θα μπορούσε κανείς να πει πως για τον Else η κάθαρση είναι η διαδικασία η συνδεδεμένη με όλα τα δομικά στοιχεία της τραγωδίας 14 και διαμέσου της οποίας επιτυγχάνεται η λύση στην υπόθεση του έργου, ενώ ο ήρωας εξαγνίζεται στα μάτια των θεατών καθώς τελούσε εν αγνοία. Ας δούμε τώρα την ερμηνεία του Else με ένα παράδειγμα από τον Οιδίποδα Τύραννο. Ο ήρωας σε γενικές γραμμές 13 Ο.π. σημ 11, σελ.423-424 14 Ο.π., σελ 441 (πάθος, αμαρτία, αναγνώριση, έλεος, φόβος, τραγική ηδονή)
είναι ένας αγαπητός βασιλιάς που νοιάζεται για την πόλη του. Δεν μπορεί να κατηγορηθεί εύκολα ως αλαζόνας, ακόμα και στην περίπτωση της αντιπαράθεσης με τον Τειρεσία, γιατί δεν γνωρίζει ούτε το σφάλμα του, ούτε την αλήθεια για την καταγωγή του. Έτσι, δικαιολογημένα ως έναν βαθμό υποψιάζεται τον τυφλό μάντη ως ραδιούργο. Η καλοσύνη του φέρει τον έλεο για την τύχη του και η ταύτιση των θεατών μαζί του φέρει τον φόβο. Όταν γνωρίσει την αλήθεια για την καταγωγή του, για τον φόνο του πατέρα του και για την αιμομιξία, τότε φρίττει και αυτό είναι απόδειξη του γεγονότος πως δεν γνώριζε το παραμικρό. Η αυτό-τύφλωση δείχνει μετάνοια και απόγνωση και ολοκληρώνει την τραγική πλοκή. Φυσικά, η άποψη του Else δεν είναι η μοναδική και έτσι συναντά ενστάσεις. Ο Halliwell 15 λέει για τις απόψεις του τα παρακάτω: α) η σχέση με τα Πολιτικά (βιβλίο 8) αγνοείται με κάποια ευκολία, β) η θεωρία αυτή εξαρτάται από την αναιτιολόγητη μετάφραση του «ελέου και φόβου» στον ορισμό, ως γεγονότων, που προκαλούν έλεο και φόβο. Επίσης, θεωρεί ότι το «παθημάτων» αναφέρεται στα γεγονότα του έργου, γ) στην ερμηνεία του Else, η «κάθαρση» αφορά μόνον στις πολύπλοκες δομές, ωστόσο είναι μέρος του ορισμού του είδους ( ποιητικού είδους), δ) η αθωότητα του ήρωα δεν εγγυάται την αποφυγή του μιάσματος (π.χ. Οιδίπους). Η Διανοητική ερμηνεία Ο Leon Golden διατύπωσε την διανοητική ερμηνεία της καθάρσεως το 1976 στο άρθρο του The clarification theory of catharsis 16. Πριν από αυτόν σχολιαστές όπως οι Otto Immisch, E. Zeller, K. Von Fritz, Anna Tumarkin και H. D. F. Kitto είχαν παρουσιάσει απόψεις, οι οποίες μοιάζουν αρκετά με τη συγκεκριμένη θεωρία. Ειδικότερα τώρα, ο Golden ισχυρίζεται πως ο ορισμός της τραγωδίας πρέπει να εμπεριέχει κάποια αναφορά στο τέλος 17 της τραγωδίας (αφού με τον ορισμό αυτό προσπαθεί να δώσει την οéσία της ) 18 και πως πρέπει να υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στο τέλος αυτό και στο τέλος της μίμησης. Επίσης, αναφέρει ότι αν συσχετίζεται η τραγική μίμησις με την μίμηση γενικότερα, τότε και ο διανοητικόs χαρακτήρας και η 15 Aristotle s poetics, 1986, σελ.356-357 16 Hermes 104, 437-452 17 Ως τέλος ο Αριστοτέλης εννοεί τον ενδελεχή σκοπό ύπαρξης ενός όντος. Έτσι και η τραγωδία υπάρχει για να εκπληρώσει κάποιο στόχο. 18 1449 b 22-24
ηδονή θα πρέπει να είναι κοινά στοιχεία και η κάθαρση είναι το μόνο μέσο δια του οποίου μπορεί να επιτευχθεί το τέλος, όπως το είδαμε πιο πάνω. Είναι σημαντικό να ειπωθεί εδώ πως ο όρος κάθαρσις σε άλλους συγγραφείς, όπως ο Επίκουρος και ο Φιλόδημος χρησιμοποιείται με διανοητική χροιά. Ο Πλάτωνας πάλι ισχυρίζεται πως η κάθαρση μπορεί να είναι πολλών ειδών 19, σχετιζόμενη με το σώμα ή και με την ψυχή. Όσον αφορά στην ψυχή, λέει ότι υπάρχουν δύο ειδών κακίες (που χρίζουν κάθαρσης). Το πρώτο είδος είναι η αδικία και η δειλία και αντιμετωπίζονται με τη συνεχή επαφή με τη δικαιοσύνη και το δεύτερο είναι η άγνοια (δηλαδή το να γνωρίζει κανείς λάθος πράγματα) και αντιμετωπίζεται με τον λεγχο. Εάν κάποιος δεν περάσει από αυτήν την διαδικασία τότε πρέπει να θεωρείται απαίδευτος. Αλλού 20 ο Πλάτων αναφέρει πάλι πως η κάθαρση είναι μία διαδικασία διαχωρισμού του σώματος από την ψυχή, που επιτυγχάνεται με τον θάνατο και μ αυτόν τον τρόπο μόνο μπορεί ο φιλόσοφος να αντιληφθεί και να γνωρίσει πλήρως την πραγματικότητα. Βλέπουμε, λοιπόν, πως ο Πλάτων δίνει μία διανοητική και μαθησιακή διάσταση στον όρο κάθαρση. Σειρά έχει να αποδειχθεί το πώς καταφέρνει ο Golden να «εφαρμόσει» την παραπάνω ερμηνεία στα συμφραζόμενα της Ποιητικής. Κατ αρχάς λέει πως η ποίηση είναι ένα είδος μίμησης 21 και πως είναι σημαντική η ηδονή που προέρχεται από αυτήν και κατά συνέπεια και από την ποίηση καθώς και πως η φύση της μίμησης είναι μία διαδικασία διανοητική-μαθησιακή, που επιφέρει εκτός των άλλων και την χαρά της κατανόησης. 22 Το πιο σημαντικό επιχείρημα από το κείμενο του Αριστοτέλη είναι πως χαιρόμαστε να βλέπουμε εικόνες, που στην πραγματικότητα θα μας στενοχωρούσαν, όπως πτώματα και άγρια ζώα, καθώς «η μάθηση είναι κάτι το πάρα πολύ ευχάριστο, όχι μόνον για τους φιλοσόφους, αλλά και για τους άλλους με τον ίδιο τρόπο, παρ ότι συμμετέχουν (σ αυτήν την διαδικασία) μόνον για λίγο» (1448b 13-15). Μάλιστα, ο φιλόσοφος φτάνει στο σημείο να ισχυριστεί πως η ποίηση είναι πιο φιλοσοφική από την ιστορία και κατά συνέπεια πιο διδακτική 23, καθώς ασχολείται με τα καθόλου, ενώ η ιστορία με τα καθ έκαστον. Συνεπώς, θεωρεί πως η 19 Σοφιστής 226 D-230 E 20 Φαίδων 67 c-d 21 Ποιητική, 1447 α 13-16 22 Ποιητική, 1448b 8-9,και το χαίρειν τοις μιμήμασι πάντας, Ποιητική, 1448b 15-16, διά γαρ τοῡτο χαίρουσι τας εἰκόνας ὁρçντες, ὄτι συμβαίνει θεωροῡντας μανθάνειν και συλλογίζεσθαι τί ἓκαστον 23 1451b 5-6
διαδικασία γενίκευσης που απαιτείται για να περάσει κανείς από το γενικό στο ειδικό είναι μία διαδικασία διδακτική και εγγύτερη στη φιλοσοφία. Έχοντας στο νου τον ορισμό της τραγωδίας θα μπορούσαμε να πούμε με λίγα λόγια πως το επιχείρημα του Golden είναι το εξής: α) το τέλος της τραγωδίας είναι η κάθαρση, β) μίμηση και τραγική μίμηση σχετίζονται και η μίμηση με τη σειρά της προκαλεί ηδονή δια της αντιληπτικής ικανότητας του ανθρώπου, δηλαδή μέσω της διανόησης και καταλήγει στην κάθαρση. Η κάθαρση συνεπώς είναι η μαθησιακή διαδικασία που προκύπτει μέσω των φοβερών και ελεεινών παθημάτων που συμβαίνουν στην ανθρώπινη ζωή και έχει ως αποτέλεσμα την μάθηση και την χαρά που προκύπτει εξ αυτής. Ας χρησιμοποιήσουμε τώρα το παράδειγμα των Βακχών για να κάνουμε την θεωρία αυτή πιο κατανοητή. Σκοπός της τραγικής τέχνης είναι η μάθηση μέσα από την μίμηση. Ο Πενθέας είναι ένας βασιλιάς που προσπαθεί να διατηρήσει την τάξη στην πόλη του, αντίθετα με τις προσταγές του Διονύσου. Η κατάληξή του στο τέλος του έργου είναι φυσικά αρνητική, όμως το δράμα της μητέρας του που βακχεύουσα τον δολοφόνησε είναι σίγουρα μεγαλύτερο. Το κεφάλι του Πενθέα είναι ένα σοκ για τους θεατές, αλλά οι αντιδράσεις της μητέρας του είναι σίγουρα πιο αποκρουστικές και πιο έντονες στην συνέχεια. Η κάθαρση σε αυτήν την περίπτωση είναι η διανοητική κατάσταση στην οποία ο θεατής αντιλαμβάνεται ότι ο σεβασμός στους θεούς είναι ένα υπέρτατο καθήκον των ανθρώπων. Όσοι έχουν αντίθετη άποψη στηρίζονται κυρίως στα εξής επιχειρήματα 24 : α) η ερμηνεία αυτή στηρίζεται σε μία αστήρικτη μετάφραση του ελέου και του φόβου ως γεγονότων που εγείρουν έλεο και φόβο. β) Η θεωρία αυτή αγνοεί το κεφάλαιο 8 από τα Πολιτικά. γ) Ο ισχυρισμός πως το Περί Ποιητικής αφορά στην ίδια την φύση της τραγωδίας και όχι στην ανταπόκριση του κοινού είναι αντιφατικός, καθώς το κοινό και οι αναγνώστες πρέπει επίσης να υπόκεινται στην διανοητική αυτή διαδικασία. δ) Το έργο δεν απαντά στα επιχειρήματα και τις κατηγορίες του Πλάτωνα περί συναισθηματικής ανευθυνότητας της ποίησης. Η Ηθικό-αισθητική ερμηνεία 24 Ο.π. σημ. 12
Ο Butcher διατύπωσε τη λεγόμενη αισθητική θεωρία το 1895 25. Και εδώ προηγούμενοι μελετητές είχαν αναπτύξει μία παρεμφερή άποψη, όπως ο Batteux, αλλά ο Βutcher ήταν αυτός που έδωσε την τελική μορφή. Παρόμοια ερμηνεία έδωσε και ο Ε. Παπανούτσος. Κατ αρχήν πρέπει να ειπωθεί πως ο Butcher αντιλαμβάνεται την κάθαρση έχοντας στο νου του τον Bernays και την ιατρική ερμηνεία, την οποία θα δούμε παρακάτω. Και αυτό γιατί ο ίδιος αναφέρει ως πηγές του την ορολογία της ιατρικής σχολής του Ιπποκράτη 26, καθώς και τον Πλάτωνα. Η συγκεκριμένη χρήση του όρου δηλώνει την απομάκρυνση των επιβλαβών στοιχείων σε μία δυσάρεστη κατάσταση, που φέρνει χαρά και ανακούφιση. Η αναλογία που δημιουργείται, σύμφωνα με τον μελετητή είναι σωστή, αλλά στα αριστοτελικά συμφραζόμενα δηλώνει επιπλέον μία σχέση με την τέχνη. Ο έλεος και ο φόβος στην αληθινή ζωή είναι τέτοιου είδους αρνητικά συναισθήματα και με τη διαδικασία της τραγικής εξέλιξης αποβάλλονται γιατί τα «κατώτερα» συναισθήματα και οι ορμές εξευγενίζονται. Έτσι, μέσα από την τέχνη η κάθαρση δεν δίνει απλά μία διέξοδο στον έλεο και τον φόβο, αλλά εξαγνίζοντας αυτά τα συναισθήματα προσφέρει και ικανοποίηση. Ο Αριστοτέλης ορίζει αλλού τον έλεο ως μία μορφή πόνου 27 που αισθάνεται ο θεατής παρακολουθώντας έναν ήρωα που πάσχει χωρίς να το αξίζει. Τότε ο έλεος μετατρέπεται σε φόβο, όταν ο θεατής πιστεύει πως ίσως στο μέλλον κινδυνεύσει και ο ίδιος 28. Παρ όλα αυτά πρέπει να ειπωθεί πως ο φόβος (στην επιστήμη της ψυχολογίας) είναι ένα πρωταρχικό συναίσθημα, που στη συνέχεια ενδεχομένως να προκαλέσει τον έλεο. Ο Butcher δείχνει στη συνέχεια, πώς μετατρέπονται και μεταλλάσσονται τα συναισθήματα αυτά. Ο φόβος μετατρέπεται ριζικά, όταν μεταφέρεται επί σκηνής και προκαλείται ως αντανακλαστικό αποτέλεσμα του ελέου, όπως το διατυπώσαμε πιο πάνω. Όπως λέει και ο Αριστοτέλης στην Ποιητική, βιβλίο 8 αισθανόμαστε έλεο για τον ανάξιο που δυστυχεί και φόβο για τον όμοιο με εμάς. Ο ήρωας που υποφέρει είναι όμοιος με εμάς, όχι άψογος, ούτε και ποταπός. Έχει πολλά χαρακτηριστικά με τα οποία μπορεί να ταυτιστεί το κοινό, σχετικά εξευγενισμένα καθώς οι τραγικοί ήρωες είναι συνήθως μυθικοί ήρωες ή μέλη βασιλικών οικογενειών. Ας μην ξεχνάμε πως η αγαπημένη τραγωδία του Αριστοτέλη ήταν ο Οιδίποδας Τύραννος. Φυσικά 25 Aristotle s Theory of poetry and fine art 26 Γαληνός XVI 105, ἒστι μέν οὔν ἡ κάθαρσις τçν λυπούντων κατά ποιότητα κένωσις 27 Ρητορική, 1385 b 13 ἒστω δή ἒλεος λύπη τις 28 ο.π. σημ. 25, 1386 a 27 ὄσα ἑφ αὐτῶν φοβοῡνται, ταῡτα ἐπ ἄλλων γιγνόμενα ἐλεοῡσιν
κανείς δεν θα ταυτιστεί με τον Οιδίποδα, ωστόσο μέσα από την άγνοια οι πράξεις του δεν φαίνονται και τόσο απεχθείς. Στο σημείο αυτό είναι που η τέχνη κάνει τη διαφορά και η φαντασία του θεατή τον τοποθετεί στην θέση του ήρωα. Όπως έχει πολλές φορές ειπωθεί οι τραγικοί ήρωες είναι πανανθρώπινοι τύποι, άρα η «σωστή μετάβαση/ ταύτιση του θεατή» ακολουθεί το σχήμα : θεατής> τέχνη> πανανθρώπινο σύμβολο και τραγικός ήρωας = πανανθρώπινο σύμβολο, άρα ο θεατής ταυτίζεται με τον τραγικό ήρωα. Με αυτό το σκεπτικό ο Αριστοτέλης απαντά και στις αιτιάσεις του Πλάτωνα για την αξία της ποίησης, πως έτσι ο άνθρωπος ξεφεύγει από τα στενά προσωπικά του όρια και ενδιαφέρεται για τα καθολικά προβλήματα. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει κατά τον Άγγλο σχολιαστή και η τραγική ηδονή. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η όλη ιδέα του Butcher είναι πως ο έλεος προκαλεί τον φόβο στον θεατή και ο θεατής με τη σειρά του μέσα από την τέχνη ταυτίζεται με τον τραγικό ήρωα. Η κάθαρση έρχεται με την απομάκρυνση των συναισθημάτων αυτών, καθώς και αυτά εξευγενίζονται μέσω της τέχνης και έτσι ο θεατής αισθάνεται την τραγική ηδονή. Οι ενστάσεις σε αυτή την ερμηνεία 29 συνοψίζονται ως εξής: α) ρίχνει υπερβολικό βάρος στον έλεο και τον φόβο, β) ο φόβος εδώ είναι κυρίως αυτό-αναφορικός, γ) τα συναισθήματα που υπόκεινται τη διαδικασία της κάθαρσης είναι συνήθως άλλα ( π.χ. μίσος, φιλοδοξία ) και όχι ο έλεος και ο φόβος, καθώς αυτά αποτελούν μέσα της κάθαρσης. Ιατρική ερμηνεία Η ιατρική ερμηνεία θεμελιώθηκε από τον Bernays 30 το 1857. Μελετώντας τις υπόλοιπες ερμηνείες μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει πως οι ερευνητές, ακόμα και όσοι στηρίζουν μία άλλη θεωρία, πιστεύουν πως η κυρίαρχη τάση σήμερα είναι αυτή της ιατρικής ερμηνείας. Συνεπώς, θα μπορούσε κανείς να πει με ευκολία πως είναι και η επικρατέστερη. Και εδώ η θεωρία δεν είναι εντελώς πρωτότυπη. Είχαν προηγηθεί οι A. S. Minturno (1564), John Milton (1671) και Thomas Twining (1789) 29 ο.π. σημ.13, σελ.351 30 Grundzuge der verlorenen Abhandlung des Aristoteles uber Wirkung der Tragodie, ενώ στην επανέκδοσή του το 1880 τιτλοφορήθηκε Zwei Abhandlungen uber die aristotelische Theorie des Drama
διατυπώνοντας παρεμφερείς σκέψεις. Επίσης, σχεδόν ταυτόχρονα, αλλά τελείως ξέχωρα από τον Bernays και ο Heinrich Weil 31 διατύπωσε μία αντίστοιχη θεωρία. Η βασική ιδέα του Bernays είναι ότι η έννοια της κάθαρσης αντλείται από ιατρικά συμφραζόμενα. Άλλωστε, όπως ειπώθηκε και στην εισαγωγή ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο κατά κόρον σε αυτό το πλαίσιο ( ας μην ξεχνάμε πως ο Αριστοτέλης καταγόταν από ιατρική οικογένεια). Ο Bernays, λοιπόν, βασίζει την ερμηνεία του στα Πολιτικά. Συσχετίζει την κάθαρση στην Ποιητική με τον κουφισμό στα Πολιτικά 32 και την εκστατική κάθαρση με την τραγική 33. Η κάθαρση για τον Bernays πρέπει να σημαίνει την απομάκρυνση της ασθένειας, που φέρνει ανακούφιση, με ιατρική βοήθεια ή την απαλλαγή από ενοχή μέσω κάποιων θρησκευτικών τελετών. Στη συνέχεια λέει όμως ότι είναι ορθότερο η κάθαρση να γίνει αντιληπτή υπό την ιατρική έννοια γιατί τότε γίνεται και αυτή ένα είδος γιατρειάς. Χρησιμοποιεί τον όρο με την μεταφορική έννοια του. Η ασθένεια μετατρέπεται σε υγεία μέσα από την ιατρική αγωγή και αυτή είναι και η διαδικασία που ακολουθείται και στην τραγωδία. Στους θεατές εγείρονται τα συναισθήματα του ελέου και του φόβου, αυτά οξύνονται μέσω των οργιαστικών ασμάτων και έτσι οι θεατές απαλλάσσονται από αυτά, τρόπον τινά σαν το αποτέλεσμα μίας δράσης ομοιοπαθητικής. Τα έμφυτα προφανώς συναισθήματα του ελέου και του φόβου δεν «εγκαταλείπουν» τον θεατή, αλλά καταλαγιάζουν προσωρινά και έτσι έχουν ως αποτέλεσμα την τραγική ηδονή, που είναι το αποτέλεσμα της κάθαρσης 34. Αν και ευσύνοπτη, αυτή είναι η ιατρική ερμηνεία, η οποία με λίγα λόγια λέει πως η τραγική κάθαρση στην Ποιητική έχει το ίδιο αποτέλεσμα με αυτό της μουσικής στα Πολιτικά. Και τα δύο εγείρουν τα αρνητικά συναισθήματα στον άνθρωπο και μέσα από την ενίσχυσή τους δημιουργούν μία ψευδή αίσθηση κορεσμού τους. Έτσι ο θεατής απαλλάσσεται προσωρινά και αυτό του προκαλεί τον κουφισμό, δηλαδή την τραγική ηδονή. Η κάθαρση λοιπόν είναι κάθαρση συναισθημάτων για τον Bernays. 31 Ueber die Wirkung der Tragodie nach Aristoteles, Verhandlungen der 10. Versammlung deutscher Philologen und Schulmanner in Basel 1847, Basel, 1848 32 Πολιτικά,1342 α 14-15 και πᾶσι γίγνεσθαί τινα κάθαρσιν και κουφίζεσθαι μεθ ἡδονῆς 33 Zwei Abhandlungen σελ.10 34 Για να γίνει καλύτερα αντιληπτή η μεταφορά, θα μπορούσαμε να πούμε πως μοιάζει με την εντατική ενασχόληση με ένα πράγμα, που οδηγεί στην επιθυμία για προσωρινή παύση της ενασχόλησης αυτής. Ο Ν. Καζαντζάκης π.χ. λέει στο Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά με τα λόγια του Ζορμπά (σε μία μάλλον ακραία παρομοίωση), πως θέλει να δοκιμάσει όλα τα απαγορευμένα πάθη σε τόσο μεγάλο βαθμό, που στο τέλος να τα βαρεθεί και έτσι να γίνουν και γι αυτόν απαγορευμένα.
Αναμενόμενες είναι και εδώ οι αντιδράσεις από τους υπόλοιπους σχολιαστές, τη στιγμή μάλιστα που αυτή είναι η επικρατούσα ερμηνεία, όπως είπαμε και πιο πάνω. Ο Sifakis 35 ισχυρίζεται πως η ερμηνεία είναι εσφαλμένη, γιατί το κοινό δεν είναι άρρωστο, ούτε μολυσμένο ώστε να έχει ανάγκη από κάποια ιατρική ή εξαγνιστική βοήθεια. Ωστόσο, παραβλέπει το γεγονός πως ο Bernays χρησιμοποιεί την ιατρική σημασιολογία ως μεταφορά μάλλον, παρά κυριολεκτικά. Ο Halliwell 36 εναντιώνεται σε δύο σημεία στην ιατρική ερμηνεία. Το πρώτο είναι πως στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την ιατρική έννοια της κάθαρσης παρεμπιπτόντως, γιατί κυρίως ασχολείται με την τελετουργική διαδικασία. Επίσης, η ιατρική στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη, ώστε να θεμελιώνει την θεωρητικήομοιοπαθητική βάση ενός φαινομένου σαν την κάθαρση. Το δεύτερο επιχείρημά του είναι πως αν η κάθαρση στοχεύει στην επιστροφή των θεατών στην φυσιολογική τους κατάσταση, τότε γιατί είναι κάτι σπουδαίο και γιατί περιέχεται στον ορισμό; Και αυτός φαίνεται να ξεχνά πως ο Βernays ισχυρίζεται πως τα συναισθήματα ενυπάρχουν στον θεατή και χωρίς την τραγωδία. Η τραγωδία τα οξύνει και τα απομακρύνει (προσωρινά), άρα το εφήμερο αποτέλεσμά της είναι η πλήρης απαλλαγή από αυτά και όχι η επιστροφή στο φυσιολογικό. Και αυτή είναι η σπουδαιότητά της κάθαρσης. Ο Leon Golden 37 αρχίζει την κριτική του επισημαίνοντας ορθώς την διαφαινόμενη αδυναμία του Bernays να ελέγξει το σύνολο των ορισμών της κάθαρσης σε άλλους συγγραφείς, όπως ο Πλάτων, ο Επίκουρος και ο Φιλόδημος. Ισχυρίζεται επίσης, πως είναι μεθοδολογικό σφάλμα να αντιλαμβάνεται κανείς τους όρους με όμοιο τρόπο ανάμεσα σε δύο κείμενα που στηρίζονται σε διαφορετικές αρχές 38, γιατί τότε τα κείμενα χάνουν την ταυτότητά τους. Ο Else 39 αντίθετα μέμφεται τον Bernays, πως βασίζεται στον Πρόκλο, τον Ιάμβλιχο και στα Πολιτικά και καθόλου στην Ποιητική και στο σύνολο της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Συμπληρώνει, όπως είδαμε και πιο πάνω στην κριτική του Σηφάκη, πως ο Bernays θεωρεί ότι το κοινό αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα, γι αυτό και η εξήγηση είναι θεραπευτική- ιατρική, κάτι που δεν επαληθεύεται από το ίδιο το κείμενο. Σημαντική και καίρια είναι και η κριτική του Δ. Βερναρδάκη την οποία θα παρακολουθήσουμε παρακάτω. 35 G.M.Sifakis,2001, Aristotle on the function of tragic poetry, Crete 36 Ο.π. σημ. 13, σελ. 354 37 Ο.π. σημ 14, σελ 439 38 αντιθέσεις ως προς την αντίδραση του κοινού στην μίμηση και στο αναπαριστώμενο μοντέλο και ως προς την φύση-σύσταση του ίδιου του κοινού 39 Ο.π. σημ. 10, σελ. 440
Η προσωπική μου άποψη αναφορικά με την ιατρική ερμηνεία είναι πως αν και με κάποια πλεονεκτήματα, δεν πρέπει να είναι κοντά σε αυτό που σκεφτόταν ο Αριστοτέλης. Αυτό που λείπει από την συγκεκριμένη θεωρία είναι η απάντηση στον Πλάτωνα και στις αιτιάσεις του. Ο φιλόσοφος μπορεί να απαντά σε άλλα σημεία του έργου, όμως σίγουρα θα άφηνε κάποιες νύξεις και μέσα στον ορισμό, όπως προτείνουν άλλοι σχολιαστές. Κατά τ άλλα αν και η σύνδεση ανάμεσα στα δύο έργα είναι καταφανής, αφού ο ίδιος ο Σταγιρίτης στα Πολιτικά αναφέρει πως θα εξετάσει την κάθαρση στην Περί Ποιητικής πραγματεία του, η μονομερής εξέταση της κάθαρσης σε ιατρικά συμφραζόμενα (έστω και ως μεταφορά) σίγουρα προκαλεί έκπληξη έστω και αν αναλογιστεί κανείς ότι κυρίως έτσι χρησιμοποιούσε τον όρο και σε άλλα έργα του, περισσότερο φυσιογνωστικά βέβαια, αλλά και με μεγαλύτερη συχνότητα. Elizabeth Belfiore H Elizabeth Belfiore με το έργο της προσπάθησε να δώσει μία νέα άποψη στην «κορεσμένη» ιατρική ερμηνεία της κάθαρσης, την οποία και θα δούμε ευθύς αμέσως. 40 Η Belfiore ξεκινά ισχυριζόμενη πως ο Αριστοτέλης έχει εξετάσει το θέμα της κάθαρσης ήδη σε άλλα έργα του και πως ήταν ένα θέμα έτσι κι αλλιώς κοινό για την ελληνική φιλοσοφία. Ως εκ τούτου δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη ανάλυση στην Ποιητική. Επίσης θεωρεί πως αν αντιληφθούμε το πώς πίστευε ο φιλόσοφος πως έπρεπε να δομείται μία τραγωδία, τότε τα συναισθήματα που εγείρονται, ανάμεσά τους και η κάθαρση, είναι απόλυτα κατανοητά. Η έλλειψη μίας αναλυτικής άποψης για την κάθαρση λόγω ασυνέπειας του Αριστοτέλη ή επειδή σώζεται κάπου αλλού, οδηγεί, μάλλον και βολεύει, την ερευνήτρια στο να στραφεί σε άλλα κείμενα του Αριστοτέλη καθώς και σε κείμενα άλλων συγγραφέων της αρχαιότητας. Με την ελευθερία που αποκτά θέτοντας αυτές τις προϋποθέσεις λοιπόν, εξετάζει το ζήτημα της κάθαρσης αρχικά λέγοντας πως πρέπει να αντιληφθούμε τα διάφορα συναισθήματα με τρόπο διαφορετικό, που να βασίζεται σε όλο το εύρος της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Ο τραγικός φόβος λοιπόν, από αυτήν την θεώρηση παύει να είναι φόβος βιολογικός αλλά αιδώς, αισχύνη και κατάπληξη. Μάλιστα ο έλεος και ο φόβος εγείρονται μόνον 40 Belfiore, E., Tragic Pleasures, Aristotle on plot and emotion, Princeton, 1992
εν μέρει, αν ενσκήψει ένα καταστροφικό πάθος που θα επηρεάσεί μία σχέση φιλίας, όπως λέει και η συγγραφέας υπονοώντας μάλλον πως η σωστή πλοκή πρέπει να περιλαμβάνει σχέσεις μεταξύ ανθρώπων που συνδέονται από οικογενειακούς ή φιλικούς δεσμούς. Η κάθαρση από την άλλη μεριά τόσο στα βιολογικά όσο και στα ηθικά έργα του Αριστοτέλη είναι μία διαδικασία που στοχεύει στην απομάκρυνση των παραγόντων εκείνων που εμποδίζουνε κάτι από το να φτάσει στην τελείωση του ή να την ανακτήσει 41. Ο Αριστοτέλης, επίσης σε πολλά έργα του συγκρίνει την «ψυχική» κάθαρση με την ιατρική, η οποία είναι αλλοπαθητική, (δηλαδή επιτυγχάνεται με ζεύγη αντιθέτων) και έτσι η συγγραφέας επισημαίνοντας και την πληθώρα των στοιχείων από το Ιπποκράτειο corpus που οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα μας εισάγει την ιδέα της αλλοπαθητικής κάθαρσης. «Η άποψη που συμφωνεί περισσότερο με τις αποδείξεις που έχουμε είναι πως η τραγική κάθαρση είναι μία αλλοπαθητική διαδικασία απομάκρυνσης των επαίσχυντων συναισθημάτων που εμποδίζουν την ψυχή να κατακτήσει, να διατηρήσει ή να ανακτήσει την συναισθηματική τελειότητα που της αρμόζει από την φύση της. Σε αυτήν τη διαδικασία ένα συναίσθημα αντιτιθέμενο στο «τραγικό συναίσθημα» (tragic emotion) εφαρμόζεται,όπως ένα φάρμακο, σε μία προϋπάρχουσα αντίθετη κατάσταση αναισχυντίας. Η τραγωδία επιτυγχάνει μία κάθαρση αυτών των αντιτιθέμενων συναισθημάτων απομακρύνοντάς τα από την ψυχή. Το αποτέλεσμα είναι μία υγιής συναισθηματική κατάσταση που ονομάζεται αιδώς, αισχύνη ή σέβας στην ελληνική σκέψη γενικά και αιδώς στα ηθικά έργα του Αριστοτέλη.» 42 Παραθέτει και ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να εξηγήσει την έννοια της αλλοπαθητικής δράσης. Συγκεκριμένα λέει για παράδειγμα πως ένα κρύο φάρμακο χρησιμοποιείται για να θεραπεύσει τον πυρετό με τον εξής τρόπο: ένα πολύ κρύο φάρμακο δεν μπορεί να αφομοιωθεί από τον οργανισμό, περνά στις φλέβες και εκεί υπερισχύει του θερμού πυρετού. Στην περίπτωση της τραγωδίας το συναίσθημα της αναισχυντίας θεραπεύεται με τον τραγικό έλεο και φόβο, οι οποίοι δεν αφομοιώνονται από την ανθρώπινη ψυχή. Το τελικό αποτέλεσμα είναι μία εξισορροπημένη κατάσταση μεταξύ αντίθετων συναισθημάτων, η οποία ορίζεται από την Belfiore ως αιδώς. 41 E. Belfiore, σελ 340, «In biological and ethical contexts of opposites», η μετάφραση είναι δική μου 42 Ο.π 40, σελ. 341, η μετάφραση είναι δική μου
Η κάθαρση της ψυχής σύμφωνα με την σχολιάστρια έχει όμως και διανοητική χροιά καθώς η τραγωδία είναι μίμησις και έτσι η διανοητική διαδικασία είναι απαραίτητη ώστε να προκληθεί ο έλεος και ο φόβος στον θεατή. Πιο αναλυτικά τώρα, η διαδικασία της αλλοπαθητικής κάθαρσης περιλαμβάνει κάποια στάδια τα οποία και περιγράφει η Belfiore 43. Το πρώτο στάδιο είναι πως η τραγωδία ξεκινά με το να τραβήξει την προσοχή του κοινού ξυπνώντας τα χειρότερα συναισθήματα σε όλους μας και μάλιστα κάνει το κοινό να συνειδητοποιήσει πως αυτές του οι επιθυμίες είναι ασυμβίβαστες με άλλες σκέψεις και ορμές, που επιτάσσονται από το κοινωνικό γίγνεσθαι, γεγονός που προκαλεί από μόνο του φρίκη. Η δεύτερη φάση είναι το συναίσθημα που προκαλεί η τραγωδία προς επίρρωση της προηγούμενης κατάστασης, δηλαδή ο έλεος και ο φόβος, και η κατάσταση αυτή ονομάζεται έκπληξις. Αυτή δημιουργείται καθώς στην «σωστή» τραγωδία πρέπει να αναπαριστώνται οι χειρότερες πράξεις με τρόπο που να προκαλούν τα παραπάνω συναισθήματα (δηλαδή να στρέφονται εναντίον οικείων προσώπων). Το τρίτο στάδιο της κατάστασης αυτής είναι η αναγνώριση και ο αποτροπιασμός από τις πράξεις που έχουν ήδη γίνει και η απομάκρυνσή τους από την ψυχή. Έτσι, στην τραγική κάθαρση η αρχική συναισθηματική κατάσταση του ελέου και του φόβου περνάει απομακρύνοντας και τα ίδια τα συναισθήματα αυτά. Το τέταρτο στάδιο είναι αυτό της αιδούς, το οποίο είναι εγγύς στην ψυχική τελειότητα, όπως αναφέρει και η Belfiore. Η αιδώς για τον Αριστοτέλη μάλιστα έχει μία ιδιάζουσα σημασία. Η σχολιάστρια πιστεύει πως «η τραγική κάθαρσις είναι μία αλλοπαθητική διαδικασία απομάκρυνσης των στοιχείων εκείνων που εμποδίζουν την ψυχή από το να φτάσει στην τελείωσή της, και μάλιστα είναι η ίδια το τέλος της κάθαρσης.» (σελ. 348). Τα παραπάνω συνοψίζονται από την σχολιάστρια σε ένα σχήμα (σ.349-350) που εξηγεί επακριβώς την διανοητική διαδικασία στην οποία εμπλέκονται οι θεατές παρακολουθώντας μία τραγωδία. Αυτό που κάνει εντύπωση (και που θα έλεγα πως μάλλον δεν γίνεται με σαφήνεια κατανοητό στην προηγούμενη ανάλυση της Belfiore) είναι πώς η αιδώς είναι η κατάσταση αυτή που προκύπτει μετά την κάθαρση, ή για να είμαστε πιο ακριβείς, αιδώς ονομάζεται η κατάσταση του θεατή ο οποίος έχει απαλλαγεί από τα επιβλαβή συναισθήματα μέσω ης καθάρσεως. Οι ενστάσεις που εγείρονται από την ερμηνεία της συγκεκριμένης σχολιάστριας είναι σημαντικές και βάσιμες. Κατ αρχάς η ανάλυσή της βασίζεται 43 σελ. 344-345
σκόπιμα σε ένα εξαιρετικό εύρος συγγραφών από τα γραπτά των οποίων μπορεί κανείς να αντλήσει πολλαπλά συμπεράσματα. Με αυτόν τρόπο η Belfiore δεν ξεπερνά απλά τον σκόπελο της Ποιητικῆς και των ΠολιτικÇν, αλλά ολόκληρη την διαμάχη μεταξύ των σχολών που χρησιμοποιούν το ένα ή το άλλο κείμενο για την ερμηνεία. Μετά, η εισαγωγή και η χρήση όρων όπως η αἰδώς είναι τελείως άκαιρη. Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει πουθενά στο συγκεκριμένο έργο τον όρο αυτόν, πολλώ δε μάλλον δεν τον εννοεί από τα συμφραζόμενα. Και αν ήταν διαδεδομένος όρος στην φιλοσοφία του και ήθελε να εννοήσει αυτόν, τότε δεν θα έπρεπε να μιλά κατευθείαν για αιδώ και όχι για κάθαρση; Επίσης, η έννοια της αλλοπάθειας φαντάζει κάπως ξένη αν αναλογιστεί κανείς το κείμενο της Ποιητικῆς, καθώς δεν συνάγεται εύκολα από τα συμφραζόμενα του. Ακόμα περισσότερο ξένη είναι η περιγραφή της αλλοπαθητικής δράσης μέσα στο περιβάλλον της τέχνης. Η Belfiore προσπαθεί να την αιτιολογήσει βέβαια, αλλά δεν καταφέρνει να πείσει πως ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε τόσα ιατρικά συμφραζόμενα, χωρίς να το δηλώνει ευθαρσώς, σε κείμενο που αφορά στην ποιητική τέχνη Οι Έλληνες μελετητές Δ. Βερναρδάκης Το έργο του Δημητρίου Βερναρδάκη Mon edition d Euripide εκδόθηκε στην Αθήνα το 1894 και με αυτό προσπαθεί να απαντήσει στην πολεμική που δέχτηκε προηγούμενο έργο του από τον H. Weil. Ο σκοπός για τον οποίο αναπτύσσει την σκέψη του αναφορικά με το έργο του Αριστοτέλη, ομολογουμένως, είναι μη αναμενόμενος. Αντιπαρατίθεται με τον Weil για το ζήτημα του ποιος είναι ο κορυφαίος τραγικός, ο Ευριπίδης ή ο Σοφοκλής, και γι αυτό έχοντας ως αφετηρία το απόσπασμα της «Ποιητικής» στο οποίο ο φιλόσοφος αναγνωρίζει τον Ευριπίδη ως τον τραγικότερο όλων προσπαθεί να καταρρίψει την ανάλυση του Weil για τον ορισμό της τραγωδίας. Σημειωτέον πως το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Weil είναι παρόμοιο με αυτό στο οποίο κατέληγε και ο J. Bernays και του οποίου την άποψη είδαμε πιο πάνω. Μάλιστα, η κριτική του Βερναρδάκη βασίζεται ακριβώς στο έργο του Bernays καθώς ο Έλληνας μελετητής δεν είχε στη διάθεσή του το έργο του
H.Weil. Φυσικά, το κίνητρο για την μελέτη αυτή όσο παράξενο και αν είναι για μας, δεν μειώνει καθόλου την αξία της ανάλυσης στην οποία προέβη ο Βερναρδάκης, την οποία θα δούμε ευθύς αμέσως. Για να παρακολουθήσουμε καλύτερα τη σκέψη του Βερναρδάκη, θα ακολουθήσουμε τη σειρά που ο ίδιος χρησιμοποίησε στο έργο του. Βάση της μελέτης αυτής είναι ο ισχυρισμός πως σχεδόν όλες οι κρίσιμες έννοιες στον ορισμό της τραγωδίας έχουν παρανοηθεί και μεταφραστεί λάθος, γεγονός που προκύπτει είτε από την παράδοση της μελέτης του κειμένου, είτε από την ελλιπή κατανόησή του. Μάλιστα, η παρανόηση αυτή του κειμένου ξεκινά από την περίοδο της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, όπως απερίφραστα λέει ο Βερναρδάκης, άποψη κάπως υπερβολική αφού δεν γνωρίζουμε εάν στα χρόνια αυτά σωζόταν και τα χαμένα μέρη, τα οποία όλοι υποθέτουμε πως κρύβουν το μυστικό για την λύση του γρίφου της κάθαρσης 44. Αυτή την άποψη την διατυπώνει και αργότερα όταν μέμφεται τον Γερμανό μελετητή ότι καταφεύγει σε ξεχασμένα γραπτά του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου. 45 Αρχίζει την κριτική του διαπραγματευόμενος την χρησιμότητα ή όχι του βιβλίου 9 των «Πολιτικών» και την ορθότητα ή μη της μετάφρασης του J. Bernays «ώστε ο αναγνώστης να μην ξεχνά την διαφορά μεταξύ ποίησης και μουσικής». 46 Για να γίνει πιο ισχυρό το επιχείρημά του πως τα «Πολιτικά» δεν αναφέρονται στην τραγική κάθαρση, αλλά στην κάθαρση της μουσικής αναλύει την έννοια αγωνιστής και θεωρεýν. Συνεχίζει την κριτική του αναφερόμενος στην χρήση της «κάθαρσης» στα έργα του Αριστοτέλη (68 φορές) και αναρωτιέται αν η μέθοδος έρευνας του Bernays ενδείκνυται για την περίσταση (δηλαδή η στατιστική μελέτη της λέξης κάθαρση και η εννοιολογική της ένταξη στα συμφραζόμενα εκείνα που υπερτερούν σε συχνότητα). Στη συνέχεια αρχίζει την ανάλυσή του παίρνοντας μία-μία τις λέξεις εκείνες που είναι κρίσιμες για την ερμηνεία του ορισμού της τραγωδίας και που πιστεύει πως έχουνε παρανοηθεί. Αρχίζει με τη λέξη «περαίνουσα» 47, η οποία δεν σημαίνει προκαλώ (bewirken) όπως θέλει ο Bernays, αλλά οδηγώ προς, καταλήγω. 44 σελ 27 Des Neoplatoniciens la meprise l erreur inveleree. 45 σελ. 39 Bernays a fouille dans les cerits les plus rares ou les plus oublies de Iambliche et de Proclos, pour y trouver une glosse, une scholie du mot controverse de notre definition. 46 σελ. 29-30 J ai eru necessaire de faire ces observations, pour que mon lecteur ne perde point de vue la difference fondamentale, qui existe entre la poesie et la musique., et don t Aristote avait pleine conscience. 47 σελ. 44 Le verbe περαίνω ne signifie pas: effecteur, comme Bernays le traduit (bewirken), mais bien conduire (une chose) a sa fin dit Hesychius.
Μάλιστα, καταφεύγει και σε γερμανικά λεξικά στα οποία η σημασία της λέξης κατά τον Bernays δεν υπάρχει, ενώ η δική του ερμηνεία (από το λεξικό του Ησύχιου) επικρατεί. Ωστόσο, αν και χρησιμοποιεί την έννοια καταλήγω, διευκρινίζει πως η κάθαρση ως διαδικασία δεν ξεκινά στο τέλος του έργου, αλλά έχει ξεκινήσει ήδη νωρίτερα 48. Ακολουθεί η φράση «τήν τçν τοιούτων», λέγοντας πως στην γερμανική μετάφραση solchen Affectionen δεν φαίνεται πουθενά το άρθρο τçν, εξ αιτίας των ιδιωματισμών της Γερμανικής γλώσσας. Παρόμοιο είναι και το φαινόμενο που παρατηρείται και στα Γαλλικά (αναφερόμενος στην εργασία και στην μετάφραση του H. Weil) πάλι εξ αιτίας συγκεκριμένης ιδιομορφίας της γλώσσας. Η ανάλυση που ακολουθεί αφορά ακριβώς στην συγκεκριμένη σημασία που μπορεί να προσδώσει σε μία φράση το άρθρο μαζί με την δεικτική αντωνυμία. 49 Ωστόσο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, στα ελληνικά οι δεικτικές αντωνυμίες και στις δύο μορφές τους (οριστική - τοιοèτος και αναφορική - ôίος) μπορούν να αντιπροσωπεύουν τα επίθετα που παράγονται από τα ουσιαστικά που προηγούνται. Στη συνέχεια προτείνει μία λύση στο πρόβλημα αυτό της μετάφρασης δίνοντας ως παράδειγμα ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο XI της Ποιητικής και καταλήγει πως ο σωστός τρόπος με τον οποίον μπορεί να αποδοθεί η φράση περαίνουσα κάθαρσιν στα γαλλικά (ας μην ξεχνάμε πως το έργο του Βερναρδάκη είναι μερικώς γραμμένο στα γαλλικά και μερικώς στα γερμανικά) είναι που οδηγεί προς το τέλος την κάθαρση από αυτά τα παθήματα του ελέου και του φόβου. Ακολουθεί η λέξη παθημάτων για την οποία ο μελετητής λέει πως αποτελεί σημείο τριβής 50 στην ερμηνεία του ορισμού καθώς εδώ και αιώνες η σημασία της έχει παρανοηθεί. Η λέξη πάθημα προέρχεται από το ρήμα πάσχω. Εκτός από το συγκεκριμένο ουσιαστικό όμως υπάρχει και το ουσιαστικό πάθος. Αρχικά, ισχυρίζεται ο Βερναρδάκης, οι δύο αυτές λέξεις ήταν συνώνυμες, ωστόσο με την εξέλιξη της γλώσσας κατέληξαν να έχουν μία εννοιολογική διαφοροποίηση. Το πάθος σήμαινε τελικά κάθε είδους κακό και συμφορά και σωματικός πόνος ανάμεσα σε όλα τ άλλα, ενώ το πάθημα αφορούσε μόνο στη σωματική σημασία. Επισημαίνει παρ 48 σελ. 44 c est qui m implique par necessairement l idee, que cette catharse se presente pour la premiere fois et exclusivementdans le denouement, mais qu elle peut aussi avoir deja commence, etre deja commence. 49 σελ. 46 Il nous faut done une locution, qui contienne d une part le sens qualificatif de l adjectif pronominal «τοιούτων» sans l article «τçν». 50 σελ. 47 tous deux ont ete pris depuis des siecles dans un sens enteirement faux; les pathemes surtout sont devenus la pierre d achoppement pour notre definition.
όλα αυτά πως ο Γαληνός θεωρεί πως οι δύο λέξεις χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο χωρίς καμία εννοιολογική διάκριση. 51 Το ίδιο κάνει και ο Bonitz στο Index Aristotelicus 52. Η κατάληξη μα είναι και αυτή που κάνει τη διαφορά στο εν λόγω ουσιαστικό και το διαφοροποιεί από το πάθος. «Αυτό που είναι πάθημα μπορεί να ειπωθεί και με τη λέξη πάθος, αλλά το πάθος μέσα στη γενική και αφηρημένη του έννοια δεν μπορεί να αντικατασταθεί από τη λέξη πάθημα. Να γιατί η λέξη πάθος χρησιμοποιείται από τον φιλόσοφο τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό, ενώ η λέξη πάθημα χρησιμοποιείται από τον Αριστοτέλη σχεδόν πάντα στον πληθυντικό.» 53. Και για να επιβεβαιώσει την άποψή του παραπέμπει στον Bonitz. Η λέξη πάθος εμπεριέχει σύμφωνα με τον Βερναρδάκη μία παθητική χροιά. Θεωρεί ωστόσο πως με την εξέλιξη της γλώσσας αυτή η παθητικότητα «σπάει» και η λέξη αποκτά πέραν τούτης και μία ενεργητική σημασία που την μετατρέπει σε συνώνυμο της πράξης. Μάλιστα, δίνει και το αντίστοιχο παράδειγμα από τα γαλλικά. Εκεί η γλωσσική μετατροπή αφορά στη λέξη fait που προέρχεται από τη λέξη factum. Με αυτόν τον τρόπο απαντά στο επιχείρημα του H. Weil, πως η μετάφρασή του είναι προβληματική και πως θα έπρεπε να κάνει λόγο για «πράξη» και όχι για «πάθημα». Αποδεικνύει λοιπόν πως το πάθημα καταλήγει μέσα στην εξέλιξη της γλώσσας να σημαίνει ενέργεια και κίνηση. Μάλιστα, παραθέτει και ένα παράδειγμα από τα «Ηθικά Ευδήμεια», ενώ επισημαίνει πως και στα «Μετά τα Φυσικά» ο φιλόσοφος ορίζει το «πάθος» 54 ως μία ενεργητική διαδικασία, η οποία καταλήγει με δυσάρεστο τρόπο, έχει δηλαδή δυσάρεστα αποτελέσματα. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, συνεπής στον παραπάνω ορισμό κατά τον Βερναρδάκη, χρησιμοποιεί με αυτόν τον τρόπο την λέξη και στα «Μετεωρολογικά» και τα «Ηθικά Νικομάχεια». Εν συνεχεία επανέρχεται στην «Ποιητική» και συγκεκριμένα στο XIV κεφάλαιο, στο απόσπασμα εκείνο στο οποίο ο Αριστοτέλης περιγράφει τα όσα γίνονται επί σκηνής και είναι ικανά να προκαλέσουν έλεος και φόβο στον θεατή. Πρόκειται για «πάθη» και με αυτόν τον τόπο αποδίδονται δύο φορές, ενώ μία φορά ως «πράξη». Ολοκληρώνει το επιχείρημά του με το κεφάλαιο XI της «Ποιητικής» στο οποίο το 51 σελ. 47-8 Galenus pretend qu il n y aucune dijference entre les deux mots ῤῥώστηµα) 52 σελ 48 M. Bonitz dans son Index Aristotelicus, p. 554 Usus Arist. Voc. Πάθημα et πάθος non esse certum significationis discrimen 53 σελ. 48, voila pourquoi le mot πάθος est employe par notre philosophe au pluriel aussi bien qu au singulier 54 Μετά τα φυσικά 1022 b 21, 15-21 «Πάθος λέγεται πάθη λέγεται»
«πάθος» ορίζεται ως «πράξις φθαρτική µ ôδυνηρά», δηλαδή ο φόνος της Κλυταιμνήστρας είναι εξίσου πάθος για τον Ορέστη που είναι ο φυσικός αυτουργός της δολοφονίας, όσο και για την ίδια, που είναι το αντικείμενο της πράξης του γιου της. 55 Ακολουθεί η «κάθαρσιν», η λέξη για την οποία είπαμε πως έχει γίνει ο μεγαλύτερος γρίφος στην φιλοσοφία του Αριστοτέλη από τα μεσαιωνικά χρόνια και έκτοτε. Ο Βερναρδάκης ευθύς εξ αρχής θεωρεί πως η έννοια αυτή είναι πολύ απλή στο να κατανοηθεί και το δηλώνει απερίφραστα. 56 Ξεκινά την ανάλυσή του λέγοντας πως η λέξη ετυμολογείται από το ρήμα «καθαίρω», δηλαδή καθιστώ κάτι καθαρό, αγνό απομακρύνοντας ό,τι το μη καθαρό υπάρχει, σωματικά και ηθικά. Ο καθαρισμός της ψυχής ισχύει εδώ με την μεταφορική του έννοια, ότι δηλαδή απομακρύνονται όλα τα επιβλαβή στοιχεία. Άλλωστε για τους αρχαίους μία πράξη σαν αυτές που διαπράττουν οι τραγικοί ήρωες είναι μίασμα και άγος. Ας μην ξεχνά κανείς πως στον O.T. ο Κρέων διακηρύσσει πως πρέπει να απομακρυνθεί το μίασμα από την χώρα 57. Η λέξη άγος με το πέρασμα του χρόνου έφτασε να σημαίνει έγκλημα και ο εναγής, δηλαδή ο εγκληματίας, μπορούσε να μολύνει με την παρουσία του όλους, όσοι τον περιέβαλαν. Η κάθαρση ήταν μία εξαγνιστική τελετή με θρησκευτικό χαρακτήρα και ως καθαρτικά μέσα χρησιμοποιούνταν νερό, θειάφι, το αίμα του θύματος και άλλα. Παράλληλα, εκτός από την θρησκευτική σημασία, υπήρχε και η κοινωνική διάσταση του θέματος, ώστε οι οικείοι του θύματος (αν επρόκειτο για φόνο) να μην προσπαθήσουν να πάρουν εκδίκηση από τον θύτη. 58 Η τραγική πράξη, λοιπόν, πρέπει να εμπεριέχει ένα τέτοιου είδους μίασμα, με έναν ωστόσο περιορισμό. Αυτή η πράξη πρέπει να αφορά ανθρώπους οικείους μεταξύ τους. Ένας γιος να σκοτώσει τον πατέρα του (Οιδίποδας), την μητέρα του (Ορέστης), μία μητέρα τα παιδιά της (Μήδεια) και ούτω καθεξής. Εάν γίνει ένα έγκλημα μεταξύ δύο εχθρών ή αγνώστων μεταξύ τους ανθρώπων, τότε δεν συνιστά κατάλληλο υλικό για τραγωδία. 59 Φυσικά, κανείς δεν πρέπει να θεωρήσει πως αυτός είναι μόνον ο σκοπός της τραγωδίας και να αντιληφθεί την «κάθαρση» αποκομμένη από τα συμφραζόμενά της, γιατί τότε πρόκειται απλά για τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητής διαπραγματεύεται την 55 σελ. 52 qui est une action pour celui qui le fait, devient une passion pour celui est un πάθος ou πάθημα. 56 σελ. 53 κάθαρσις est un mot tres simple, et tres facile a expliquer. 57 στ.97 58 σελ. 55 pour que le meutre on tout autre crime ou acte propre a apaiserleur colere. 59 Περί Ποιητικῆς 1453b, 4, 15-6, Ἀνάγκη δή ἢ φίλων εἶναι προς ἀλλήλους τάς τοιαύτας πράξεις ἢ ἐχθρçν ἢ µηδετέρων
τιμωρία του ήρωα-δράστη (κάτι σε γενικές γραμμές στερεότυπο εξαιτίας της μυθικής παράδοσης.). Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη σημειώνει ο Βερναρδάκης είναι εξίσου επιτακτική η μετάβαση από την ευτυχία στη δυστυχία. 60 Και ο ήρωας πρέπει να έχει επιλεγεί ανάμεσα από τους επιφανείς πολίτες, να είναι τίμιος σε γενικές γραμμές και όχι απεχθής. Ο λόγος εξαιτίας του οποίου μεταπίπτει από την ευτυχία στη δυστυχία είναι η «αμαρτία», το σφάλμα δηλαδή στο οποίο υποπίπτει και το οποίο χρίζει καθάρσεως. Η ηθική και θρησκευτική εξιλέωση λοιπόν είναι αποτελέσματα της πλοκής του έργου. Ωστόσο, μένει και η κοινωνική πλευρά για την οποία κάναμε λόγο παραπάνω. Στα θεατρικά συμφραζόμενα αυτό σημαίνει τί θα προσλάβει ο θεατής από όλη την εξέλιξη του δράματος. Ο θεατής για να λυτρωθεί δεν αρκεί να δει έναν «εναγή» ήρωα να τιμωρείται. Είναι ουσιώδες να αισθανθεί τον έλεο και τον φόβο και για να γίνει αυτό πρέπει να αντιληφθεί τον ήρωα του δράματος ως κάποιον που έσφαλε όχι γιατί είναι φύσει κακός, αλλά γιατί οι περιστάσεις ήταν τέτοιες που δεν του άφηναν κάποια επιλογή. Έτσι αισθάνεται οίκτο, αλλά παράλληλα αναγνωρίζει την ανάγκη τιμωρίας του ήρωα. Και έτσι δημιουργείται η τραγική κάθαρση και η άρτια και απαραίτητη λύση σε κάθε τραγωδία. Με βάση τις παραπάνω εξηγήσεις ο Βερναρδάκης θεωρεί ότι η ιδανική μετάφραση του ορισμού είναι και η εξής: «Η τραγωδία, λοιπόν, είναι μίμηση μίας σοβαρής πράξης και ολοκληρωμένης, που έχει ευσύνοπτο μέγεθος, με έναν μελωδικό λόγο, που κάθε είδος χρησιμοποιείται χωριστά στα μέρη από τους ηθοποιούς και όχι με διήγηση και που με τον έλεο και τον φόβο οδηγεί προς το τέλος την κάθαρση των παθημάτων, που προκαλούν αυτόν τον έλεο και τον φόβο.» Κριτική της ερμηνείας του Δ. Βερναρδάκη Στην ενότητα αυτή θα μας απασχολήσει η κριτική στην προσέγγιση του συγγραφέα. Ομολογουμένως η ανάλυση του Βερναρδάκη είναι λεπτομερής και αναλυτικότατη. Ωστόσο, κατ αρχήν δεν μπορεί να παραβλέψει κανείς ορισμένες μεθοδολογικές αντιφάσεις στις οποίες υποπίπτει ο συγγραφέας. Για παράδειγμα η κύρια μομφή του απέναντι στους Bernays και Weil πως χρησιμοποιούν ως βάση τα Πολιτικά καταρρίπτεται μόλις ο ίδιος χρησιμοποιεί άλλα έργα του Αριστοτέλη για να δικαιολογήσει συγκεκριμένες επιλογές στην μετάφρασή του. Πιο συγκεκριμένα για 60 Περί Ποιητικῆς, κεφ. 14, 1453b, 15-26
τη λέξη «πάθος», για την οποία είδαμε πως την θεωρεί σημείο κλειδί στην κατανόηση του ορισμού, αντλεί από τα «Μετά τα Φυσικά», τα «Ηθικά Νικομάχεια» 61 και τα «Ηθικά Ευδήμια». Εφ όσον θεωρεί πως η «Ποιητική» είναι επαρκής για την εξήγηση του ορισμού, οφείλει για να μείνει πιστός στην κριτική του να μείνει στο κείμενο αυτό καθ αυτό. Πέραν τούτου προκαλεί αίσθηση η κριτική του στην νεοπλατωνική φιλοσοφία και στους εκπροσώπους της, εκ των οποίων αντλεί ο Weil και ο Bernays, κυρίως γιατί δεν είμαστε σίγουροι αν το διαφορετικό νόημα της καθάρσεως που προτείνουν ή υπαινίσσονται είναι αποτέλεσμα γνώσης. Ίσως κατά την περίοδο εκείνη το κείμενο του Αριστοτέλη να σωζόταν ακόμα ακέραιο και η άποψη που διατυπώνεται να είναι ορθή. Σε κάθε περίπτωση ο Βερναρδάκης υποθέτει την άγνοια των προγενέστερων μελετητών και έχοντας αυτό ως βάση θεωρεί πως η φιλοσοφία πήρε την λάθος κατεύθυνση από τα χρόνια αυτά και πως με το κείμενο του ήρθε η στιγμή της αποκατάστασης της αλήθειας. Φυσικά, όπως είπαμε και λίγο πιο πάνω η εξήγηση του είναι πειστική και όπως θα δούμε επηρέασε και τον Else, η θεωρία του οποίου είναι από τις επικρατέστερες, ωστόσο ο παραπάνω ισχυρισμός του για την ιστορική αποκατάσταση της ερμηνείας είναι υπερβολικός. Έπεται ο Bonitz και το Index Aristotelicus 62. Για τη διαφορά ανάμεσα στη λέξη πάθος και πάθημα απαξιώνεται, χωρίς να δίνονται επιχειρήματα, «τα οποία θα ξεπεράσουν τους στόχους της εργασίας αυτής,» Ωστόσο, στην αμέσως επόμενη παράγραφο και για το ίδιο ζήτημα της διαφοράς στη σημασία των δύο λέξεων παραπέμπει στον Bonitz, και μάλιστα χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις. Αυτό που προκαλεί μεγαλύτερη εντύπωση πάντως στην ανάλυση του Βερναρδάκη είναι η απουσία του ελέους και του φόβου στην ανάλυσή του. Όλοι οι μελετητές του ορισμού της τραγωδίας προσδίδουν μεγάλη σημασία στην επίμαχη φράση. Ακόμα και ο Bernays στην ιατρική ερμηνεία της κάθαρσης θεωρεί πως με τον έλεο και τον φόβο οξύνονται τα πάθη και εν συνεχεία καταλαγιάζουν. Βέβαια, καθιστά σαφές από την μετάφρασή του πως πρόκειται για συναισθήματα τα οποία κινητοποιούνται προς την ολοκλήρωσή της την κάθαρση / εξαγνισμό των φοβερών και ελεεινών δυστυχιών που έχουν ενσκήψει πάνω στον ήρωα. Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως είτε συμφωνεί με τον Bernays, είτε εσκεμμένα δεν ακουμπά τις λέξεις αυτές, ίσως γιατί δεν πιστεύει πως είναι κρίσιμες στην κατανόηση του ορισμού. Πάντως, αν κρίνει 61 σελ. 50 62 σελ. 48.
κανείς από τη σχολαστικότητα με την οποία ασχολείται με τα υπόλοιπα ζητήματα, αντιλαμβάνεται πως δεν πρόκειται για ακούσια παράβλεψη. Τέλος πρέπει να επισημανθεί και αδυναμία στη δομή του έργου. Ο ευφυής σχολιαστής προσπαθεί ταυτόχρονα να απαντήσει στους επικριτές του και να διατυπώσει την άποψή του. Το κείμενο του δεν έχει κάποια συνέχεια, αφού συνεχώς πηδά από το ένα θέμα του ενδιαφέροντός του στο άλλο με συνέπεια ο αναγνώστης του να μην μπορεί με ευκολία να αντιληφθεί ούτε αν έχει δίκιο (κυρίως εξ αιτίας των μεθοδολογικών υστερήσεων που αναφέρθηκαν), ούτε και τί θέλει να πει. Όπως και να έχει, σίγουρα η ανάπτυξη των απόψεών του για την κάθαρση καθαυτή έπρεπε να είναι εκτενέστερη. Επιρροές Σημειώσαμε ήδη πως ο Else πήρε στοιχεία για την ερμηνεία του από τον Βερναρδάκη και τον Goethe. Ο ίδιος ο συγγραφέας μας πιστεύει και δηλώνει πως η δική του εργασία είναι πρωτότυπη και δεν δίνει στοιχεία παραπομπών για άλλους συγγραφείς εκτός από κάποιους όπως ο Bonitz. Ας δούμε τώρα πώς εξέλαβε το έργο του ο Else. Όπως είδαμε και παραπάνω η δομική ερμηνεία ισχυρίζεται πως η κάθαρση επιτυγχάνεται μέσω μίας σειράς ελεεινών και φοβερών συμβάντων και φορέας της είναι η πλοκή. Αυτό σημαίνει πως η κάθαρση είναι ένα φαινόμενο το οποίο δεν ξεκινά στο τέλος του έργου αλλά εκεί κορυφώνεται και ολοκληρώνεται. Η μετάφραση του Βερναρδάκη «προς το τέλος την κάθαρση» υποδηλώνει ακριβώς το ίδιο πράγμα. Και οι δύο επίσης τονίζουν πως το «παθημάτων» πρέπει να αφορούσε οικεία πρόσωπα (άλλωστε το αναφέρει και ο ίδιος ο Αριστοτέλης). Το κυριότερο όμως είναι πως η κάθαρση δεν αφορά την ψυχή του θεατή, αλλά το έργο το ίδιο. Αυτό που εξαγνίζεται είναι η ίδια η μιαρή πράξη, η οποία και αποτελεί το υλικό της τραγωδίας. Γι αυτό και ολοκληρώνεται ως διαδικασία με τη λύση της τραγωδίας. Βλέπουμε, λοιπόν, πως όντως υπάρχουν αρκετές ομοιότητες στις δύο προσεγγίσεις, ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε πως η ανάλυση του Else είναι πληρέστερη σε ότι αφορά το επεξηγηματικό της μέρος και κατά συνέπεια πιο κατανοητή. Ο Βερναρδάκης από την άλλη προσπαθώντας να απαντήσει και στην κριτική που δέχθηκε είναι πιο δυσνόητος, όπως επισημάνθηκε και στην κριτική του έργου του.