Κογκίδου, Δ. & Τσιάκαλος Γ. Ο αποδιοπομπαίος τράγος στο πεδίο της πολιτικής. Πρώτη δημοσίευση στην εφημερίδα Η Κυριακάτικη Αυγή στις 3 Οκτωβρίου 2004 και στο: Γ. Τσιάκαλος (2006) Απέναντι στα εργαστήρια του ρατσισμού, σσ. 98-102. Αθήνα: Τυπωθήτω/Gutenberg. Ο αποδιοπομπαίος τράγος στο πεδίο της πολιτικής Όποιος βρεθεί στο Λίβερπουλ, καλή ώρα οι οπαδοί του Ολυμπιακού στη ρεβάνς του 1-0, έχει τη δυνατότητα να επισκεφθεί την Lady Lever Art Gallery και να θαυμάσει ένα πίνακα με ένα σπάνιο θέμα. Πρόκειται για τον πίνακα Ο αποδιοπομπαίος τράγος που ζωγράφισε ο William Holman Hunt το 1854. Ένα μοναχικό ζώο, μάλλον όμορφο στην εμφάνιση, σε μια έρημο, που δεν είναι αυτού του κόσμου, περνάει ακριβώς μπροστά από τον παρατηρητή χωρίς να τον κοιτάζει, θαρρείς και δεν αξίζει ο άνθρωπος ούτε μια ματιά το ενδιαφέρον του ζώου για το περιβάλλον έχει πια σβήσει και ο άνθρωπος δεν αποτελεί ούτε ελπίδα ούτε κίνδυνο. Ο υπομονετικός παρατηρητής αισθάνεται μετά από λίγη ώρα μια εσωτερική πίεση να κατανοήσει τον πίνακα ως μέρος μιας στην πραγματικότητα ανύπαρκτης- μεγαλύτερης σύνθεσης ζωντανής φύσης, διότι η μοναξιά του ζώου βαραίνει αβάσταχτα και απαιτεί αντιστάθμισμα. Η αίσθηση αυτή φαίνεται να είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι σημερινοί άνθρωποι κυριεύονται από εσωτερική ανησυχία στην εικόνα ενός αποδιοπομπαίου τράγου σε αντίθεση με τους ανθρώπους παλαιότερων εποχών που με τη βοήθειά του πετύχαιναν εσωτερική και εξωτερική ισορροπία. Κι όμως είναι πολλοί αυτοί που ισχυρίζονται ότι και σήμερα ακόμη οι άνθρωποι συνήθως οι «απλοί» ή οι «απλοϊκοί» άνθρωποι- αναζητούν αυθόρμητα σε δύσκολες στιγμές αποδιοπομπαίους τράγους για να αντισταθμίσουν το αβάσταχτο βάρος των συνθηκών διαβίωσής τους. 1
Δημοσιογράφοι, πολιτικοί, αλλά και επιστήμονες προσφεύγουν στον αποδιοπομπαίο τράγο ιδιαίτερα όταν προσπαθούν να ερμηνεύσουν την εμφάνιση μιας «προφανώς παράλογης» ρατσιστικής συμπεριφοράς. «Οι μετανάστες», ακούγεται συχνά, «γίνονται ο αποδιοπομπαίος τράγος της οικονομικής κρίσης», «της ανεργίας», «της ανασφάλειας» και πολλών άλλων αρνητικών καταστάσεων. Στη σύγχρονη ρητορεία ο αποδιοπομπαίος τράγος άλλοτε «αναζητείται», άλλοτε «γεννιέται» κι άλλοτε «κατασκευάζεται». Έχει, όμως πράγματι βάση και ερμηνευτική αξία η μεταφορά του αποδιοπομπαίου τράγου ώστε να εξηγείται η τόσο εκτεταμένη χρήση της; Ή, αντίθετα, συμβάλλει η χρήση της, ώστε να μην αναζητούνται οι πραγματικές αιτίες του ρατσισμού; Αυτό είναι ένα σημαντικό ερώτημα για όσους και όσες ενδιαφέρονται πραγματικά να καταπολεμήσουν αποτελεσματικά το ρατσισμό και όλα όσα συμβάλλουν στην εμφάνιση και στην ανάπτυξή του. Ο συμβολικός χαρακτήρας Η έννοια του αποδιοπομπαίου τράγου έλκει την καταγωγή της από αρχαία θρησκευτικά έθιμα: ομάδες ανθρώπων ανακουφίζονταν από το βάρος των αμαρτιών τους μεταφέροντας συμβολικά τις αμαρτίες σε ένα τράγο, τον οποίον έδιωχναν στην έρημο. Με αυτόν τον τρόπο ομολογούσαν τα σφάλματά τους επικυρώνοντας ταυτοχρόνως την κοινότητα των απόψεών τους για το τι είναι αρετή και τι είναι αμαρτία- και διατράνωναν την απόφασή τους για ένα νέο ξεκίνημα. Με αυτή την έννοια «αποδιοπομπαίος τράγος», όταν αναφέρεται σε ανθρώπους σημαίνει ένα πρόσωπο που αναλαμβάνει το βάρος της κάθαρσης για όλα τα μέλη μιας κοινότητας. Οι ερευνητές συμφωνούν ότι η πράξη αυτή γίνεται πάντοτε με γνώση ότι έχει αποκλειστικά συμβολικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικά ο Smelser γράφει ότι ο αποδιοπομπαίος τράγος είναι ένα μέσο «κάθαρσης» από μια ομαδική σπίλωση που δεν είναι δυνατόν να εξαλειφθεί με τη 2
συνήθη διαδικασία της ατομικής μετάνοιας, επανόρθωσης ή βελτίωσης. Γι αυτό το λόγο, ως η πιο σαφής και καθαρή περίπτωση αποδιοπομπαίου τράγου θεωρείται ο Ιησούς, «ο αμνός του Θεού, ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου», σύμφωνα με το Ευαγγέλιο του Ιωάννη. Στη νεώτερη ιστορία είχαμε αρκετές περιπτώσεις που μπορούν να κατανοηθούν με αυτό τον τρόπο: Οι δίκες των εγκληματιών πολέμου μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είχαν έντονα το χαρακτηριστικό της κάθαρσης του γερμανικού λαού από την συλλογική ενοχή, και συμβόλιζαν την απόφαση για ένα δημοκρατικό μέλλον. Η δίκη και η καταδίκη του λοχαγού Κέλυ για τη δολοφονία πολιτών στο Μυ-Λάυ, ταυτιζόταν με ομολογία των ΗΠΑ για διάπραξη εγκλημάτων στο Βιετνάμ, και σηματοδοτούσε την έναρξη της αποχώρησης των στρατευμάτων της και το τέλος του πολέμου. Η γρήγορη καταδίκη και εκτέλεση των «υπευθύνων» της Μικρασιατικής καταστροφής συμβόλιζε το τέλος της «μεγάλης ιδέας» και τη ανατολή μιας νέας εποχής στις σχέσεις της Ελλάδας με την Τουρκία. Αντίθετα, παρόλο που τα διεθνή μέσα ενημέρωσης χαρακτηρίζουν την Lynndie England «αποδιοπομπαίο τράγο» για τα βασανιστήρια στις φυλακές του Ιράκ, δεν διαπιστώνουμε να υπάρχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά στη δική της περίπτωση αυτό που ισχύει εδώ είναι η προσπάθεια συγκάλυψης των πραγματικών υπευθύνων, ώστε να μπορεί να συνεχιστεί η παλιά πολιτική. Η σύγκριση του τελευταίου παραδείγματος με τα προηγούμενα δείχνει ανάγλυφα το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται στην πολιτική ο «αποδιοπομπαίος τράγος». «Αυθόρμητες» συμπεριφορές και χειραγώγηση 3
Βεβαίως τα παραπάνω παραδείγματα δεν ανταποκρίνονται στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται ο όρος «αποδιοπομπαίος τράγος» στην καθημερινή πολιτική ρητορεία, ιδιαίτερα σε συνάρτηση με την εμφάνιση του ρατσισμού. Εδώ η χρήση του σημαίνει κατά κανόνα ότι οι άνθρωποι μετατρέπουν αυθόρμητα τη ματαίωση που βιώνουν στην καθημερινή ζωή σε επιθετικότητα εναντίον ανθρώπων που είναι πιο αδύναμοι από τους ίδιους. Συχνά πρόκειται για μετανάστες ή/και μειονότητες. Η άποψη ότι πρόκειται για αυθόρμητη συμπεριφορά θεμελιώνεται σε θεωρίες από το χώρο της Ψυχολογίας που γεννήθηκαν στο πρώτο ήμισυ του 20 ου αιώνα, και έχουν αφετηρία την υπόθεση ότι η επιθετική συμπεριφορά προϋποθέτει την ύπαρξη ματαίωσης και η ματαίωση οδηγεί πάντοτε σε επιθετική συμπεριφορά. Επιπλέον η επιθετική συμπεριφορά δεν είναι απαραίτητο να απευθύνεται σε αυτόν που προκάλεσε τη ματαίωση, αλλά μπορεί να μετατοπίζεται και σε άλλα άτομα, πιο αδύναμα, εάν ο παράγοντας που προκάλεσε τη ματαίωση είναι άγνωστος ή πολύ δυνατός. Κάποιες πρώτες έρευνες φάνηκαν να δείχνουν ότι η θεωρία αυτή έχει ισχύ. Έτσι ερμηνεύτηκε π.χ. η διαπίστωση ότι για την περίοδο 1882-1930 υπήρχε μια σχέση ανάμεσα στον αριθμό περιπτώσεων λυντσαρίσματος αφροαμερικανών στις Νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ και στο ύψος της τιμής του βαμβακιού όσο χαμηλότερη η τιμή του βαμβακιού τόσο υψηλότερος ο αριθμός των εγκλημάτων. Αργότερα όμως πιο εμπεριστατωμένες έρευνες έδειξαν ότι η σχέση της ματαίωσης με την επιθετική συμπεριφορά δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε μονοσήμαντη. Εξαρτάται από πολλούς παράγοντες εάν θα υπάρξει επιθετική συμπεριφορά και προς ποια ομάδα θα κατευθυνθεί: θύματα γίνονται μόνο ομάδες που ήδη πιο πριν είχαν καταγραφεί στο μυαλό των ανθρώπων με «κατάλληλα» γνωρίσματα. Με άλλα λόγια, κατά πόσο οι «απλοϊκοί» άνθρωποι θα μετατρέψουν την ματαίωση της καθημερινής τους ζωής, 4
όπως π.χ. την ανεργία, σε επιθετικότητα απέναντι σε μια ομάδα μεταναστών, εξαρτάται οπωσδήποτε από τα γνωρίσματα με τα οποία έχει καταγραφεί στο μυαλό τους η συγκεκριμένη ομάδα. Όμως, η εικόνα της ομάδας δεν προέρχεται κυρίως από άμεσες προσωπικές εμπειρίες, αλλά έχει «ζωγραφιστεί» προηγουμένως από άλλους ανθρώπους δημοσιογράφους, πολιτικούς, επιστήμονες, συχνά μάλιστα συμπαθούντες της ομάδας που αργότερα δέχεται τις επιθέσεις. Τα χαρακτηριστικά που προκαθορίζουν τη μετατροπή μιας ομάδας σε «αποδιοπομπαίο τράγο» έχουν περιγραφεί πολύ καλά στην επιστημονική βιβλιογραφία, στην οποία ξεχωριστή θέση έχει ο Αντόρνο. Συνεπώς, η χρήση της έννοιας του «αποδιοπομπαίου τράγου» στην ερμηνεία της εμφάνισης του ρατσισμού δεν επιτρέπεται να συνδέεται με ένα δήθεν ψυχικό αυτοματισμό, ούτε να περιορίζεται στη διαπίστωση ότι οι απλοί άνθρωποι προβαίνουν σε μια «παράλογη» μετατόπιση ευθυνών. Αντίθετα, εάν χρησιμοποιείται, τότε αυτό πρέπει να γίνεται μόνο σε σχέση με μια βαθιά και συστηματική ανάλυση των διαδικασιών, που, πρώτον, εμποδίζουν τους ανθρώπους να διαπιστώσουν την πραγματική αιτία των καθημερινών τους ισχυρών ματαιώσεων, και, δεύτερον, διαμορφώνουν την κυρίαρχη εικόνα διάφορων κοινωνικών ομάδων. Σε όλες αυτές τις διαδικασίες συμμετέχουν ορισμένοι άνθρωποι συνειδητά, όπως π.χ. οι ακροδεξιοί και, συγκυριακά, οι κυβερνήσεις που ενδιαφέρονται να συγκαλύψουν αδυναμίες και παραλείψεις τους σε άλλους τομείς. Συμμετέχουν, όμως, επίσης και όσοι δεν αντιλαμβάνονται ότι τα απλοϊκά συνθήματα των ρατσιστών και των ακροδεξιών αντλούν τη δύναμη και την αποτελεσματικότητά τους από προηγούμενες διεργασίες, στις οποίες άθελά τους συμμετείχαν και άνθρωποι καλής θέλησης. Πρόκειται για επώδυνη, και γι αυτό ανεπιθύμητη, διαπίστωση, η οποία στην καθημερινή 5
πολιτική πράξη αποφεύγεται με την εύκολη χρήση της έννοιας του «αποδιοπομπαίου τράγου». Ποιος σταύρωσε το Χριστό; Γνωρίζουμε ότι οι Εβραίοι συχνά στην ιστορία βίωσαν διωγμούς και θάνατο «επειδή αυτοί σταύρωσαν το Χριστό». Πλήθος είναι οι επιστημονικές εργασίες που ερμηνεύουν τους διωγμούς αυτούς ως κλασική περίπτωση αποδιοπομπαίου τράγου: κάτι συνέβαινε που προκαλούσε τη δυσαρέσκεια των ανθρώπων, κι αυτοί θυμούνταν εκείνη τη στιγμή τους ενόχους της σταύρωσης. Γιατί όμως το μυαλό τους πήγαινε εκείνη τη στιγμή σ αυτό το γεγονός; Υπάρχει ένα εξαιρετικό κείμενο για το θέμα αυτό που μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις διαδικασίες αυτού του είδους. Δεν ανήκει σε επιστήμονα, αλλά σε ποιητή που τόσο εν ζωή όσο και μετά θάνατο δέχτηκε επιθέσεις ως, περίπου, «προδότης της πατρίδας». Πρόκειται για το Χάινριχ Χάινε. Στο έργο του Τα κορίτσια και οι γυναίκες του Σέξπηρ αναφέρει ένα γεγονός που στην εποχή του φάνηκε στους Ευρωπαίους παράλογο: τον τρόπο με τον οποίο δικαιολογούσαν οι μαύροι κάτοικοι τις σφαγές των λευκών στις φυτείες του Άγιου Δομήνικου». «Οι μαύροι Χριστιανοί, τις ημέρες των σφαγών, έτρεχαν στους δρόμους με μια εικόνα του εσταυρωμένου σωτήρα και φώναζαν με φανατισμό: οι λευκοί τον σκότωσαν, να σκοτώσουμε όλους τους λευκούς. Φίλε μου, γελάς με τους φτωχούς μαύρους. Σε διαβεβαιώνω, ότι οι λευκοί δεν γελούσαν τότε, και σφαγιάστηκαν ως τιμωρία για τη σταύρωση του Χριστού, όπως ακριβώς μερικούς αιώνες πριν οι Εβραίοι της Ευρώπης». Ο Χάινε εξηγεί: «Είναι το πνεύμα της εποχής αυτό που δανείζει κάθε φορά τα συνθήματά του στο μίσος». 6
7