Ελευθερίου Βενιζέλου 237, Γάζι Τηλ./Fax: 2810 823411 email: syxekp@gmail. com www.syekp.gr Βρέντζου Μαρία, Φιλόλογος ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ Ὅσα δὲ ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως καὶ διδαχῆς οἰονται γίγνεσθαι ἀγαθὰ ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μὴ ἔχῃ, ἀλλὰ τἀναντία τούτων κακά, ἐπὶ τούτοις που οἵ τε θυμοὶ γίγνονται καὶ αἱ κολάσεις καὶ αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἐστιν ἐν καὶ ἡ ἀδικία καὶ ἡ ἀσέβεια καὶ συλλήβδην πᾶν τὸ ἐναντίον τῆς πολιτικῆς ἀρετῆς. Ἔνθα δὴ πᾶς παντὶ θυμοῦται καὶ νουθετεῖ, δῆλον ὅτι ἐξ ἐπιμελείας καὶ μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γὰρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τὸ κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τοὺς ἀδικοῦντάς τι ποτὲ δύναται, αὐτὸ σὲ διδάξει ὅτι οι γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστόν εἶναι ἀρετήν. Οὐδεὶς γὰρ κολάζει τοὺς ἀδικοῦντας πρὸς τούτω τὸν νοῦν ἔχων καὶ τούτου ἕνεκα, ὅτι ἠδίκησεν, ὅστις μὴ ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται, ο δε μετά λόγου ἐπιχειρῶν κολάζειν, οὐ τοῦ παρεληλυθότος ἕνεκα ἀδικήματος τιμωρεῖται οὐ γὰρ ἂν τὸ πραχθὲν ἀγένητον θείη ἀλλὰ τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μὴ αὔθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτὸς οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδὼν κολασθέντα. Καὶ τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτήν εἶναι ἀρετήν. Ἀποτροπῆς γοῦν ἕνεκα κολάζει. Ταύτην οὖν τὴν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὀσοιπερ τιμωροῦνται καὶ ἰδία καὶ δημοσία. Τιμωροῦνται δὲ καὶ κολάζονται οἵ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὓς ἂν οἰωνται ἀδικεῖν, καὶ οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἵ σοι πολῖται, ὥστε καὶ τοῦτον τὸν λόγον καὶ Ἀθηναῖοι εἰσὶ τῶν ἡγουμένων παρασκευαστόν εἶναι καὶ διδακτὸν ἀρετήν. Ὡς μὲν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται οἱ σοὶ πολῖται καὶ χαλκέως καὶ σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τὰ πολιτικὰ καὶ ὅτι διδακτὸν καὶ παρασκευαστόν ἡγοῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὥς γέ μοι φαίνεται. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφράσετε το χωρίο: «Ἔνθα δὴ κολασθέντα».
2. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την αδικία. Η ποινή αποσκοπεί στο να διορθωθεί αυτός που αδικεί. Πώς συνδέονται οι δύο παραπάνω θέσεις με το διδακτόν της αρετής; Μονάδες 15 3. Να δείξετε το σκοπό των νόμων και των ποινών σύμφωνα με την άποψη του Πρωταγόρα. Στην απάντησή σας να αξιοποιήσετε και το παρακάτω χωρίο: «Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [ ] Έτσι και η πόλη υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιών νομοθετών, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνους δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε εσάς εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, ευθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει τον παραβάτη στην ευθεία.» Μονάδες 15 4. διάλεξη, σχολιασμός ποιητικών κειμένων: να παρουσιάσετε το περιεχόμενο των δύο αυτών μεθόδων που χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές και να αναφερθείτε στη θέση που παίρνει ο Σωκράτης απέναντί τους. 5. Να βρεθούν από το πρωτότυπο κείμενο τύποι που να είναι ετυμολογικά συγγενείς των παρακάτω λέξεων: χειρολαβή, προσηλυτισμός, δοκησίσοφος, τμήμα, δεξαμενή, προθήκη, σχεδόν, κατάκτηση, ικέτης, δικηγόρος. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Σ αυτή λοιπόν την περίπτωση ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και τον συμβουλεύει, επειδή κατά τη γνώμη του η αρετή αποκτιέται ολοφάνερα με επιμέλεια και μάθηση αν πράγματι θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι σημαίνει επιτέλους το να τιμωρεί κανείς αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει ότι οι άνθρωποι βέβαια πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανένας δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας το νου σ αυτό και εξαιτίας αυτού, δηλαδή εξαιτίας του ότι κάποιος αδίκησε, εκτός αν κάποιος εκδικείται ασυλλόγιστα, όπως ακριβώς ένα θηρίο και αυτός που επιχειρεί να τιμωρεί σύμφωνα με τη λογική δεν παίρνει εκδίκηση για το αδίκημα που έχει διαπραχθεί γιατί αυτό που διαπράχθηκε δε θα μπορούσε βέβαια να το κάνει να μην έχει γίνει αλλά για το μέλλον, δηλαδή για να μην αδικήσει ξανά ούτε αυτός ο ίδιος που αδίκησε ούτε κανένας άλλος, που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε 2. Οι άνθρωποι δε θυμώνουν, ούτε συμβουλεύουν, ούτε τιμωρούν, ούτε διδάσκουν τους ανθρώπους που διαθέτουν ελαττώματα και αδυναμίες εκ φύσεως ή από τύχη, γιατί γνωρίζουν καλά ότι αυτά δεν είναι δυνατόν να αλλάξουν, αλλά τους αντιμετωπίζουν με συμπονετική διάθεση. Στην περίπτωση όμως των ελαττωμάτων που οφείλονται σε έλλειψη φροντίδας, άσκησης και διδασκαλίας και για τα οποία ο κάθε άνθρωπος φέρει την ευθύνη, κάποιος δίκαια θα μπορούσε να θυμώσει, να συμβουλέψει, ακόμα και να
τιμωρήσει. Ένα τέτοιο επίκτητο ελάττωμα είναι και η αδικία προς τους συνανθρώπους μας, για την οποία βέβαια ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος. Η αδικία συγκρούεται με την πολιτική αρετή και βέβαια δεν πρόκειται για φυσικό ελάττωμα, γι αυτό άλλωστε δεν αντιμετωπίζονται οι άδικοι με συμπάθεια. Αντιθέτως, τους τιμωρούν για να διορθωθούν, να συνετιστούν και να αποκτήσουν πολιτική αρετή, αφού κανείς δεν είναι ανεκτικός σε άτομα με επίκτητα ελαττώματα, γιατί θεωρεί ότι αυτά οφείλονται σε αδιαφορία, ανευθυνότητα ή σε ελλιπή προσπάθεια. Αυτοί οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται με αποδοκιμασία, νουθεσία και τιμωρία. Αυτά τα μέσα αγωγής συνδέονται άμεσα με την απόκτηση της αρετής. Είναι μεγάλη η ευθύνη του ανθρώπου που δεν φρόντισε να διδαχτεί και να μάθει αυτά τα στοιχεία, γι αυτό άλλωστε τιμωρείται, ώστε να σωφρονιστεί, να καταλάβει το σφάλμα του και να μάθει να σέβεται τα δικαιώματα των άλλων και τα όρια της ελευθερίας του. Το γεγονός άλλωστε πως οι πόλεις έχουν προβλέψει τιμωρίες για πράξεις αδικίας, αποδεικνύει ότι υπάρχει μια γενική πίστη στην ιδέα πως το να είναι κανείς καλός πολίτης δεν είναι θέμα τύχης, όπως για παράδειγμα η εξωτερική ομορφιά, αλλά κάτι που το διδάσκεται και το αποκτά με τη θέλησή του. Αν αυτό δεν ίσχυε τότε θα ήταν εντελώς παράλογο να τιμωρούν οι άνθρωποι κάποιον για ένα ελάττωμα χαρακτήρα και μάλιστα στην περίπτωση που δε θα ήταν σε θέση ο ίδιος να το διορθώσει. Επομένως, η πολιτική αρετή είναι διδακτή, αφού είναι αποτέλεσμα φροντίδας, άσκησης και διαπαιδαγώγησης. 3. Ο Πρωταγόρας εκθέτει την άποψη του για το στόχο των ποινών, που είναι ιδιαίτερα πρωτοποριακή για την εποχή του. Ο σοφιστής, αφού διαχωρίζει την τιμωρία σε δύο μορφές, την άλογη (τιμωρεισθαι) και την έλλογη (κολάζειν), απορρίπτει την πρώτη που έχει στόχο καθαρά την εκδίκηση και αποδέχεται τη δεύτερη που έχει παιδευτικό χαρακτήρα. Ειδικότερα, απορρίπτει τον κατασταλτικό χαρακτήρα της με την έννοια της εκδίκησης, καθώς, κατά τη γνώμη του, μια αδικία που έχει ήδη διαπραχθεί δεν είναι δυνατόν να ακυρωθεί. Μάλιστα, παρομοιάζει μια τέτοια εκδικητική πράξη με τη συμπεριφορά ενός άγριου θηρίου, που από τη φύση του δε διαθέτει τη λογική σκέψη και τιμωρεί άλογα και εκδικητικά. Συνεχίζοντας τη σκέψη του, προβάλλει το σωφρονιστικό και παιδευτικό χαρακτήρα της τιμωρίας (κολάζειν), τονίζοντας ότι αυτό που έχει σημασία είναι η αποτροπή της διάπραξης παρόμοιου αδικήματος στο μέλλον. Συγκεκριμένα, από τα λόγια του προκύπτει ότι η έλλογη τιμωρία αποσκοπεί στο σωφρονισμό εκείνου που έχει διαπράξει την αδικία, ώστε να μην υποπέσει ο ίδιος ξανά σε κάποιο αδίκημα, αλλά και στον παραδειγματισμό των άλλων, ώστε να μην υποπέσουν και αυτοί σε ανάλογο αδίκημα στο μέλλον. Η ποινή λοιπόν αποτελεί ένα μέσο αποτροπής των άδικων και έκνομων πράξεων και πρόληψης του κακού. Ακολούθως σχετικά με τους νόμους, μετά το 18 ο έτος της ηλικίας, η ευθύνη της διαπαιδαγώγησης των Αθηναίων περνά στα χέρια της πολιτείας, η οποία μέσω των νόμων αναγκάζει τους πολίτες να ενταχθούν ομαλά στο κοινωνικό σύνολο, να αποκτήσουν υπευθυνότητα, σωστή συμπεριφορά και να θεωρούν το νόμο ως υπέρτατη αξία και ρυθμιστή της κοινωνικής ζωής. Η ισονομία αυτή καταδεικνύεται με την επιβολή των ποινών, που ονομάζονταν ευθύνες, σε δημόσιους άνδρες που είχαν διαχειριστεί χρήματα της πόλης και κρίνονταν ένοχοι. Οι νόμοι, λοιπόν, δεν κάνουν διακρίσεις, είναι αδέκαστοι, αμερόληπτοι και ισχύουν για όλους, ώστε να διασφαλίζεται η κοινωνική ευταξία. 4. Βλέπε σχολικό βιβλίο, σελ. 57 (Αντίθετα δε διστάζει να οδηγήσει στην αλήθεια) 5. χειρολαβή: ἐπιχειρῶν προσηλυτισμός: παρελήλυθα δοκησίσοφος: δόξαν τμήμα: σκυτοτόμου
δεξαμενή: ἀποδέχονται σχεδόν: ἔχουσιν ικέτης: ἱκανῶς προθήκη: θείη κατάκτηση: κτητῆς δικηγόρος: ἀδικοῦντας ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΛΑΤΩΝ, ΦΑΙΔΩΝ 113d-e Τούτων δὲ οὕτως πεφυκότων, ἐπειδὰν ἀφίκωνται οἱ τετελευτηκότες εἰς τὸν τόπον οἷ ὁ δαίμων ἕκαστον κομίζει, πρῶτον μὲν διεδικάσαντο οἵ τε καλῶς καὶ ὁσίως βιώσαντες καὶ οἱ μή. Καὶ οἵ μὲν ἂν δόξωσι μέσως βεβιωκέναι, πορευθέντες ἐπί τόν Ἀχέροντα, ἀναβάντες ἃ δὴ αὐτοῖς ὀχήματά ἐστιν, ἐπὶ τούτων ἀφικνοῦνται εἰς τὴν λίμνην, καὶ ἐκεῖ οἰκοῦσί τε καὶ καθαιρόμενοι τῶν τε ἀδικημάτων διδόντες δίκας ἀπολύονται, εἴ τίς τι ἠδίκηκεν, τῶν τε εὐεργεσιῶν τιμὰς φέρονται κατὰ τὴν ἀξίαν ἕκαστος οἵ δ ἂν δόξωσιν ἀνιάτως ἔχειν διὰ τὰ μεγέθη τῶν ἁμαρτημάτων, ἢ ἱεροσυλίας πολλὰς καὶ μεγάλας ἢ φόνους ἀδίκους καὶ παρανόμους πολλοὺς ἐξειργασμένοι ἢ ἂλλα ὅσα τοιαῦτα τυγχάνει ὄντα, τούτους δὲ ἡ προσήκουσα μοῖρα ῥίπτει εἰς τὸν Τάρταρον, ὅθεν οὔποτε ἐκβαίνουσιν. Λεξιλόγιο: διαδικάζομαι = διαχωρίζομαι, κρίνομαι μέσως = κατά μέσο τρόπο τιμάς φέρομαί τινος = αμείβομαι για κάτι ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το κείμενο. 2. Να γράψετε για κάθε τύπο ό,τι ζητείται: οἱ τετελευτηκότες: δοτική πληθυντικού ὀχήματά: δοτική ενικού μεγέθη: δοτική πληθυντικού πολλὰς: συγκριτικός βαθμός, αιτιατική πληθυντικού αρσενικού τοιαῦτα: δοτική πληθυντικού πεφυκότων: β ενικό οριστικής αορίστου β διδόντες: γ ενικό ευκτικής ενεστώτα στην ίδια φωνή κομίζει: α πληθυντικό οριστικής μέλλοντα στην ίδια φωνή οἰκοῦσί: β πληθυντικό παρατατικού στην ίδια φωνή φέρονται: απαρέμφατο αορίστου β. Μονάδες 20
3. Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι: πεφυκότων, βεβιωκέναι, τῶν ἀδικημάτων, δίκας, διά τά μεγέθη, τοιαῦτα Μονάδες 6 4. εἴ τίς τι ἠδίκηκεν: να εντοπίσετε το είδος του υποθετικού λόγου (Μονάδες 2) και να το μετατρέψετε στο προσδοκώμενο (Μονάδες 2). ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Αφού λοιπόν έτσι έχουν αυτά από τη φύση τους, όταν οι νεκροί φτάσουν στον τόπο όπου οδηγεί τον καθένα ο γνωστός θεός, στην αρχή κρίνονται όσοι έζησαν έντιμα και με ευσέβεια και όσοι όχι. Και όσοι βέβαια θεωρηθούν ότι έχουν ζήσει κατά μέσο τρόπο, αφού πορευτούν προς τον Αχέροντα και ανεβούν στα οχήματα που προορίζονται γι αυτούς, φτάνουν πάνω σ αυτά στην γνωστή λίμνη και εκεί παραμένουν και εξαγνιζόμενοι και τιμωρούμενοι με αυτόν τον τρόπο για τα αδικήματά τους συγχωρούνται, αν κάποιος έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα, και αμείβονται για τις καλές τους πράξεις ο καθένας σύμφωνα με την αξία του όσοι όμως φανούν ότι μένουν αθεράπευτοι εξαιτίας του μεγέθους των αμαρτημάτων τους, επειδή δηλαδή έχουν διαπράξει ή πολλές και μεγάλες ιεροσυλίες ή πολλούς άδικους και παράνομους φόνους ή άλλα όσα τυχαίνει να είναι παρόμοια, αυτούς τους ρίχνει η μοίρα που τους πρέπει στα Τάρταρα, απ όπου ποτέ δε βγαίνουν έξω. 2. οἱ τετελευτηκότες: τοῖς τετελευτηκόσι ὀχήματά: ὀχήματι μεγέθη: μεγέθεσι πολλὰς: πλείονας / πλείους τοιαῦτα: τοιούτοις πεφυκότων: ἔφυς διδόντες: διδοίη κομίζει: κομιοῦμεν οἰκοῦσί: ᾠκεῖτε φέρονται: ἐνεγκεῖν 3. πεφυκότων: αιτιολογική μετοχή, γενική απόλυτη με υποκείμενο το τούτων βεβιωκέναι: ειδικό απαρέμφατο, αντικείμενο στο δόξωσι τῶν ἀδικημάτων: γενική της αιτίας δίκας: αντικείμενο στο διδόντες διά τά μεγέθη: εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας στο ἀνιάτως ἔχειν τοιαῦτα: κατηγορούμενο στο ὅσα 4. εἴ τίς τι ἠδίκηκεν: δευτερεύουσα υποθετική πρόταση με απόδοση και καθαιρόμενοι ἀπολύονται φέρονται κατὰ τὴν ἀξίαν ἕκαστος. Το είδος του υποθετικού λόγου είναι το πραγματικό (υπόθεση: οριστική παρακειμένου / απόδοση: οριστική ενεστώτα). Προσδοκώμενο: ἐάν τίς τι ἀδικήσῃ ἀπολύσονται οίσονται