Ρ ΥΜΕΛΙΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙA. Ἱστορία Λαογραφία Περιβάλλον Λογοτεχνία Τέχνες Βιβλίο Πολιτισμός Παράδοση Ἀρχαιολογία

Ρ ΥΜΕΛΙΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙA Ἱστορία Λαογραφία Περιβάλλον Λογοτεχνία Τέχνες Βιβλίο Πολιτισμός Παράδοση Ἀρχαιολογία τριμηνιαια εκδοση του Π.Κ.Ρ. σίνα & δαφνομήλη 1α - 106 80 Ἀθήνα τηλ. 210 3608885, τηλ.-fax: 210 3637783 Ἔτος 15ο Περίοδος Β Ἀπρίλιος-μάϊος-Ἰούνιος 2013 Ἀρ. τεύχ. 103 E-mail: roumeli@otenet.gr μ.μ.ε.: μέσα μαζικῆς Ἐξαθλίωσης; Tοῦ Προέδρου τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Δημητρίου Ε. Κουτρούμπα Ο ἱ ἐπιστημονικές ἀνακαλύψεις καί ἡ σύγχρονη τεχνολογία κάνοντας πράγματι ἅλματα προσέφεραν στόν ἄνθρωπο ταχύτατα καί ἐξαιρετικά μέσα συγκοινωνίας καί ἐπικοινωνίας, ἔτσι πού ὄχι ἄστοχα λέγεται ὅτι ἡ γῆ ὁλόκληρη καί ὁ κόσμος ὅλος ἔχει γίνει σήμερα ἕνα μεγάλο χωριό, ἄν ὄχι μιά μικρή γειτονιά. Οἱ ἀποστάσεις ἔχουν σχεδόν ἐκμηδενισθῆ. Τό τηλέφωνο, ὁ τύπος, τό ραδιόφωνο, ἡ τηλεόραση, τό διαδίκτυο μεταδίδουν σχεδόν ἀστραπιαῖα παντοῦ ὅ,τι συμβαίνει σέ κάθε γωνιά τοῦ πλανήτη. Χαρᾶς εὐαγγέλια, θά ἔλεγε κανείς, γιά τήν ἐξυπηρέτηση τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ πολιτισμοῦ, γιά τή μάθηση, τήν πρόοδο καί γιά τήν πρόληψη καί θεραπεία ἐπικινδύνων φαινομένων καί καταστάσεων. Ὅλα αὐτά βεβαίως, ἰσχύουν ἐφ ὅσον γίνεται λογική καί συνετή χρήση τῶν μέσων καί ἀνακαλύψεων. Διότι ὅλα τά πράγματα ἔχουν, ὅπως τά νομίσματα, δύο ὄψεις. Ἤ, ὅπως τό διατύπωσαν φιλοσοφῶντας οἱ ἀρχαῖοι: Οὐδέν καλόν ἀμιγές κακοῦ (καί ἀντιστρόφως: Οὐδέν κακόν ἀμιγές καλοῦ). Τοῦτο ὀφείλεται ὄχι μόνο στή φύση τῶν πραγμάτων, ἀλλ ἐν πολλοῖς καί στήν τάση τοῦ ἀνθρώπου πρός τήν ὑπερβολή καί τήν κατάχρηση. Καί, ἐφόσον ἡ ὑπερβολή καί ἡ κατάχρηση βλάπτει μόνον ἕνα ἄτομο ἤ μόνον ἐκεῖνον πού κάνει τήν κατάχρηση, εἶναι ἴσως μικρό τό κακό. Ἐάν ὅμως ἡ ὑπερβολή καί ἡ κατάχρηση ἑνός ἤ περισσοτέρων ἀτόμων βλάπτη χιλιάδες ἤ ἑκατομμύρια συνανθρώπων, τότε τό κακό καί ἡ ζημία εἶναι τεράστια. Ἡ τελευταία περίπτωση εἶναι, δυστυχῶς, ὁ κανόνας στό σύγχρονο κόσμο λόγω τῆς ὁμαδοποίησης, μαζικότητας καί καθολικότητας τῶν μέσων ἐπικοινωνίας. Καί ἐνῶ ἡ «μαζικότητα», δηλαδή ἡ δυνατότητα εὐρύτατης καί καθολικῆς ἐπίδρασης, θά μποροῦσε μέ καλή χρήση

τῶν μέσων νά προσφέρη τεράστια ὠφέλεια στό κοινωνικό σύνολο, μέ τήν κατάχρηση προξενεῖ ἀνυπολόγιστη ζημία καί καταστροφή. Διότι ἐνημέρωση δέν σημαίνει μόνον πληροφόρηση, ἀλλά σημαίνει καί διαρκῆ διδασκαλία, μάθηση καί διαπαιδαγώγηση μέ τό λόγο ἤ τήν παρουσίαση εἰκόνων καί προτύπων, πού ἐπιδροῦν ἀσυναίσθητα καί πολύ βαθύτερα στόν ἀναγνώστη, στόν ἀκροατή ἤ τό θεατή. Πρόκειται δηλαδή γιά ἕνα καταπληκτικό μέσον διάδοσης γνώσεων, ἰδεῶν, τέχνης, μουσικῆς, πολιτισμοῦ καί καθολικῆς παιδείας, τό ὁποῖο στά χέρια σοφῶν καί συνετῶν ἀνθρώπων θά μποροῦσε νά ἐφοδιάση ὅλους τούς συνανθρώπους μέ ὠφέλιμες γνώσεις, νά τούς διασκεδάση, νά ἀνυψώση τό πνευματικό τους ἐπίπεδο, νά τούς προσφέρη ἠθικά πρότυπα καί νά τούς καταστήση ἀνώτερα κοινωνικά ὄντα, βελτίους πολίτας ἐν ταῖς πόλεσιν, ὅπως θά ἔλεγε ὁ Ἀριστοφάνης.* Δηλαδή μπορεῖ νά κατευθύνη τούς πολῖτες πρός τήν ἀτομική καί κοινωνική πρόοδο καί εὐδαιμονία, πού εἶναι ἡ μόνιμη καί διακαής ἐπιδίωξη ἀτόμων, κοινωνιῶν καί πολιτειῶν-κρατῶν καί ὁ τελικός σκοπός τῆς ὑπάρξεως σύμφωνα μέ ὅλες τίς φιλοσοφικές καί θρησκευτικές θεωρίες καί τίς ἐπαγγελίες τῶν πολιτικῶν συστημάτων. Τί συμβαίνει ὅμως στήν πραγματικότητα; Σέ πολλά σοβαρά καί καλῶς ὀργανωμένα κράτη, ὅπου κυβερνοῦν σοβαροί καί ἐχέφρονες ἄνθρωποι πού ἐνδιαφέρονται γιά τό καλό τῶν συμπολιτῶν καί τῆς πατρίδος τους, ἔχουν θεσπισθῆ καί ἐφαρμόζονται αὐστηρές προδιαγραφές καί νόμοι, βάσει τῶν ὁποίων ὁρίζεται τό πλαίσιο λειτουργίας τῶν διαφόρων μέσων ἐπικοινωνίας. Ἔτσι προστατεύονται κατά ἕνα μεγάλο βαθμό οἱ πολῖτες τους ἀπό τήν ἀχαλίνωτη ἐλευθερία καί ἀσυδοσία, πού ἐπιδιώκουν ὄχι μόνον ἐλαφροί τύποι πού ἐπιζητοῦν ἀτομική προβολή καί δόξα, ἀλλά καί νοσηροί ἐγκέφαλοι καί σκοτεινά ἐπιχειρηματικά συμφέροντα. Ἐκεῖ καθορίζεται αὐστηρά ποιός, μέ τί προσόντα, πῶς καί τί θά προσφέρη στό κοινό ἀπό τά Μ.Μ.Ε., ποιοί θά κάνουν τόν ἔλεγχο καί ποιές εἶναι οἱ αὐστηρές ποινές, πού πρέπει νά ἐπιβάλλωνται ἀμέσως στούς παραβάτες γιά νά προστατευθῆ τό κοινωνικό συμφέρον. Ἐκεῖ εἶναι αὐστηρῶς καθορισμένοι οἱ ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί καί λειτουργοῦν βάσει ἀδείας καί τήρησης αὐστηρῆς δεοντολογίας, τήν ὁποία παρακολουθεῖ σοβαρή Ἀρχή ἀπο- * Ἀριστοφ. Βάτραχοι 1007-9: Τίνος οὕνεκα χρή θαυμάζειν ἄνδρα ποιητήν; Δεξιότητος καί νουθεσίας, ὅτι βελτίους ποιοῦμεν τούς ἀνθρώπους ἐν ταῖς πόλεσιν. 2

τελούμενη ἀπό προσωπικότητες ἐγνωσμένου κύρους, γνώσεων καί ἀρετῆς. Διότι, ἐάν ἕνας δάσκαλος πού «ἐκπέμπει» πληροφόρηση, μάθηση καί διαπαιδαγώγηση σέ μία αἴθουσα 20 μαθητῶν, πρέπει νά ἐλέγχεται γιά τήν ἱκανότητα καί τήν ἀνταπόκρισή του στούς σκοπούς τῆς ἀποστολῆς του, πόσο μεγαλύτερος καί αὐστηρότερος πρέπει νά εἶναι ὁ ἔλεγχος γιά ὅποιον μέσα ἀπό ἕνα ἐκδοτικό συγκρότητα, ἕναν ραδιοφωνικό ἤ τηλεοπτικό σταθμό μπορεῖ νά ἐνημερώνη, νά διδάσκη καί νά κατευθύνη ἤ νά «στραβώνη» χιλιάδες ἤ ἑκατομμύρια ἀναγνῶστες, ἀκροατές καί τηλεθεατές συγχρόνως; Βεβαίως μέ τή διάδοση τοῦ διαδικτύου ὁ ἔλεγχος τῆς πληροφόρησης καί ἐπικοινωνίας ἔχει ξεφύγει ἐν πολλοῖς ἀπό τά χέρια καί τῶν σοβαρῶν κρατῶν καί ἔχει καταστῆ πλέον παγκόσμιο τό θέμα τῆς προστασίας τῶν πολιτῶν καί τῶν κοινωνιῶν ἀπό διεθνῆ σκοτεινά ἐπιχειρηματικά κυκλώματα καί διεστραμμένους ἐγκεφάλους πού προβάλλουν καί προπαγανδίζουν τήν ἀσυδοσία καί τό ἔγκλημα. Ὅμως κάθε εὐνομούμενη σοβαρή πολιτεία προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίση τό πρόβλημα τόσο ἐντός τῶν ὁρίων της ὅσο καί σέ διεθνές ἐπίπεδο. Τί συμβαίνει ὅμως στή χώρα μας, στήν Ἑλλάδα; Στή χώρα τοῦ μέτρου καί τῆς ἁρμονίας, ὅπου ὁ μέγας νομοθέτης Σόλων ἔλεγε Μηδέν ἄγαν, ὁ σοφός Κλεόβουλος ἐδίδασκε Μέτρον ἄριστον καί ὁ μέγας φιλόσοφος Πλάτων ἔγραφε: Ἡ ἄγαν ἐλευθερία ἔοικεν οὐκ εἰς ἄλλο τι ἤ εἰς ἄγαν δουλείαν μεταβάλλειν (Ἡ ὑπερβολική ἐλευθερία φαίνεται νά ὁδηγῆ ὄχι σέ τίποτε ἄλλο παρά σέ ὑπερβολική σκλαβιά).* Ἐδῶ ἡ ὑπερβολική ἐλευθερία ἤ μᾶλλον ἡ ἀσυδοσία ἔχουν μεταβάλει τή χώρα σέ σωστή ζούγκλα. Στό χῶρο, παραδείγματος χάριν, τῶν ἐρτζιανῶν, τῆς ραδιοφωνίας ἐπικρατεῖ πλήρης σύγχυση, ἀσυδοσία, χάος καί πανδαιμόνιο. Ὁ καθένας ἀνοίγει αὐθαίρετα ραδιοφωνικό σταθμό καί ἐκπέμπει ὅ,τι τοῦ κατέβη ἐν ὀνόματι τῆς ἐλευθερίας καί τῆς πολυφωνίας. Ἔτσι καί οἱ νόμιμοι ραδιοσταθμοί, ἄν ὑπάρχουν τέτοιοι, ἐπικαλύπτονται ἀπό πλῆθος «ἐρασιτεχνικῶν», οἱ ὁποῖοι θέλουν ἔτσι νά ὑποχρεώσουν μέ τό ζόρι τούς ἀκροατές νά τούς ἀκούσουν. Καί ἀνοίγοντας κανείς τό ραδιόφωνο ἀναρωτιέται ἄν ζῆ σέ συγκροτημένη καί εὐνομούμενη πολιτεία ἤ σέ ἕνα ἀπέραντο τρελ- * Πλάτωνος, Πολιτ. 564α. 3

λοκομεῖο, ὅπου δέν ὑπάρχει καμμία ἐπίβλεψη. Στά ραδιόφωνα ἀλλά καί στίς τηλεοράσεις ἐπίσης ἐπικρατεῖ σύγχυση καί ἀσυδοσία καί πολλοί ἀμαθεῖς ἤ ἡμιμαθεῖς «δημοσιογράφοι», ἤ κομματικοί ἰνστρούχτορες λένε, κάνουν καί παρουσιάζουν ὅ,τι τούς καπνίσει ἤ ὅ,τι τούς ὑπαγορεύουν τά «ἀφεντικά», ντόπια ἤ ξένα. Ὅ,τι περιθωριακό, ὅ,τι προπαγανδιστικό, ὅ,τι αἰσχρό, ὅ,τι χυδαῖο παράγουν διεστραμμένες φύσεις, νοσηροί ἐγκέφαλοι καί ἡ παρηκμασμένη καί σάπια ὑποκουλτούρα Δύσης καί Ἀνατολῆς ἁπανταχοῦ τῆς γῆς προβάλλεται καί ἐξαίρεται ἐδῶ ὡς πρόοδος, ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τά πάσης φύσεως δεσμά, ὡς φυσική κατάσταση καί κορυφαῖο ἐπίτευγμα τοῦ πολιτισμοῦ. Ἡ ἑλληνική γλῶσσα συχνά κακοποιεῖται, ἡ ἑλληνική μουσική, τά ἑλληνικά τραγούδια παραγκωνίζονται καί σέ πολλλούς σταθμούς ἀκούγονται ὅλη τήν ἡμέρα ξενόγλωσσες κραυγές ἀγρίων τῆς ζούγκλας. Τά σοβαρά ἑλληνικά θεατρικά καί κινηματογραφικά ἔργα ἐκτοπίζονται ἀπό ἄθλιες ἤ νερόβραστες σειρές. Ἀλήθεια, δέν πρέπει νά γίνεται συχνά δημοσκόπηση ἀνάμεσα στούς ἐνήλικους πολῖτες πού πληρώνουν τέλη ραδιοφωνίας καί τηλεόρασης τί εἴδους μουσική καί τί προγράμματα θέλουν νά ἀκοῦνε καί νά βλέπουν; Διότι εἶναι σχεδόν βέβαιο ὅτι δέν θά ἐγκρίνουν τήν ξενομανία καί τή χυδαία γλῶσσα τόσο τῶν ξένων ὅσο καί κάποιων «ἀπελευθερωμένων», ξεστρατισμένων ἤ ναυαγισμένων δικῶν μας. Καί κάποιοι ἀνήλικοι πού τηλεφωνοῦν ἤ στέλνουν μηνύματα γιά τίς προτιμήσεις τους, ἐφόσον εἶναι ἀνήλικοι καί ἑπομένως ἀνεύθυνοι καί ἀνίκανοι γιά δικαιοπραξίες, δέν θά ἔπρεπε νά λαμβάνωνται ὑπ ὄψιν, ἄν οἱ προτιμήσεις τους ἐκφεύγουν ἀπό τό πλαίσιο τῆς εὐπρέπειας καί τῶν ἠθῶν τοῦ λαοῦ μας. Αὐτά τά ξενόφερτα περιθωριακά ἤθη καί ὅποιες χυδαιότητες προτιμᾶ, ἄς τα ἀκούη καί ἄς τά βλέπη καθένας ἰδιωτικῶς στό σπίτι του. Δέν πρέπει νά ἀκούγωνται ἤ νά προβάλλωνται δημοσίως καί νά δηλητηριάζουν τήν κοινωνία ἀπό τό νήπιο στήν κούνια μέχρι τόν ἀφιερωμένο μοναχό στό ἀρχονταρίκι τοῦ μοναστηριοῦ. Συνέπεια ὅλων αὐτῶν τῶν αὐθαιρεσιῶν καί παρανομιῶν εἶναι ἡ δηλητηρίαση καί ἡ διάλυση τῆς οἰκογένειας, τῆς κοινωνίας καί τοῦ κράτους, ἡ διαφθορά καί ἡ σήψη. Ἡ ἐντιμότητα, ἡ ἀξιοπρέπεια, οἱ νόμοι, ἡ δικαιοσύνη καί οἱ ἠθικοί κανόνες δέν εἶναι τοῦ συρμοῦ, εἶναι ἐκτός μόδας καί χλευάζονται συνεχῶς ἐμπράκτως ἤ λεκτικῶς ἀπό 4

ἀξιοθρήνητα καί ναυαγισμένα ἀνθρωπάρια (προπαγανδιστές τῆς χυδαιότητας, τοῦ πανσεξουαλισμοῦ, τῆς μοιχείας, τῆς ὁμοφυλοφιλίας, τῶν ναρκωτικῶν καί κάθε εἴδους διαστροφῆς), πού θέλουν νά παρουσιάζωνται ὡς πρότυπα καί ὁδηγοί τῆς κοινωνίας καί τοῦ σύγχρονου πολιτισμοῦ. Οἱ «ἀπελευθερωμένοι» κουλτουριάρηδες «διανοούμενοι» ὀμφαλοσκοποῦν ἤ φιλοσοφοῦν βρίσκοντας τά πάντα ὡραῖα, οἱ πολιτικοί ἡγέτες τά θεωροῦν φυσιολογικά καί φαίνεται ὅτι πολλούς τούς βολεύουν, ἄν δέν τά ὑποθάλπουν οἱ ἴδιοι μυστικά, οἱ Εἰσαγγελεῖς καί οἱ Ἐκκλησιαστικοί ἡγέτες στήν πλειονότητά τους καθεύδουν μακαρίως στούς θρόνους τῶν ἀξιωμάτων τους, οἱ νουνεχεῖς πολῖτες καί οἱ εὐλαβεῖς ὀρθόδοξοι χριστιανοί κλείνονται στόν ἑαυτό τους, ἀσχολοῦνται μέ τή σωτηρία τῆς ψυχῆς τους καί θρηνοῦν τή μοῖρα τους. Ποῦ θά πάη αὐτή ἡ κατάσταση; Βλέπει, ἀκούει καί ἐνδιαφέρεται κάποιος γιά αὐτή τή χώρα; Ἀπό τή μιά μεριά ἡ διάλυση ἀπό τριακονταετίας τῆς σχολικῆς παιδείας καί τῆς δημόσιας διοίκησης, ἀπό τήν ἄλλη μεριά ὁ συνεχής βομβαρδισμός καί ἡ διάλυση τῶν ἠθικῶν ἁρμῶν τῆς κοινωνίας ἀπό τά ἀσύδοτα μέσα μαζικῆς ἐξαχρείωσης (ΜΜΕ) ἀπειλοῦν τή χώρα μέ ἀφανισμό. Θά ξυπνήση κανείς πρίν εἶναι πολύ ἀργά; Ἐάν εἶχα δυνατότητα καί ἐξουσία, θά νομοθετοῦσα ἀμέσως ἕνα ἀνεξάρτητο καί ἄμισθο 25μελές Συμβούλιο Προστασίας τοῦ Δημοσίου Βίου ἀπό τή διαφθορά, στό ὁποῖο θά συμμετεῖχαν γιά μιά πενταετία (μέ δυνατότητα ἐπανεκλογῆς) πρόσωπα ἐγνωσμένου κύρους καί ἤθους, πού νά ἔχουν συμπληρώσει τό 50ό ἔτος τῆς ἡλικίας τους, ὡς ἑξῆς: 3 Εκπρόσωποι τῶν μεγαλύτερων Κομμάτων τῆς Βουλῆς (μέ δυνατότητα ἄμεσης ἀντικατάστασης σέ περίπτωση ἐκλογικῆς μεταβολῆς), 2 Σύμβουλοι τῆς Ἐπικρατείας, 2 Ἀρεοπαγῖτες, 3 Εἰσαγγελεῖς, 3 Ἐκπρόσωποι τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 3 Καθηγητές Πανεπιστημίων, ἐξ ὧν ὁ 1 τουλάχιστον ἀπό Θεολογική Σχολή, 3 Ἐκπαιδευτικοί (νηπιαγωγός, δάσκαλος, καθηγητής Μ.Ε.), 3 Ἐκπρόσωποι Συλλόγων Γονέων καί Κηδεμόνων μαθητῶν ἐναλλάξ ἀπό ὅλες τίς περιφέρειες τῆς χώρας καί 3 Ἐκπρόσωποι Νοικοκυριῶν καί Καταναλωτῶν ἀπό διαφορετικές περιφέρειες τῆς χώρας. Μετά τή θεσμοθέτηση τῆς Ἀρχῆς αὐτῆς οἱ ἀντίστοιχοι φορεῖς θά ἐξέλεγαν τούς ἐκπροσώπους τους μέ ἰσάριθμους ἀναπληρωματικούς καί ἀναγραφή τοῦ ἔτους γεννήσεως ἑκάστου. Οἱ ἐκπρόσωποι συνερ- 5

χόμενοι κατόπιν προσκλήσεως τοῦ πρεσβυτέρου σέ ἡλικία Συμβούλου τῆς Ἐπικρατείας ἔπρεπε νά συγκροτηθοῦν σέ σῶμα ἐκλέγοντας μέ μυστική ψηφοφορία Πρόεδρο, Α καί Β Ἀντιπρόεδρο, Γενικό Γραμματέα, Εἰδικό Γραμματέα, Ἔφορο καί Σύμβουλο Δημοσίων Σχέσεων μέ καθήκοντα ἀνάλογα τῶν σχετικῶν Σωματείων. Τό Συμβούλιο αὐτό, ἐφοδιασμένο μέ τετραμελῆ ὑπαλληλική γραμματεία καί μηχανοργάνωση, συνερχόμενο (ἤ τηλεδιασκεπτόμενο) κατόπιν προσκλήσεως τοῦ Προέδρου του ἤ προστάσεως 3 μελῶν του ἐπιλαμβάνεται ἀμέσως, ἐφόσον ὑπάρχει ἀπαρτία (13 μέλη), καί ἀποφασίζει μέ ἁπλῆ πλειονοψηφία τῶν παρόντων γιά κάθε θέμα παρανόμως λειτουργοῦντος ΜΜΕ, προσβολῆς καί διαφθορᾶς τοῦ δημοσίου βίου ἀπό τά ΜΜΕ. Μετά τήν σύνταξη καί ὑπογραφή τοῦ Πρακτικοῦ τῆς σχετικῆς ἀπόφασης ἡ ἀπόφαση αὐτή θεωρεῖται ἀμέσως ἐκτελεστή, δημοσιεύεται στήν ἱστοσελίδα τοῦ Συμβουλίου Προστασίας Δημοσίου Βίου καί ἀνατίθεται ἡ ἐκτέλεσή της σέ ἕναν ἐκ τῶν 3 Εἰσαγγελέων τοῦ Συμβουλίου, ὁ ὁποῖος τήν κοινοποιεῖ στό ΜΜΕ καί τόν διαπράξαντα τήν παράβαση τῶν νόμων καί τῶν ἠθικῶν κανόνων. Ἡ ποινή μπορεῖ νά εἶναι ἐπίπληξη, ἀμέσως καταβαλλόμενο πρόστιμο, κατάσχεση μηχανημάτων ἤ ἄμεσο κλείσιμο τοῦ σχετικοῦ ΜΜΕ. Ἔνσταση ἤ αἴτηση στά Δικαστήρια γιά τήν ἀναστολή ἤ ἀκύρωση τῆς σχετικῆς ποινῆς μπορεῖ νά ὑποβληθῆ μόνον μετά τή συμμόρφωση τοῦ παραβάτου πρός τήν ποινή. Μέ τόν τρόπο αὐτό, μέ πολλή ἐργασία καί σύνεση καί ἐφόσον τά μέλη τοῦ Συμβουλίου σταθοῦν στό ὕψος τῆς εὐπρέπειας, τοῦ μέτρου καί τῆς ἀγάπης πρός τήν κοινωνία καί τήν Πατρίδα, θά περιορισθῆ ἡ ἀσυδοσία καί κατεδάφιση τῶν ἀξιῶν καί θά συνετισθοῦν οἱ ἀδιάντροποι καί ἀδίστακτοι διαφθορεῖς καί προπαγανδιστές τῆς δημόσιας ἐξαχρείωσης. Καί τά ΜΜΕ θά ἀσκήσουν τήν τεράστιας σημασίας ἐνημερωτική, παιδευτική καί μορφωτική κοινωνική ἀποστολή τους, προβάλλοντας τό νόμιμο, τό ὡραῖο καί τό καλό καί ὄχι τό ἔγκλημα καί τή διαφθορά. Διαφορετικά κοινωνία καί κράτος θά ὁδηγοῦνται συνεχῶς στήν παρακμή καί στήν ἀποσύνθεση μέ μεγάλη εὐθύνη τῶν ΜΜΕ, ἐκείνων πού κυβερνοῦν καί μποροῦν νά τά χαλιναγωγήσουν, ἀλλά καί ἐκείνων πού ἐκλέγουν τούς ταγούς τῆς Πολιτείας καί δέν ἀπαιτοῦν ἀπό αὐτούς τή διόρθωση τοῦ κακοῦ. 6

εκδηλωση μνημησ αλωσεωσ τησ κωνσταντινουπολεως (29 Μαΐου 1453) Τήν Τετάρτη 29 Μαΐου 2013 καί ὥρα 7 μ.μ. ἔγινε ἡ καθιερωμένη τελετή μνήμης - μνημόσυνο τῶν πεσόντων ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος ἀγωνιστῶν καί μαρτύρων κατά τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ἡ τελετή ἄρχισε μέ τρισάγιο, δέηση καί κατάθεση στεφάνων στό μνημεῖο τοῦ Τσολιᾶ πρό τῆς εἰσόδου τοῦ Μεγάρου τοῦ Π.Κ.Ρ. καί συνεχίστηκε στήν αἴθουσα ΔΕΛΦΟΙ μέ σχετική εἰσαγωγή τοῦ Προέδρου τοῦ Ἱδρύματος, παρουσίαση τῆς ὁμιλήτριας ἀπό τό Γεν. Γραμματέα, ὁμιλία γιά τίς συνθῆκες τῶν πολιτικῶν πραγμάτων κατά τούς χρόνους γύρω ἀπό τήν Ἅλωση, ἐπίκαιρο μουσικοχορευτικό πρόγραμμα ἀπό ὁμάδα τοῦ Πολιτιστικοῦ Ὁμίλου Φοιτητῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί δεξίωση στόν προθάλαμο τοῦ Μεγάρου μας. 7

χαιρετισμοσ τοῦ Προέδρου τοῦ Π.Κ.ρ. κ. Δημήτριο Κουτρούμπα Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Κύριε πρώην Πρωθυπουργέ, κύριε Ἰωάννη Γρίβα, Κυρία Βουλευτής Φθιώτιδος, κυρία Ἑλένη μακρῆ, Κύριοι Ἀνώτατοι δικαστικοί, στρατιωτικοί καί Πολιτικοί ἀξιωματοῦχοι, Κύριοι Καθηγητές Πανεπιστημίου, Ἀγαπητοί Ρουμελιῶτες καί φίλοι τῆς Ρούμελης, Χριστός Ἀνέστη! σᾶς καλωσορίζω καί σᾶς εὐχαριστῶ καί πάλι γιά τήν προσέλευσή σας στήν καθιερωμένη τελετή μνήμης καί εὐγνωμοσύνης πρός ἐκείνους πού θυσιάστηκαν γιά τήν Πίστη καί τήν Πατρίδα, τά δύο ἀπαρασάλευτα καί ἀσφαλῆ θεμέλια τῆς ζωῆς καί τῆς προκοπῆς τοῦ Γένους μας. Ἡ μνήμη αὐτή ἀποτελεῖ γιά μᾶς καθῆκον, ἀλλά καί ἀναγκαιότητα προκειμένου νά καθορίζωμε τήν πορεία μας ἐμπνεόμενοι ἀπό τόν ἡρωισμό καί τήν αὐτοθυσία τῶν προγόνων μας καί ἀποφεύγοντας τά σφάλματα πού ὁδήγησαν στίς ἐθνικές συμφορές. Καί ἡ Ἅλωση τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων, τῆς Κωνσταντινούπολης τό 8

1453 ἦταν μιά ἀποφράδα καί θλιβερή ἡμέρα, ὅπως λένε καί οἱ σχετικοί στίχοι: Ἡμέρα τρίτη ἤτανε, ἡμέρα ὀλεθρία στά χίλια τετρακόσια πεντήκοντα καί τρία, πού ἡ Πόλη μας ἡ ὄμορφη καί ἡ Ἁγιά-σοφιά μας σέ χέρια πέσαν τούρκικα, ραγίστηκε ἡ καρδιά μας Ἡ Ἁγία σοφία, ἐπίγειος ναός καί ἀπείκασμα τῆς θείας σοφίας, δέν ἦταν 9

μόνο ἕνα ἀνυπέρβλητο ἀρχιτεκτονικό καλλιτέχνημα, ἀλλά ἦταν ἐπί χίλια χρόνια τό κέντρο καί ἡ καρδιά τῆς θείας καί ἀνθρώπινης σοφίας, ὁ ἥλιος τῆς ἀνόθευτης ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλήθειας τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὁλόκληρη ἡ ἑπτάλοφη Πόλη, πού εἶχε χτίσει ἡ ὀξυδέρκεια τοῦ Βύζαντος τοῦ μεγαρέως καί εἶχε ἐπιλέξει ὡς πρωτεύουσα τῆς αὐτοκρατορίας ἡ θεόπνευστη μεγαλωσύνη τοῦ Κωνσταντίνου, ἦταν γιά μιά χιλιετία ἡ Βασιλίς τῶν πόλεων, ἡ ἥλιος καί ὁ φάρος τῆς ἐπιστήμης καί τοῦ πολιτισμοῦ, πού ἐφώτισαν καί ἐξημέρωσαν πλῆθος βαρβάρων λαῶν. Ἐκεῖ στίς ὄχθες τοῦ Βοσπόρου, ὅπου ἀνταμώνονται δυό θάλασσες καί δυό ἤπειροι καί οἱ ἐπί χιλιετίες ζωτικοί δρόμοι τῆς ἀνθρωπότητος, ἤκμασαν τά γράμματα καί οἱ ἐπιστῆμες μέ τό πρῶτο Πανεπιστήμιο στον κόσμο, ὅπως τό ἐννοοῦμε σήμερα, τό Πανδιδακτήριο. Ἐκεῖ ἦταν ὅλες μαζί ἡ Ἀθήνα, ἡ Ἀλεξάνδρεια, ἡ Πέργαμος, ἡ Φλωρεντία, τό Παρίσι, ἡ Λειψία, ἡ Χαϊδελβέργη, ἡ Ὀξφόρδη, τό Καῖμπριτζ, τό Χάρβαρντ, τό μ.ι.τ. τῶν μέσων χρόνων. Ἐκεῖ θεσπίστηκαν δίκαιοι καί φιλάνθρωποι νόμοι, πού ρυθμίζουν τήν ἁρμονική συμβίωση τῶν ἀνθρώπων καί γενικά τίς προδιαγραφές τοῦ ἀνώτερου ἐπί γῆς πολιτισμοῦ γιά τά χίλια χρόνια τοῦ μεσαίωνος. Ἐκεῖ ἦταν ἡ ἕδρα τῆς ὑπερδύναμης πού ἀποτελοῦσε τήν ἀσπίδα τῆς πολιτισμένης ἀνθρωπότητος, ἐπάνω στήν ὁποία τσακίζονταν οἱ ἀναρίθμητες βαρβαρικές ἐπιδρομές. Ἐκεῖ βρισκόταν τό οἰκονομικό κέντρο τῆς οἰκουμένης, ἡ Παγκόσμια τράπεζα, ἡ Wall Street, ἡ Φραγκφούρτη, ἡ Ζυρίχη, τό City τοῦ Λονδίνου, τό Χόνγκ-Κόνγκ, ἡ σαγκάη καί τό τόκυο. Ἐκεί ἦταν συγκεντρωμένοι ἀμύθητοι θησαυροί, βιβλία, ἔργα τέχνης, ἀσήμι καί χρυσάφι, πού κυριολεκτικά κοψομεσιάστηκαν σταυροφόροι καί τοῦρκοι νά τούς διαρπάζουν καί νά τούς κουβαλοῦν κατά τίς δύο ἁλώσεις, τοῦ 1204 καί τοῦ 1453. Ἐδῶ δέν μποροῦμε νά ἐξετάσωμε τά αἴτια τῆς πτώσεως τῆς κραταιᾶς μεσαιωνικῆς αὐτοκρατορίας τῶν Ρωμιῶν, πού ὀφείλεται μᾶλλον στήν ἐσωτερική παθογένεια ἀτόμων καί κοινωνιῶν, στό φθόνο καί τίς ἐπιθέσεις τῶν γύρω λαῶν καί στό φιλοσοφικό ἀξίωμα ὅτι πᾶν τό ἔχον ἀρχή ἔχει καί τέλος καί πᾶν τό γεννώμενον θνήσκει πλήν τοῦ Ἀνάρχου Θεοῦ, οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος, ὅπως τονίζεται καί στό σύμβολο τῆς Πίστεώς μας. Καί ἀφοῦ πράγματι εἶναι ἀνεξερεύνητοι αἱ βουλαί τοῦ Κυρίου, ὁ λαός ἀπέδωσε τήν πτώση καί τήν ἅλωση σέ θέλημα Θεοῦ, ὅπως λέει ἄλλο σχετικό ποίημα γιά τήν Ἁγιά-σοφιά, τό ὁποῖο ὅμως τελικά ἐκφράζει καί τήν ἐλπίδα ἀποκατάστασης: 10 σημαίνει ὁ Θεός, σημαίνει ἡ γῆς, σημαίνουν τά ἐπουράνια, σημαίνει κ ἡ Ἁγιά-σοφιά, τό μέγα μοναστήρι μέ τετρακόσια σήμαντρα καί ἑξηνταδυό καμπάνες. Κάθε καμπάνα καί παπᾶς, κάθε παπᾶς καί διάκος. Ψέλνει ζερβά ὁ Βασιλιάς, δεξιά ὁ Πατριάρχης νά μποῦνε στό Χερουβικό γιά νά βγη ὁ Βασιλέας κι ἀπ τήν πολλή τήν ψαλμουδιά ἐσειόνταν οἱ κολῶνες. Φωνή τούς ἦρθε ἐξ οὐρανοῦ κι ἀπ Ἀρχαγγέλου στόμα: -Πάψετε τό χερουβικό κι ἄς χαμηλώσουν τ Ἅγια, παπάδες πάρτε τά ἱερά καί σεῖς κεριά σβηστῆτε, γιατί εἶναι θέλημα Θεοῦ ἡ Πόλη νά τουρκέψη.

μόν στεῖλτε λόγο στή Φραγκιά νά ρθοῦν τρία καράβια, τό να νά πάρη τό σταυρό, τ ἄλλο τό εὐαγγέλιο, τό τρίτο τό καλλίτερο τήν Ἅγια τράπεζά μας, μή μᾶς τήν πάρουν τά σκυλιά καί μᾶς τήνε μολύνουν. Ἡ δέσποινα ταράχτηκε καί δάκρυσαν οἱ εἰκόνες -σώπασε, κυρά δέσποινα, καί μήν πολυδακρύζης, πάλι μέ χρόνους μέ καιρούς, πάλι δικά μας εἶναι. κ. Κων. στεφανῆς. Γιά τήν πολιτική κατάσταση τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας τίς παραμονές τῆς Ἁλώσεως θά μᾶς μιλήση ἡ Καθηγήτρια τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί ἐκλεκτή μαθήτριά μου κυρία Θεοδώρα Ἀντωνοπούλου, τήν ὁποία θά μᾶς παρουσιάση ὁ Γενικός Γραμματέας τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ἀντιστράτηγος τῆς Ἀστυνομίας 11

Ο Γεώργιος Σφραντζής και η μαρτυρία του για την Άλωση Της Θεοδώρας Aντωνoπoύλoυ* Καθηγήτριας Bυζαντινής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κύριε πρώην Πρωθυπουργέ, Κύριε Πρόεδρε, Αιδεσιμολογιώτατε, Κύριοι εκπρόσωποι των Σωμάτων Ασφαλείας, Αξιότιμες κυρίες και κύριοι, Η Άλωση του 1453 αποτέλεσε ένα γεγονός που σημάδεψε τις τύχες του ελληνισμού και συνόδεψε τη συλλογική μνήμη του στα χρόνια της υποταγής στην Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και αργότερα, όταν η Ελλάδα προσπαθούσε να πραγματοποιήσει τα μεγαλοϊδεατικά της οράματα, την ανασύσταση κατά κάποιο τρόπο της βυζαντινής αυ- * Περίληψη της ομιλίας. 12

τοκρατορίας με Kέντρo την Kωνσταντινoύπoλη. Η ομιλία μου θα αφορά σε έναν άνθρωπο που έζησε από κoντά την Άλωση, ήταν μια από τις αξιόλογες προσωπικότητες της εποχής του και μάς άφησε τα απομνημονεύματά του, τον Γεώργιο Σφρανrζή (παλαιότερα γνωστό ως Φραντζή). Καταγόταν από τη Λήμνο, γεννήθηκε στην Kωνσταντινoύπoλη το 1401 και πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο παλάτι ως σύντρoφoς στο παιχνίδι των γιών του αυτοκράτορα Μανουήλ Β Παλαιολόγου, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Kωνσταντίνoς, ο μελλoντικός τελευταίος αυτοκράτορας. Ο Kωνσταντίνoς ήταν τρία χρόνια μικρότερος από τον Γεώργιο. Μια βαθειά φιλία τους συνέδεσε, που κράτησε μέχρι το θάνατο του Kωνσταντίνoυ. Το 1416 ο Γεώργιος μπήκε στην υπηρεσία του αυτοκράτορα Μανουήλ, μετά το θάνατο του οποίου συνόδεψε στην Πελοπόννησο τον Kωνσταντίνo, ο οποίος θα γινόταν δεσπότης ενός μέρους της Πελοποννήσου με έδρα το Αίγιο. Όταν ο τελευταίος βάδισε εναντίoν της Πάτρας, μια επιχείρηση που παρ' ολίγο να του κοστίσει τη ζωή, ήταν η παρέμβαση του Σφραντζή την κρίσιμη στιγμή που τον έσωσε, ενώ ο ίδιος ο Σφραντζής πιάστηκε αιχμάλωτος και κλείστηκε στη φυλακή σε άθλιες συνθήκες για σαράντα μέρες. Τον Σεπτέμβριο του 1430 ο Σφραντζής διορίστηκε διοικητής της Πάτρας, που είχε πε- 13

ράσει στο μεταξύ στον έλεγχο του Kωνσταντίνoυ. Ακολούθησαν διάφορες διπλωματικές αποστολές στον αυτοκράτορα στην Kωνσταντινoύπoλη καθώς και αποστολές στον σουλτάνο και διάφορους τοπικούς ηγεμόνες εκτός Πελοποννήσου. Αργότερα, ύστερα από ένα σύντoμo εμφύλιο στην Πελοπόννησο ανάμεσα στον Kωνσταντίνo και τον αδελφό του Θεόδωρο, ο πρώτος γύρισε μαζί με τον Σφραντζή στην Kωνσταντινoύπoλη. Στα 1438 ο Σφραντζής παντρεύτηκε την Ελένη, κόρη ενός αξιωματούχου της αυλής. Ο Kωνσταντίνoς ήταν κουμπάρος του και αργότερα βάφτισε τα δύο από τα πέντε παιδιά του. Το 1443 ο Γεώργιος διορίστηκε διοικητής της Συλημβρίας στη Θράκη για σύντομο χρονικό διάστημα. Αργότερα συνόδευσε τον Κωνσταντίνο πίσω στην Πελοπόννησο και στα 1446 ανακηρύχθηκε σε «κεφαλή», διοικητή δηλαδή, του Μυστρά. Μετά την άνοδο στο θρόνο του Κωνσταντίνου το 1449, ο Σφραντζής έγινε ο αναντικατάστατος σύμβουλός του και ανταμείφθηκε για τις υπηρεσίες του. Ετοιμαζόταν να αναλάβει την τελευταία διπλωματική του αποστολή πριν εγκατασταθεί μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο Μωάμεθ ο Β πολιόρκησε την Πόλη και την κυρίεψε στις 29 Μαΐου 1453. Ο Σφραντζής, πενήντα δύο ετών τότε, επιτυχημένος διπλωμάτης καριέρας που προσέβλεπε σε ένα ήρεμο υπόλοιπο του βίου του μέσα σε πλούτη και τιμές είδε τη ζωή τη δική του και της οικογένειάς του να καταστρέφεται. Έχασε την περιουσία του και πιάστηκε 14

αιχμάλωτος μαζί με τους δικούς του. Ο ίδιος ελευθερώθηκε γρήγορα και ένα χρόνο αργότερα κατόρθωσε να εξαγοράσει τη γυναίκα του. Όμως τον δεκατετράχρονο γιο του τον σκότωσε ο Μωάμεθ με τα ίδια του τα χέρια θεωρώντας ότι σχεδίαζε να τον δολοφονήσει. Και η κόρη του πέθανε και αυτή ένα χρόνο μετά από κάποια λοιμώδη αρρώστεια στο χαρέμι του σουλτάνου. Ο Σφραντζής κατέφυγε στο Μυστρά, και το 1460, όταν η Πελοπόννησος κατελήφθη από τον Μωάμεθ, στην Κέρκυρα, όπου έζησε σε διάφορα μοναστήρια σε μεγάλη φτώχεια. Η ανέχεια τον οδήγησε στην Ιταλία, ξαναγύρισε όμως γρήγορα στην Κέρκυρα, όπου το 1468 έγινε μοναχός με το όνομα Γρηγόριος. Η γυναίκα του έγινε και αυτή μοναχή. Ο Σφραντζής αρρώστησε άσχημα από ρευματισμούς και πιθανώς το 1477 πέθανε. Η ζωή του υπήρξε πολυτάραχη, γεμάτη ταξίδια και περιπέτειες, τιμές, πλούτη αλλά και δυστυχία. Όλη καταγράφηκε από το ίδιο του το χέρι. Τα απομνημονεύματά του, το Χρονικό όπως ονομάζονται, αποτελούν μία πρώτης τάξεως πηγή για την ιστορία της περιόδου 1413-1477. Πρόκειται για το ημερολόγιο που κρατούσε ο Σφραντζής στη διάρκεια της ζωής του, στο οποίο περνούσε σημειώσεις για τα όσα αξιομνημόνευτα συνέβησαν στο χρονικό αυτό διάστημα. Ως βασισμένο σε ημερολόγιο, το Χρονικό έχει έναν πολύ προσωπικό και ιδιόμορφο χαρακτήρα, καθώς κυριαρχείται από τη μορφή του συγγραφέα. Ο Σφραντζής διηγείται διάφορες λεπτομέρειες για τον εαυτό του και το ρόλο του στην αυλή των Παλαιολόγων. Παρότι όμως ταξίδεψε πολύ, δεν αναφέρει τίποτε από τα όσα αξιομνημόνευτα πρέπει να είδε στα ταξίδια του. Για παράδειγμα κάποια στιγμή πηγαίνει από τη Ναύπακτο στην Κωνσταντινούπολη δια ξηράς, δεν λέει όμως ούτε λέξη για την κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή που διάβηκε. Αντιθέτως, επιμένει στα διαδραματιζόμενα στις αυλές της Κωνσταντινούπολης και του Μυστρά, που αποτελούσαν γι αυτόν το κέντρο του κόσμου. Ο Σφραντζής δεν είναι επαγγελματίας ιστορικός και κάποιες παρατηρήσεις του εμφανίζονται σκόρπιες, χωρίς σύστημα και συνοχή. Αυτό όμως δεν τον εμπoδίζει να αυτοπαρουσιάζεται ως ο νηφάλιος παρατηρητής των γεγονότων. 15

Σχετικά με την καταγραφή των γεγονότων θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι καθώς ο ίδιος δεν παρευρισκόταν στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης ή των Ιωαννίνων από τους Τούρκους, απλώς κράτησε μια σύντομη σημείωση. Τι συμβαίνει όμως με την πτώση της Κωνσταντινούπολης, στην οποία ήταν αυτόπτης μάρτυρας και η οποία είχε καταστροφικές συνέπειες για τον ίδιο; Μετά από μια σύντομη αναφορά στην έναρξη της πολιορκίας και στις άνισες υπέρ των Τούρκων δυνάμεις των αντιπάλων, η ανακοίνωση της Άλωσης έχει ως εξής: «Στις 29 Μαΐου, ημέρα Τρίτη, στην αρχή της ημέρας, ο σουλτάνος κατέλαβε την Πόλη. Την ώρα της άλωσης της Πόλης σκοτώθηκε και ο μακαρίτης αφέντης μου κυρ Κων/νος βασιλεύς ο Παλαιολόγος. Εγώ δεν βρισκόμουν κοντά του την ώρα εκείνη, αλλά με διαταγή εκείνου επέβλεπα ένα άλλο μέρος της Πόλης. Αλίμονο, δε γνώριζα για ποια τύχη με φύλασσε η Θεία Πρόνοια!» Και η αφήγηση κλείνει με την αναφορά στην ηλικία του αυτοκράτορα τη στιγμή του θανάτου του (49 ετών, 3 μηνών και 20 ημερών), τη διάρκεια της βασιλείας του (4 χρόνια, 4 μήνες και 24 ημέρες) και τα ονόματα των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Παλαιολόγων, της τελευταίας του Βυζαντίου. Αυτά τα λίγα λέει ο Σφραντζής στο Χρονικό του περιγράφοντας ένα γεγονός που σημάδεψε τη ζωή του και τη ζωή πολλών χιλιάδων ακόμη ανθρώπων. Χωρίς ούτε μια αναφορά στην τύχη του πληθυσμού της Πόλης, απλά, λιτά, χωρίς μελοδραματισμούς. Το μόνο που αφήνει να διαφανεί είναι κάποιες τύψεις γιατί δε βρισκόταν κοντά στον Κωνσταντίνο την ύστατη ώρα καθώς επίσης ο θρήνος του για τις χειρότερες συμφορές, προσωπικές και εθνικές, που θα ακολουθούσαν. Την Άλωση της Πόλης την περιέγραψαν μερικοί ξένοι αλλά και τέσσερεις Έλληνες ιστορικοί, από τους οποίους ο καθένας βλέπει τα πράγματα από τη δική του σκοπιά. Από τους τέσσερεις τελευταίους ο Γεώργιος Σφραντζής ήταν ο μόνος αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, βρισκόταν δηλαδή μέσα στην Κωνσταντινούπολη την ύστατη ώρα, και εκ- 16

φράζει στο έργο του τη συναισθηματική αξία της Άλωσης για τον ίδιο και τους συγχρόνους του Έλληνες. Επιπλέον, τον Σφραντζή, ως έμπειρο διπλωμάτη που ήταν, τον απασχολούσε το ποιος έφταιξε για την Άλωση, και αυτός δεν μπορούσε να ήταν σε καμία περίπτωση ο αυτοκράτορας. Τον ενοχλούσε ότι καμιά βοήθεια δεν εστάλη από άλλους χριστιανικούς λαούς είτε εξαιτίας του φθόνου τους για την Κωνσταντινούπολη είτε από απερισκεψία ή αδιαφορία. Οι Βενετοί, ο πάπας, οι Σέρβοι, η Γεωργία, αλλά και η Τραπεζούντα, κανείς δεν προθυμοποιήθηκε, επισημαίνει ο Σφραντζής μόνο οι Ούγγροι φαίνεται να φοβέρισαν τους Τούρκους, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Και όλα τα προνόμια που έδωσε ο Κωνσταντίνος σε ξένους ηγεμόνες για να τον βοηθήσουν, δεν έφεραν αποτέλεσμα. Είναι επίσης χαρακτηριστική της σκέψης του Σφραντζή η άποψη ότι ο Μωάμεθ αποτέλεσε για τους χριστιανούς το εκτελεστικό όργανο, τον δήμιο του Θεού, που τιμώρησε τις αμαρτίες των ανθρώπων, όπως ο Μωάμεθ με τη σειρά του χρησιμοποιούσε δημίους για την τιμωρία των εχθρών του το γεγονός όμως, διευκρινίζει ο Σφραντζής, ότι η τιμωρία μπορεί να είναι δίκαιη, δε σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να συμπαθεί τους δημίους του. Στη σκέψη του Σφραντζή πέρα από τις πιθανές αμαρτίες των ανθρώπων και την απραξία των ξένων, ένα ακόμη στοιχείο έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την Άλωση. Ήταν οι λανθασμένες, κατ αυτόν, επίμονες προσπάθειες για ένωση ανάμεσα στις εκκλησίες της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης, τις οποίες είχαν προωθήσει οι Παλαιολόγοι αποβλέποντας στην παροχή στρατιωτικής βοήθειας εκ μέρους των χωρών της Δύσης. Για τον Γεώργιο, που κατ αρχήν έβλεπε θετικά μια πιθανή ένωση, ο φόβος μιας δυτικής βοήθειας έσπρωξε τον Μωάμεθ να πολιορκήσει την Πόλη. Ας αναφερθεί επίσης εδώ ότι η μαρτυρία για τη γνωστή κραυγή «ἑάλω ἡ πόλις», η ιστορία για την αναγνώριση του νεκρού του αυτοκράτορα και η εκτενής αφήγηση των καταστροφών που ακολούθησαν την πτώση της Πόλης, περιέχονται σε ένα εκτενές ιστορικό έργο, που κακώς πιστευόταν για πολύ καιρό ότι ήταν γραμμένο από τον Σφραν- 17

τζή, καθώς και αυτό έφερε το όνομά του. Το Μεγάλο αυτό Χρονικό, όπως ονομάζεται, καλύπτει τη περίοδο 1258-1478 και αποτελεί βασική πηγή για την ιστορία της Άλωσης, ενσωματώνοντας το Χρονικό του Γεωργίου (ή Μικρό Χρονικό). Η Άλωση της Πόλης υπήρξε ένα κοσμοϊστορικό γεγονός για την εποχή του. Η υπερχιλιετής Βυζαντινή αυτοκρατορία, που ξεκίνησε τη ζωή της το 324 μ.χ. με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο ως άμεση συνέχεια της παλαιάς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, έπαψε να υπάρχει στις 29/5/1453. Ήταν ένα γεγονός με μεγάλη απήχηση στον τότε γνωστό κόσμο, γιατί σήμαινε το τέλος μιας εποχής στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου με την επικράτηση μιας νέας δύναμης, της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν το τέλος της μεγάλης χριστιανικής αυτοκρατορίας της Ανατολής, που είχε διαδώσει τον Χριστιανισμό και τον ελληνικό πολιτισμό στις σλαβικές χώρες, ενώ ταυτόχρονα έκλεινε με τραγικό τρόπο η μεσαιωνική περίοδος του Ελληνισμού, του οποίου η εθνική αφύπνιση είχε μόλις αρχίσει. Ωστόσο, «η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο». Ο στίχος αυτός από δημοτικό τραγούδι που κυκλοφόρησε λίγο μετά την Άλωση, έκλεισε μέσα του την πίστη του λαού μας στην αναγέννησή του μετά από την καταστροφή που σήμαινε γι αυτόν η πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Τούρκους πριν από πεντακόσια εξήντα χρόνια, μια αναγέννηση που θα πραγματοποιείτο κάπου τετρακόσια χρόνια αργότερα με την επανάσταση του 21. Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας. 18

«Σώπασε κυρά Δέσποινα καί μήν πολυδακρύζης» «Ἑάλω ἡ Πόλις» Ἡμέρα ἐρωτηματικῶν, προβληματισμοῦ καί ἀναφορᾶς στό ἱστορικό μας «γίγνεσθαι» εἶναι ἡ 29 Μαΐου. Χρέος καί ἀπόδοση τιμῆς «μακαρίαν καλεῖ τῶν θανόντων» τό κατ ἐξοχήν Πνευματικό Κέντρο Ρουμελιωτῶν στό πνευματικό μνημόσυνο. Συμμετεῖχε στήν ἀπόδοση τιμῆς καί μνήμης ὁ Χορευτικός Τομέας Φοιτητῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. 1 Ἡ ἡμέρα αὐτή εἶναι μέρα ἱστορικῆς γνώσης καί ἐθνικῆς συνείδησης καί ἀφύπνισης. Οἱ φοιτητές μας εἶναι τά νιᾶτα μας, οἱ συνεχιστές τῆς ἱστορικῆς καί κοινωνικοπολιτισμικῆς ζωῆς τοῦ τόπου. Οἱ δρομεῖς καί λαμπαδηφόροι και λαμπαδευτές τοῦ γίγνεσθαι τοῦ τρόπου ζωῆς τοῦ τόπου μας, οἱ αὐριανοί φορεῖς ὅλων τῶν θεμάτων ἀπέδωσαν τά ἐπεισόδια μέ ἀργούς χορούς 2 καί τά πράγματα τά σχετικά μέ τήν ἱστορία τοῦ γεγονότος. Θεματική πού διατηρεῖ ἁδρά τήν ἀκμή καί τή δροσιά τῆς ἱστορίας καί μεταφορᾶς τῆς τότε ποιητικῆς ἔμπνευσης στό τραγούδι πού παρουσιάζει ψήγματα ἀπέφθου χρυσαφιοῦ. Συμβάλλει δέ στήν διατήρηση τῶν ἱστορικῶν ἀναμνήσεων καί χρησιμεύει στή γνώση τῆς ἱστορίας. Ἔτσι ἡ ἱστορική παράδοση παραμένει ζωντανή μεταξύ τῶν πληθυσμιακῶν μονάδων καί μεταφέρεται. Ἡ δημοτική ποίηση, ὅταν ἀπομακρύνεται ἀπό τά γεγονότα, μεταβάλλει καί ποικίλλει αὐτά μέ τήν ἀνθρώπινη φαντασία προσδίδοντας σέ αὐτά τή γοητεία τῶν θαυμασίων ἀκουσμάτων, μέχρις ὅτου ὁ ἱστορικός πυρήνας καταστῆ δυσδιάκριτος ἐκ τῶν περιβαλλόντων αὐτόν μυθικῶν στοιχείων. Κάτι τέτοιο δέν ἔχει συμβῆ, γιατί τά αἰσθανόμαστε πολύ κοντά μας, σχεδόν ζωντανά. 19

Ἀμυδρές ἀπηχήσεις γεγονότων συμφύρονται πρός παλαιότερους μύθους, τούς ὁποίους διαφυλάττει ἡ ἐθνική συνείδηση ἀναζωπυρούμενη σέ σχέση μέ νεώτερους ἥρωες καί γεγονότα, παλαιές παραστάσεις ἀνανεώνονται καί γίνονται ἔτσι ποιητικά δημιουργήματα ζωντανά, θαλερά ἔστω καί ἄν ἀφηγοῦνται θλιβερά πράγματα. Τραγούδια τέτοια ἦταν διαδεδομένα καί γνωστότατα στήν Κωνσταντινούπολη περί τά τέλη τοῦ ΙΒ αἰώνα καί ἀφηγοῦνταν τά κατορθώματα τῶν ἐθνικῶν ἡρώων. Κυριαρχεῖ ἐπικράτηση τοῦ δραματικοῦ στοιχείου καί ἔχομε ἔμμετρη ἱστορία. Βέβαια ἀφηγοῦνται γεγονότα τά ἄσματά μας χωρίς νά ἀπομακρύνωνται οἱ δημιουργοί τῆς ἱστορικῆς ἀκρίβειας. Τά μαρτυρούμενα ἀπό αὐτά δέν εἶναι μῦθοι, ἀλλά καθαρή ἀλήθεια καί τό μυθικό στοιχεῖο εἶναι φανερό ὅπου ὑπάρχει, ἀλλά συνδέεται μέ τήν πίστη στό γεγονός, ὁπότε εἶναι ἀληθινό. Τά στοιχεῖα τῶν τραγουδιῶν εἶναι ὕλη καί κοινωνική πραγματικότητα. Μέσα στά τραγούδια αὐτά καταγράφεται θρηνοῦσα ἡ συμφορά, ἐξαγγέλλουν δέ θεῖες προρρήσεις περί μελλούσης ἀνόρθωσης. Ἀπεικονίζουν γεγονότα πού συγκλόνισαν ἰσχυρότατα τήν ἐθνική ψυχή καί γέννησαν πόθους καί ἐλπίδες. Σ αὐτά ὑπάρχει ἡ παραμυθία τῶν συμφορῶν μέ διάφορους τρόπους. Ἡ ἡμέρα αὐτή περίσκεψης καί μνήμης μέ τή συμμετοχή τῶν νέων παιδιῶν, τῶν αὐριανῶν ἡγετῶν, μᾶς δίδει τήν προσέγγιση γιά ἐμβάθυνση σέ θέματα ἱστορικῆς, κοινωνικῆς καί οἰκονομικῆς ὀργάνωσης καί θεσμῶν. Θεσμοί καί μορφές ὀργάνωσης μέσα στό ἱστορικό «γίγνεσθαι» λειτουργοῦν στούς μετέχοντες, σέ ὅλους μας. Προσφέρει ἡ ἐπέτειος γνώσεις καί σκέψη, σκέψη βαθειά καί περίσκεψη. Ἐμπεδώνει τή μάθησή μας στό γεγονός καί ἀξιολογοῦμε αὐτό μέ σχολιασμό σέ συνδυασμό μέ τήν καθημερινότητά μας. Προβάλλουν οἱ ἐννοιες τῆς θυσίας, πατρίδας, οἰκογένειας, συνοχῆς τῶν πολιτῶν καί γνώση τῆς πολιτισμικῆς μας ταυτότητας καί ἐθνικῆς μας πρακτικῆς καί δημιουργίας, δέν γινόμαστε μᾶζα, δέν ἀποτελοῦμε μᾶζα. αννα παπαμιχαηλ-κουτρουμπα 1. Ὑπεύθυνοι γιά τήν ὅλη σύνθεση τῆς παράστασης ἦταν: ἡ Πόπη Σπάχου, ὁ Θεόδωρος Βρακατσέλης καί ὁ Χρῆστος Σταθόπουλος. 2. Ἐνδύματα - Ἐνδυμασία Κάτω Παναγιᾶς Μικρᾶς Ἀσίας. Γυναικεία: Ἐσωτερικό βαμβακερό φόρεμα ἄσπρο (πουκάμισο), μαῦρο φουστάνι, πλισές, γιλέκο χρυσοκέντητο, ζώνη χρυσῆ, μαντήλι κίτρινο σταμπωτό. Ἀνδρική: Πουκάμισο ἄσπρο, βράκα μαύρη ἤ μπλέ, ζωνάρι μέ ρίγες, γιλέκο μπλέ ἤ κόκκινο, γκέτες μαῦρες. 20

Λαογραφικές Σελίδες ρουμελιωτικο ανθρωπολογικο καλανταρι (s ) 3. αὔγουστος καί καιρικές προβλέψεις - μερομήνια Οἐντοπισμός, ἡ προσέγγιση καί ἀνάλυση τῶν θεμελιακῶν μετασχηματισμῶν τοῦ θέματός μας, τά Μερομήνια, κατά τούς νεώτερους χρόνους, θέμα πού μπορεῖ νά χαρακτηρισθῆ ὅτι ἀνήκει σέ ἐκεῖνα τά ἐθνογραφικά δεδομένα πού τά σκιάζει περίοδος κρίσης, φαίνεται δύσκολος, γιατί ἑδράζεται σέ δύο διαφορετικές αἰτίες γιά τό Στερεοελλαδίτικο χῶρο: ἡ μία εἶναι ἡ ἐρευνητική καί καταγραφική πλευρά τοῦ φαινομένου (στερούμαστε ὑλικοῦ καί δέν ἔχουμε τήν δέουσα καταγραφή) καί ἡ δεύτερη εἶναι ἡ αἰτιολόγηση τοῦ φαινομένου. Ἡ ἀπάντηση στήν πρώτη εἶναι σχεδόν εὔκολη: πρέπει νά ἐρευνηθῆ καί καταγραφῆ τό ρουμελιώτικο ὑλικό, πρᾶγμα πού εἶναι χρέος ὅλων μας. Στή δεύτερη οἱ διαστάσεις παρέμβασης καί ἀξιολόγησης δέν Ὁ Περσεύς ἐλευθερώνει τήν Ἀνδρομέδα. Τοιχογραφία ἀπό τήν οἰκία τῶν Διοσκούρων στήν Πομπηία (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). ἀναδεικνύονται προσβάσιμες, γιατί ἐνῶ ἡ δομή τοῦ νομίμου φαίνεται μή μεταβαλλόμενη αἰσθητά, οἱ διαδικασίες γιά τήν πρόσβαση παρουσιάζονται ὁμιχλώδεις. Ἐν τούτοις θά γίνη προσπάθεια νά προσεγγίσωμε τό ὑπάρχον ἐθνογραφικό ὑλικό μέ ἐννοιολογικές κυρίως ἀναζητήσεις καί ἀναγνώσεις. Ἀπό τό ὑλικό μας καταγράφομε δύο μέρη: Α 1. Περιεχόμενο καί ρόλος τῶν «μερομηνίων». Α 2. Χρονικό ἰδεολογικό ὑπόβαθρό των. Α 1. Περιεχόμενο καί ρόλος τῶν «μερομηνίων». «Τ ς ἕξ πρῶτες μέρις τούν Αὔγουστου τηρᾶμι τούν κιρό γιά νά δοῦμε τί κιρό κάν. Γιατί τό χουμι κί τού λέμι, ὅ,τ κιρό κάν τ ς ἕξ μέρις τοῦ Αὐγούστ θά κάν οὕλου τού χρόνου κι ἔτσ κανουνίζουμε τ ς δ λειές 21

μας, ἰδῶ στά χουριά ἔτσι γίνιτι (εὐρυτανία). Εἶνι ἄλλ τόπ ἀπού μᾶς ἰδῶ, στή Ρούμελη, πού κοιτάζουν τούν κιρό τ ς δώδικα πρῶτις μέρις τοῦ Αὐγούστου (αἰτωλία). Τήν πρώτη μέρα τήν λένι Αὔγουστου. Ἰμεῖς ἰδῶ στού χουριό μας μέχρι τού μισημέρ λέμι εἶνι Αὔγουστους μιτά τού γιόμα λέμι Τρυητή κι συνεχίζουμε μέχρι νά δοῦμε τί κιρό θά χουμι τ ς μῆν ς πού θά ἔρθουνι τ ς ἕξ μέρις. Ἔτσ ξέρουμι τούν κιρό κ ἔχουμι ἱτοιμαστῆ π.χ. γιά βαρύ χειμώνα ἤ ὄχ. Τούν βλέπουμι αὐτόν κι ἀπ τά ἔλατα καί γιά τήν παραγωγή μας λέμι θά χουμι καλή σοδειά γιά ὄχ. Αὐτά εἶνι τά μερομήνια ὅπους τά λέμι ἰμεῖς (καστανιά ευρυτανίας). Ἅμα τά ἔλατα ἔχουν πουλλά ρέτσια, θά κάμη βαρύ χειμώνα». (αἰτωλία). «Στήν Αἰτωλία πιό πουλύ οἱ Ὁ Φαέθων πέφτει ἀπό τό κεραυνοβολημένο ἅρμα τοῦ πατέρα του παράσταση σέ ρωμαϊκή σαρκοφάγο (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). 22 Παράσταση ἀπό οἰνοχόη τοῦ 5ου π.χ. αἰώνα, σχετική μέ τή γιορτή τῶν Ἀνθεστηρίων. Δεξιά κάθεται ὁ Διόνυσος κρατώντας θύρσο. Στό μέσον ἡ προσωποποίηση τῆς πομπῆς πού κρατᾶ κλαδί μυρτιᾶς. Ἀριστερά ἕνας φτερωτός Ἔρωτας (ἔργο τοῦ «ζωγρἀφου τῆς Πομπῆς») (ἀπό τήν Ἐγκ. Πάπυρος Larousse Britannica). γεωργοί μαντεύουν τ ς δώδικα μέρις πού κάθε μιά εἶνι κ ἕνας μήνας τοῦ χρόνου. Ἀρχίζ ἀπού τούν Αὔγουστου κι τραβάει μέχρι τούν Ἁλουνάρ. Αὐτά εἶνι τά μερομήνια πού παμι. Ἔτσ τά λέμι (αἰτωλία) «Οἱ γεροτσοπάνηδες ξαπλωμένοι κατάχαμα τή νύχτα κοιτᾶνι τόν ξάστερο οὐρανό καί λένε γιά ν ἀκοῦν κι οἱ νεώτεροι, τά ὅσα ἄκουσαν ἀπ τούς γερόντους γιά τ ἀστέρια. Τοῦτο εἶναι ἡ Πούλια, κεῖνο ἡ Ἀρκούδα, τό ἄλλο οἱ Κλέφτες, Ἄρκτος κλπ. Μαντεύουν κι ὅλας γιά τούν κιρό. Ὅλοι παραδέχονται στή Ρούμελη πώς οἱ τσαπάνηδες μποροῦν νά σοῦ ποῦν, τί καιρό θά κάμει τό χειμῶνα, ἄν τό πρᾶμα θά βγεῖ ἀνοχισμένο ἤ καιρούσικο. Γιατί αὐτοῦ κοιτοῦν τά μερομήνια» (αἰτωλία). Tά ἐννοιολογικά δίκτυα καί τά γνωστικά πεδία πού μᾶς δίδονται ἀπό τό ὑλικό μας καθώς καί ἡ ἀνάλυση τῶν προσεγγίσεων καί τῶν ἀρχαίων κειμένων πού ἔχουν ἀναπτυχθῆ

23 Ὁ παλαιότερος σωζόμενος ἀστρονομικός πάπυρος (2ος αἰ. π.χ.) (ἀπό τήν Μεγάλη Ὀρθόδοξη Χριστιανική Ἐγκυκλοπαίδεια).

σχετικά μέ τούς ἀστερισμούς 1 κλπ. ὁδηγοῦν σέ διαστάσεις παρέμβασης τῶν ἄστρων στά ἀνθρώπινα, ὅπως δύναται νά ἀξιολογηθῆ καί ἀπό ἄλλα ἐθνογραφικά δεδομένα. Ἔχομε π.χ. ὅτι οἱ τσοπάνηδες προσπαθοῦν νά βγάζουν τά πρόβατα ἀπό τό γρέκι προτοῦ ἡ Πούλια βγῆ, γιά νά παχαίνουν (αἰτωλία). Σημειώνομε τήν παροιμία «Τόν ἔπιασε ἡ Πούλια», ἡ ὁποία συνοψίζει τήν πολυεπίπεδη εἰκόνα τῆς συνύφανσης τῶν ἄστρων στά ἀνθρώπινα. Θέμα πού ἔχει ἤδη κατά μέρος ἐρευνηθῆ. Ἀκόμα προστίθεται ὅτι «ὅταν ἡ Πούλια ἀνατείλη μέ σύννεφα, τό ἔτος θά ναι δυστυχισμένο» (Ἄγραφα, εὐρυτανία κλπ.). Θησέας καί Ἀντιόπη, ἀπό τό δυτικό ἀέτωμα τοῦ ναοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα στήν Ἐρέτρια (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Πρίν ὄχι πολλά χρόνια «τά ζήσαμι στά χρόνια μας ὅτι μόλις καθόταν οὑ ἥλιους ἅμα εἴχαμι κούτσ κα, τρέχαμι ὅ,τ δ λειά καί νά χαμι νά μαζέψουμι τά πανιά τοῦ κούτσ κου, νά μήν τό πειράξ νι τ ἄστρα. Ἤτανε κακό νά μείνουν τού βράδ κι τού σούρουπου. Ἀκόμα, ἅμα αὐτό γινότανι, τότι παίρναμι τοῦ κούτσ κου τά ροῦχα, τά πανιά τ κι τά πλέναμι πάλι γιά νά μήν πάθ κάτι κακό τού κούτσ κου. Αὐτό τού φτειάχναμι οὕλις οἱ μανάδις σ οὕλα τά χωριά μας καί σ οὕλ τή Ρούμιλη» (εὐρυτανία, αἰτωλία, Βοιωτία κλπ.). Σ οὕλ τή Ρούμελη τού χαμι νά μή δίνουμι προυζύμ τού βράδ γιά νά μήν τού δοῦν τ ἄστρα κι ὅποιους θά δάνιζι θά φτώχευι, θά γινόνταν φτουχός κι μάλιστα λέγανι οἱ παλιές κι ἱστουρίες ὅτ ὑπῆρχαν γ ναῖκις κι δέν τά πίστιυαν κι ἔχασαν τά πάντα, χάθ καν, χαλάγανι τά γεννήματα κι τότι παλιά μ αὐτά ζούσαμι» (εὐρυτανία). Οἱ τσιουπαναραῖοι γιά σημάδι ὅτ εἶν ἡ ὥρα τού προυΐ ἔχ νι τού Σταυρό (Ἀνδρομέδα). Εἶνι τ ἀστέρια κουντά στήν Πυροστιά ( Ἡνίοχος) (Ἀράχοβα Παρνασσίδος). Γιά τ ς δ λειές μας κι στού χουράφ νά φτειάσουμι δ λειές κοιτάζαμι τήν Πούλια κι τούν Αὐγερινό, τού ζ γᾶ τ ἄστρου, γιά νά ξικινήσουμι, ἦταν τού ρουλόϊ μας (καστανιά εὐρυτανίας). Τήν Πούλια τήν εἴχαμι γιά πουλλά. Λέμι κι τώρα ἰδῶ γιά παράδειγμα «Ἅμα ἡ Πούλια προυτουβγαίν, αὐτό γίνιτι γύρου τ Ἅη Κουσταντίνου, τότι πρέπ νά φυλάγισι νά μή σ κάν σημάδια στού 24

Ὁ ἀνδριάντας τοῦ Αὐγούστου φέρει τόν χαρακτήρα ἐκεῖνο τῆς ἐξιδανίκευσης πού ταιριάζει στήν ταύτιση τοῦ Αὐγούστου μέ θεό (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Ἀπό αὐτόν τόν αὐτοκράτορα πῆρε ὁ μήνας Αὔγουστος τό ὄνομά του. πρόσουπου κι μένουν αὐτά, δέν φεύγουν. Λέγαν οἱ παλιές μας ἅμα βλέπαν σημάδια στού μούτρου: γιά ἡ μάννα τ πιθύμ σι κάτ κι δέν τ ς δώσανι, γιά τούν χτύπισι ἡ Πούλια (καστανιά εὐρυτανίας, αἰτωλία). «Τού ἴδιου πιστεύαμι ὅτι μπορεῖ νά συμβῆ τήν πρωτοθεριστιά». Ἀκόμη βλέπομε ὅτι ἡ ἀπόκτηση θεμελιωδῶν γνώσεων πού ἐπιζητεῖ ὁ ἄνθρωπος γιά τήν κατανόηση τῆς λειτουργίας του, γιά νά γνωρίση τί θά κάνη καί τί τυχόν θά ἀντιμετωπίση, ὅσο βέβαια τοῦ εἶναι δυνατόν (τά προβλήματα πού θά τοῦ προκύψουν κλπ. ὥστε νά δυνηθῆ νά ἐπιφέρη τυχόν μετασχηματισμούς καί νά προσδιορίση τή γνώση του, τίς κινήσεις του καί ἐπιδιώξεις του) ἀναζητεῖται καί προσκτᾶται καί μέ τά οὐράνια σώματα. Π.χ. τυχεροί ὅποιοι γεννηθοῦν σέ γιόμιση φεγγαριοῦ λέμι. (Ἀράχοβα κ.ἀ.). Στή χάση τοῦ φεγγαριοῦ ἤ στή λίγωση δέν ὑλοτομοῦμε σ ὅλη τή Ρούμελη, δέν φυτεύουμε δένδρα, γιατί δέν καρπίζουν. Τά ξύλα πού κόβουμε σαπίζουν καί τά δένδρα δέν εὐδοκιμοῦν. «Μεῖς ἔχουμι ἀκούσ ἀπ τίς γιαγιάδις μας ὅτ παλιά τού ξύλου γιά τούν ἀργαλειό τού κόβανι ἀπού τού δένδρου ἅμα τού φιγγάρ ἤτανι παλιό γιά νά μί σαρακώνιτι, εἶνι ἀλλοιῶς λέγανι γιά τούν ἀργαλειό κί τά ξυλόχτινα» (εὐρυτανία, Ἄγραφα). Ἅμα ἔχουμι τρυφιρουφιγγιά, κινούργιου φιγγάρ κ νᾶμι στή τζέπ μας τά λιφτά, τά μεταλλικά, τά σιδερένια, γιά νά αὐξηθοῦν κι νά χουμι παρᾶδις (αἰτωλία). Τά μουνουφιγγαριάτ κα ἤ τά μουνουμηνιάτ κα πουλιά τῆς κλώσσας δέν ζοῦνι, γιά νά ζήσ νι, τά βάζουμι στού τηγάν κί τά κ νᾶμι, ὅπως κάνουμι ὅταν τηγανίζουμι κί λέμι: μουνουφιγγαριάτ κου, μουνουμηνιάτ κου. Αὐτό τού λέμι τρεῖς φουρές. «Μιτά τ ἀλείφ μι μί λάδ τούν κώλου τ ς κί τή μουτσουδούλα τ ς καί τ ἀφήνουμι μιτά γιά νά ζοῦνι (Ἀράχοβα). Ἀκόμη «ἔχουμι ὅτι κί τού σκ λί φιγγαρώνιται κί οὐρλιάζ. Ἔτσ πι- 25

στεύουμι ὅτ κί τού σκ λί ἔχ νά κάν μί τού φιγγάρ κί μ αὐτό τού οὔρλιασμα λέμι ἔτσ ἤ ἀλλοιῶς κάτ θά γίν μᾶλλον κακό» (αἰτωλία, εὐρυτανία). Αὐγερινός. Ἄποψη τῆς ἐπιφάνειας τῆς Ἀφροδίτης ὅπως φωτογραφήθηκε ἀπό τό Βενέρα 13. Ἡ πορτοκαλιά ἀπόχρωση στήν πάνω φωτογραφία ὀφείλεται στό ἡλιακό φῶς. Διακρίνονται ἐξαρτήματα τοῦ ὀχήματος στό σημεῖο προσεδάφισης. Ἡ κάτω πανοραμική φωτογραφία ἀναπαράγεται ἔτσι ὥστε ἡ ἐπιφάνεια νά δείχνη ὅπως θά ἦταν ὑπό λευκό φῶς, χωρίς τήν παρεμβολή τῆς πυκνῆς ἀτμόσφαιρας (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Σημειώθηκαν παραδειγματικά ἐθνογραφικά δεδομένα γιά νά δοθῆ μιά συνοπτική εἰκόνα τῆς προσέγγισης τοῦ ἀνθρώπου πρός τό θαυμαστό κόσμο τοῦ οὐρανοῦ καί τῶν οὐρανίων σωμάτων, τῆς σκέψης, τῆς δυναμικῆς καί τῆς λειτουργίας τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου καί τῶν οὐρανίων σωμάτων σέ συγκεκριμένες κοινωνικές χρονικές περιόδους, ὅπως π.χ. οἱ πρῶτες Αὐγουστιάτικες μέρες. Ἀναδεικνύεται τό περιεχόμενο μιᾶς πλευρᾶς τοῦ οἰκονομικοῦ συστήματος καί τοῦ κοινωνικοῦ ἀκόμη καί βιολογικοῦ θά τολμούσαμε νά ποῦμε, ἀφοῦ ἔχομε τή σύνδεση καί τόν προσδιορισμό τοῦ εἰσοδήματος ἀπό αὐτά καί τά προβλήματα πού δημιουργοῦνται στούς οἰκονομικούς σχηματισμούς, στίς δραστηριότητες κλπ. τοῦ ἀνθρώπου. 26 Ὁ γαλαξίας Μ82 στόν ἀστερισμό τῆς Μεγάλης Ἄρκτου, πού βρίσκεται σέ ἔκρηξη (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica).

Ἄποψη τοῦ γαλαξία NGC 89, πού πάρθηκε μέ τό τηλεσκόπιο τοῦ ESO (Εὐρωπαϊκό Τηλεσκόπιο τοῦ Νότου) στή Χιλή καί ἔχει ὑποστῆ ἐπεξεργασία μέ Η/Υ γιά νά γίνουν φανερές οἱ ἰσόφωτες γραμμές. (Οἱ γραμμές μέ τό ἴδιο χρῶμα ἔχουν τήν ἴδια λαμπρότητα. Ἡ λαμπρότητα εἶναι μέγιστη στό κέντρο τῆς εἰκόνας (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Πλησιάζοντας τήν πραγματικότητα. τσικα» κλπ. Ἐδῶ ταξινομοῦμε καί τό φύτεμα ἤ μή τῶν δέντρων, τήν κοπή τῶν ξύλων κλπ. 2. Τόν δεύτερο ἐπιδρασιακό κύκλο κατέχει ἡ διατροφή μας. Τό κύριο ἐννοιολογικό δίκτυο τῆς διατροφῆς τοῦ Ἕλληνα στήν ἀγροτικοῦ τύπου οἰκονομία ἀποτελεῖ τό σιτάρι, ἀλεύρι καί τά παραγόμενα ἀπό αὐτά, καθώς καί ἄλλα δημητριακά. Τό ψωμί εἶναι ἡ κύρια διατροφή μας. Τό ψωμί Από ὅ,τι εἴδαμε ἀπό τά δεδομένα μας, τό πλέγμα τῶν ἀστρικῶν καί λοιπῶν οὐρανίων σωμάτων καί τῶν Αὐγουστιάτικων ἡμερῶν, ἐπιδράσεων καί παρεμβάσεων στά ἀνθρώπινα δημιουργεῖ τόν κύκλο: 1) Τῆς πρόγνωσης τῶν καιρικῶν συνθηκῶν γιά ὅλο τό χρόνο. Ἡ ἀπόκτηση τῆς γνώσης αὐτῆς ἐπιφέρει τόν προγραμματισμό καί τή λειτουργία τοῦ οἴκου καί τῆς παραγωγῆς, τῆς σοδειᾶς κυρίως στήν ἀγροτικοῦ τύπου οἰκονομία (γεωργοκτηνοτροφία, ἁλιευτική, ναυτιλιακή). Ἀποτελεῖ τήν πυξίδα γιά τή δυναμική κινητικότητας καί λειτουργία τοῦ οἰκονομικοῦ συστήματος καί τῶν οἰκονομικῶν προβλημάτων πού προκύπτουν. Στά κοπάδια ἔχουμε οἰκονομικό σχηματισμό καί συσχετισμό ἀπό τήν θέση ἤ κίνηση τῶν ἄστρων: τά βγάζουν προτοῦ βγῆ ἡ Πούλια 2 «γιά νά παχαίνουν». Ἀκόμη στά κοπάδια προσέχουν γιά νά γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν ἐάν αὐτά θά γίνουν «ἀνοχισμένα» ἤ «κ α ι ρ ο ύ - Ὁ Ἀστερισμός τοῦ Ὠρίωνα, χαλκογραφία στήν «Οὐρανομετρία» τοῦ Γιόχαν Μπάγερ (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). ὡς γνωστόν συνδέεται σχεδόν μέ ὅλα τά πολιτισμικά μορφώματα καί τίς θιασικές τελετουργίες τόσο στίς «ἁπλῆς» μικρῆς κλίμακας κοινωνίες, ὅσο καί στίς σύνθετες δυτικοῦ τύπου. Αὐτό ἀποτελεῖ τήν κύρια 27

τροφή μας. Δέν θά ἀναπτυχθῆ ἐδῶ τίποτε ἀπό τίς συνδεόμενες ἀνθρωπολογικές ἔννοιες, τίς τελετουργίες, θεατρικές πράξεις κλπ., τόν ἐξελικτισμό, τή διάχυση, τούς πολιτισμικούς σχεδιασμούς κλπ. Θά τονισθῆ ὅμως ὅτι χωρίς προζύμι ψωμί δέν γίνεται. Εἶναι ἡ θεμελιώδης καί σταθερή ὕλη γιά τήν παρασκευή τοῦ ψωμιοῦ. Τοῦ παρα- Μακρινό σμῆνος γαλαξιῶν ὅπως παρατηρήθηκαν ἀπό τό Διαστημικό Τηλεσκόπιο Χάμπλ (Hubble Space Telescope). Ἀποτελεῖται κυρίως ἀνώμαλους γαλαξίες. Τό ἐρυθρό χρῶμα του ὀφείλεται σέ μετατόπιση πρός τό ἐρυθρό (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Μέσα ἀπό δύσκολους ἀτραπούς στά δικά μας. σκευάσματος πού ὑπεισέρχεται σ ὅλες σχεδόν τίς μορφές τοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου καί ὅλων τῶν τελετουργιῶν αὐτοῦ. Ἄν δέν ἔχης προζύμι, ψωμί δέν γίνεται λέει ἡ παροιμία, πού ἐφαρμόζεται καί λέγεται σέ πολλές περιπτώσεις. Τό προζύμι λοιπόν, τό μοναδικό αὐτό ὑλικό καί παρασκεύασμα δέν πρέπει νά τό δοῦν τ ἄστρα. Ἡ δυναμική του ἐπηρεάζεται ἀπό τά ἄστρα μέ ἀποτελέσματα ὀλέθρια, ἀφοῦ θά χαλοῦσαν τά «γεννήματα» καί θά φτώχαινε ὁ ἄνθρωπος. Ἔχομε τήν ἀλληλεπενέργεια τῆς ἀτομικῆς δράσης, ἀλλά καί διαμόρφωση τῆς συλλογικῆς, πού ἦταν καί ἐν πολλοῖς εἶναι πίστη τοῦ ἀνθρώπου. Προσεγγίζοντας τή θεματική αὐτή βλέπομε δυναμική πού καλύπτει τή φύση, τόν πολιτισμό, τήν οἰκογένεια, τά συγγένια κ.ὅ. καί δέν θά ὑπεισέλθουμε στήν ἀναλυτική προσέγγιση ἐδῶ. Στήν ἴδια κατηγορία κατατάσσομε καί τή γνώση τῆς παραγωγῆς, σέ ὁποιονδήποτε τομέα καί βίο καί ἄν ἀνήκη (ποιμενικό, γεωργικό, ἁλιεία-ναυτιλιακό). Οἱ θεμελιώδεις αὐτές γνώσεις γιά τήν κατανόηση τῆς σύνδεσης ἄστρων, οὐρανίων σωμάτων καί ἀνθρώπου συγκροτοῦν πορεία λειτουργίας παλαιοτάτη: 28 Οἱ Διόσκουροι, παράσταση στό ἐσωτερικό ἐρυθρόμορφης κύλικας, περ. 450 π.χ. (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Στά βήματα τῶν Διοσκούρων.

Εὖτ ἄν δ Ὠρίων καί Σείριος ἐς μέσον ἔλθῃ οὐρανόν, Ἀρκτοῦρον δ ἐσίδῃ ῥοδοδάκτυλος Ἠώς (=μέσα Σεπτεμβρίου) ὦ Πέρση, τότε πάντας ἀπόδρεπε οἴκαδε βότρυς δεῖξαι δ ἠελίῳ δέκα τ ἤματα καί δέκα νύκτας, πέντε δέ συσκιάσαι, ἕκτῳ δ εἰς ἄγγε ἀφύσσαι δῶρα Διονύσου πολυγηθέος. αὐτάρ δ ἐπήν δή Πληιάδες θ Ὑάδες τε τό τε σθένος Ὠρίωνος δύνωσιν, τότ ἔπειτ ἀρότου μεμνημένος εἶναι ὡραίην πλειών δέ κατά χθονός ἄρμενος εἴη. ( Ἡσίοδ. Ἐργ. 609-617) Ἦμος δέ λήγει μένος ὀξέος ἠελίοιο καύματος εἰδαλίμου μετοπωρινόν ὀμβρήσαντος Ζηνός ἐρισθενέος, μετά δέ τρέπεται βρότεος χρώς πολλόν ἐλαφρότερος δή γάρ τότε Σείριος ἀστήρ βαιών ὑπέρ κεφαλῆς κηριτρεφέων ἀνθρώπων ἔρχεται ἠμάτιος, πλεῖον δέ τε νυκτός ἐπαυρεῖ. (Ἡσίοδ. Ἐργ. 414-418) Ὁ Ἀριστοτέλης ἀναφέρει: «μέλι δέ τό πίπτον, ἐκ τοῦ ἀέρος, καί μάλιστα ἐν ταῖς τῶν ἄστρων ἐπιτολαῖς καί ὅταν κατασκήψη ἡ ἶρις 3 ὅλως δ οὐ γίγνεται μέλι πρό Πλειάδος ἐπιτολῆς» (Ἀριστοτ. Περί ζώων 5, 22 (553b) Οτρίτος κύκλος ἐπικεντρώνεται στόν ἄνθρωπο καί τήν ἐπενέργεια τῶν οὐρανίων σωμάτων σ αὐτόν. Ἔχουμε τήν ἐπίδραση: α) στήν ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου, β) στήν εὐτυχία του, τήν τύχη, «τυχερός» κλπ., γ) στό ρουχισμό τῶν παιδιῶν, νά μήν τό δοῦν τ ἄστρα, στήν ἀνάπτυξή του δηλαδή κλπ. τοῦ Εἰκόνα σέ κλίμακα ψευδῶν χρωμάτων ἀνθρώπου. (false colour) τῆς ἐπιφάνειας τῆς Ἀφροδίτης. Τα σκοτεινότερα χρώματα δηλώνουν Ὑπενθυμίζομε τέλος καί τά ζώδια. χαμηλά ὕψη καί τά πιό ἀνοιχτά ὑψηλότερα. Σύνθεση τῶν παρατηρήσεων ἀπό Ὁ τέταρτος κύκλος ἀφορᾶ τή μέτρηση τοῦ χρόνου. Ἀπό τά οὐράνια σώματα ρυθμίζουν τίς ἐργασίες τους οἱ (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Bri- τόν Μαγγελάνο, τό Βενέρα καί τό Πάϊονηρ ἄνθρωποι. Κινοῦνται μέ τόν ἀστρικό 4 tannica). προσδιορισμό τοῦ χρόνου γιά τίς δουλειές τους. Εἶναι τό ρολόϊ τους γιά 29

τήν ἔναρξη καί λήξη τῶν ἐργασιῶν τους. Τό σφιχτοδέσιμο αὐτό ἐπέχει καί πλησίασμα εἰσοδηματικῆς πολιτικῆς, ἀκόμη καί μορφῶν ὀργάνωσης ὄχι μόνο τῶν ἀγροτικῶν ἐργασιῶν, ἀλλά καί ὅλων ἐν γένει τῶν δραστηριοτήτων, ἀτομικῶν κλπ. τοῦ ἀνθρώπου. Δύναται νά παρατηρηθῆ ὅτι καταγράφονται σχέσεις ἀνάμεσα στίς Τό ἀστρικό σμῆνος τῶν Πλειάδων (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). ἔννοιες τοῦ χρόνου, τῆς δουλειᾶς, πολιτισμικῶν καί κοινωνικῶν ἐκφάνσεων καί ἀστρικῶν δεδομένων. Τά ἐννοιολογικά δίκτυα τῆς ὕλης μας δέν προσεγγίζουν μόνο τήν κατανόηση τῆς λειτουργίας τῆς οἰκονομίας καί τῶν προβλημάτων της, οἰκονομικές ἔννοιες κλπ., ἀλλά ἐμπεριέχουν τόν ἄνθρωπο κι ὅλη του τή ζωή. Ὁ κύκλος τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου πού συνυπάρχει ρυθμίζεται ἀπό τά οὐράνια σώματα καί τίς καιρικές συνθῆκες. Ἡ σύνδεση τῶν ἄστρων καί γενικά τῶν οὐρανίων σωμάτων μέ τό ἀνθρώ- Ὀφθαλμωτή κύλικα μέ παράσταση ἔφιππων Διοσκούρων στήν ἐξωτερική πλευρά (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). πινο διαμορφώνει πορεία ἱστορική, ὅπως ἔχει ἤδη διαπιστωθῆ, καί ὀργανώνει μέχρι τῶν νεωτέρων χρόνων συστήματα λειτουργίας καί εὑριστικῆς χρήσης μεθοδολογικῶν ἐργαλείων γιά τόν ἄνθρωπο. Τό καταπληκτικό σύνολο τῆς οὐράνιας σφαίρας, τά ἀστρικά συστήματα στόν τόπο μας, τή Στερεά Ἑλλάδα, πλησιάστηκαν μέ τό ζῆν μας, 30 Ταναγραῖες (κόρες) (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica).

μέ τόν τόπο μας, τό χωριό μας «χουργιά εἶνι ἀστέρια πουλλά, μαζούλα. Ὅθι εἶναι ἀστέρια πουλλά δικαπέντι καί εἶνι χουργιό» (Ἀρτοτίνα Δωρίδος κ.ἀ.). Τά ὀνόματά τους δημιουργήθηκαν καί διαπλάστηκαν μέ τά γνωστά στόν ἄνθρωπο ἐργαλεῖα καί σκεύη καί μέ τίς δικές του, τοῦ ἀνθρώπου, ἐμπειρίες καί πεποιθήσεις, τή γνώση τῶν δικῶν του σχημάτων καί χτίστηκαν μ αὐτές: Ἀλετροπόδι ( Ὠρίων), Σκεπαρνιά ( Ὠρίων), τ ἄχερα τοῦ Κουμπάρου ἤ τοῦ παπᾶ (Γαλαξίας), Πυροστιά ( Ἡνίοχος), Στάνη (Τοξότης) κλπ.: Ἔσσεται Ἀγεάνακτι καλός πλόος ἐς Μιτυλήναν, χὤταν ἐφ ἑσπερίοις Ἐρίφοις νότος ὑγρά διώκῃ κύματα, χὠρίων ὅτ ἐπ ὠκεανῷ πόδας ἴσχει (Θεόκρ. 7, 52-54) Ἆμος δέ στρέφεται μεσονύκτιον ἐς δύσιν Ἄρκτος Ὠρίωνα κατ αὐτόν, ὅ δ ἀμφαίνει μέγαν ὦμον, τᾶμος ἄρ αἰνά πέλωρα δύω πολυμήχανος Ἥρα κυανέαις φρίσσοντας ὑπό σπείρασι δράκοντας, ὦρσεν ἐπί πλατύν οὐδόν (Θεόκρ. 24, 11-15) Οπως βλέπομε, ὡς πληθυσμιακές μονάδες καί πληθυσμιακές ἐξελίξεις καί ζῶντα ὄντα προσεγγίζουμε οἱ Ρουμελιῶτες τά οὐράνια σώματα. Παρατηρεῖται αἰτιολόγηση, περιεχόμενο καί ἀποτελεσματικότητα σ αὐτή τή φασματική διάσταση. Ἔτσι «Τ ἀστέρια εἶνι τά πιδιά τοῦ ἥλιου κί τ φιγγαριοῦ κί τ μέρα δέ φαίνουντι, εἶνι φῶς μιγάλου κι αὐτοῦνα εἶνι μικρά» (καρπενήσι). Ἀντιλήψεις πού λειτουργοῦσαν ὅπως ἀναδεικνύεται ὄχι μόνο μεταξύ τοῦ ἀνθρώπου στίς ἀγροτικοῦ τύπου κοινωνίες καί οἰκονομίες, ἀλλά καί σ ὅλες τίς πνευματικές βαθμίδες. Ὁ Ὠριγένης ἀναφέρει γιά τά ἀστέρια ὅτι πιθανῶς νά εἶναι ὄντα ἔμψυχα καί λογικά: Τοξότης, ἀπεικόνιση ἀπό ἰταλικό «Βιβλίο Ὡρῶν» (περίπου 1475) (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). 31

Cum ergo, verbi gratia, ad caelestia loca pervenerint sancti, tunc jam rationem astrorum per singula pervidebunt, et sive animantia sunt, sive quidquid illud est, comprehendent. [ Ὅταν λοιπόν, λόγου χάριν, οἱ ἅγιοι θά ἔχουν φτάσει στούς οὐράνιους τόπους, τότε θά θεωρήσουν καθ ἕκαστα τή φύση τῶν ἄστρων καί θά κατανοήσουν ἄν εἶναι εἴτε ἔμψυχα εἴτε ὁ,τιδήποτε ἄλλο εἶναι ἐκείνη ἡ φύση τους] (Ὠριγένους, Περί ἀρχῶν Β (Migne, P.G. τόμ. 11, στ. 246) Ηπορεία τῆς συγκρότησης τῆς ἀντίληψης, καταγραφῆς καί ἀνάλυσης τῶν μορφωμάτων γιά τό ὅτι ἔχουν ὅλα αὐτά ψυχή, γιά τή δυναμική τους, τή σχέση τους, τή δράση τους, τήν ἀλληλεπενέργεια τῆς δράσης στόν ἄνθρωπο καί τά ἀνθρώπινα ὅτι λειτουργοῦν ὑπερφυσικά, ἀλλά ὅπως καί ἐκεῖνος προσωποποιούμενα, ἀναδεικνύεται καί ἀπό τή δημώδη ποίηση. Ἔτσι π.χ. τό ἀστέρι τό λαμπρό πού πάει νά βασιλέψη συνδιαλέγεται μέ τούς κλέφτες καί τούς δίνει πληροφορίες γιά τά πολεμικά γεγονότα. 5 Ἐπίσης γιά τούς Σαρακηνούς αἰχμαλώτους πού ξέφυγαν ἀναφέρεται: Ὠκεανός καί Τηθύς, ρωμαϊκό ψηφιδωτό ἀπό τό Ζεῦγμα (1ος-2ος μ.χ. αἰώνας) (ἀπό τήν Ἐγκυκλ. Πάπυρος Larousse Britannica). Ἀστρίτσια μ χαμηλώσετεν, φεγγάρι μ, κάθα ἔλα, γιά δειξετέ με τήσ στρατήν, ντό πάει ς τήρ Ρωμανίαν. Οἱ ἄστροι ἐχαμέλεναν, οἱ φέγγοι κάθα ἔρθαν, ἐδεῖξαν ἀτον τήσ στρατήν, ντό πάει ς τήρ Ρωμανίαν. Ἄς τό ἐπαρακούρσεψεν, τά γαίματα λουσμένος, κύρην κ υἱόν ἐπέντεσεν ἀπάν ς τό σταυροδρόμιν Κ ἐξέρς, ὅνταν ἐκούρσευαν τήμ Πόλ τήρ Ρωμανίαν, ἐπάτνανε τά ἐγκλησιάς κ ἔπαιρναν τάς εἰκόνας ἐπαίρνανε χρυσά σταυρά κ ἀργύρα μαστραπᾶδες. 6 Ἀκόμη τ ἀστέρια συμπάσχουν μέ τά δεινά τῶν ἀνθρώπων κλπ. 7 καί ὁ κατάλογος μπορεῖ νά συνεχιστῆ καί μέ ἄλλα πολλά δεδομένα καί 32