sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 51 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ 2 ï Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Á. ÄÉÄÁÃÌÅÍÏ ÊÅÉ ÌÅ ÍÏ Πλάτωνος «Πρωταγόρας» (Ενότητες 5-6) ÊÅÉ ÌÅ ÍÏ Ὃσα δέ ἐξ ἐπιμελείας καί ἀσκήσεως καί διδαχῆς οἴονται γίγνεσθαι ἀγαθά ἀνθρώποις, ἐάν τις ταῦτα μή ἔχῃ, ἀλλά τἀναντία τούτων κακά, ἐπί τούτοις που οἱ τε θυμοί γίγνονται καί αἱ κολάσεις καί αἱ νουθετήσεις. Ὧν ἔστιν ἓν καί ἡ ἀδικία καί ἡ ἀσέβεια καί συλλήβδην πᾶν τό ἐναντίον τῆς πoλιτικῆς ἀρετῆς. Ἔνθα δή πᾶς παντί θυμοῦται καί νουθετεῖ, δῆλον ὃτι ὡς ἐξ ἐπιμελείας καί μαθήσεως κτητῆς οὔσης. Εἰ γάρ ἐθέλεις ἐννοῆσαι τό κολάζειν, ὦ Σώκρατες, τούς ἀδικοῦντας τί ποτέ δύναται, αὐτό σε διδάξει ὃτι οἱ γε ἄνθρωποι ἡγοῦνται παρασκευαστόv εἶναι ἀρετήν. Οὐδείς γάρ κολάζει τούς ἀδικοῦντας πρός τούτῳ τόν νοῦν ἔχων καί τούτου ἓνεκα, ὃτι ἠδίκησεν, ὃστις μή ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιμωρεῖται, ὃ δέ μετά λόγoυ ἐπιχειρῶν κολάζειν, οὐ τοῦ παρεληλυθότoς ἓνεκα ἀδικήμτoς τιμωρεῖτται - οὐ γάρ ἄν τό γε πραχθέν ἀγένητον θείη ἀλλά τοῦ μέλλοντος χάριν, ἵνα μή αὖθις ἀδικήσῃ μήτε αὐτός οὗτος μήτε ἄλλος ὁ τοῦτον ἰδών κολασθέντα. Καί τοιαύτην διάνοιαν ἔχων διανοεῖται παιδευτήν εἶναι ἀρετήν. Ἀπoτρoπῆς γοῦν ἓνεκα κολάζει.ταύτην οὖν τήν δόξαν πάντες ἔχουσιν ὃσοιπερ τιμωροῦνται καί ἰδίᾳ καί δημοσίᾳ. Τιμωροῦνται δέ καί κολάζονται οἱ τε ἄλλοι ἄνθρωποι οὕς ἄν οἴωνται ἀδικεῖν, καί οὐχ ἥκιστα Ἀθηναῖοι οἱ σοι πολῖται, ὥστε κατά τοῦτον τόν λόγον και Ἀθηναῖοί εἰσι τῶν ἡγoυμένων παρασκευαστον εἶναι καί διδακτόν ἀρετήν. Ὡς μέν οὖν εἰκότως ἀποδέχονται oἱ σοί πολῖται καί χαλκέως καί σκυτοτόμου συμβουλεύοντος τά πολιτικά καί ὃτι διδακτόν καί παρασκευαστόν ἡγoῦνται ἀρετήν, ἀποδέδεικταί σοι, ὦ Σώκρατες, ἱκανῶς, ὡς γέ μοι φαινεται. ÐÁÑÁÔÇÑÇÓÅÉÓ 1. Να µεταφράσετε το χωρίο: «Ἔνθα δή κολασθέντα.». 2. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την αδικία. Η ποινή αποσκοπεί στο να διορθωθεί αυτός που αδικεί. Πώς συνδέονται οι δύο παραπάνω θέσεις µε το διδακτόν της αρετής; (Ìï íü äåò 15) 3. Να καταδείξετε το σκοπό των νόµων και των ποινών σύµφωνα µε την άποψη του Πρωταγόρα. Στην απάντησή σας να αξιοποιήσετε και το παρακάτω χωρίο από την έβδοµη ενότητα. «Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, µε τη σειρά της, τους αναγκάζει να µάθουν τους νόµους και να ζουν σύµφωνα µε αυτούς, ώστε να µην ενεργούν από µόνοι τους και όπως νοµίζουν οι ίδιοι [...]. Έτσι και η πόλη, 51
sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 52 ΘΕ ΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο υπογραµµίζοντας τους νόµους, αυτά τα επινοήµατα των καλών, παλαιών νοµοθετών, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωµα και όσους άρχονται να συµµορφώνονται µε αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές oνoµάζoνται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα µέρη, ευθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει τον παραβάτη στην ευθεία.» (Ìï íü äåò 15) 4. Τι γνωρίζετε για το µύθο ως µέθοδο έκθεσης των απόψεων των σοφιστών; 5. Να βρεθούν από το πρωτότυπο κείµενο τύποι που να είναι ετυµολογικά συγγενείς των παρακάτω λέξεων: χειρολαβή, προσηλυτισµός, δοκησίσοφος, τµήµα, δεξαµενή, προθήκη, σχεδόν, κατάκτηση, ικέτης, δικηγόρος. Á Ð Á Í Ô Ç Ó Å É Ó 2 ï õ Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Ô Ï Ó 1. Τότε λοιπόν ο καθένας θυµώνει µε τον καθένα και συµβουλεύει, ολοφάνερα επειδή κατά τη γνώµη του ότι η αρετή µπορεί να αποκτηθεί µε φροντίδα και µάθηση. Γιατί αν θέλεις, Σωκράτη, να καταλάβεις τι τέλος πάντων σηµαίνει το να τιµωρεί (κανείς) αυτούς που αδικούν, αυτό το ίδιο θα σε διδάξει, ότι οι άνθρωποι τουλάχιστον νοµίζουν ότι η αρετή µπορεί να αποκτηθεί. Γιατί κανείς δεν τιµωρεί αυτούς που αδικούν έχοντας το νου του σ αυτό και εξαιτίας αυτού, επειδή δηλαδή έκανε αδίκηµα, εκτός αν κάποιος παίρνει εκδίκηση τιµωρώντας κάποιον απερίσκεπτα σαν θηρίο αντίθετα όποιος επιχειρεί να τιµωρεί σύµφωνα µε τη λογική δεν τιµωρεί για το αδίκηµα που έχει περάσει - γιατί δε θα µπορούσε να κάνει αυτό που βέβαια έγινε να µην έχει ακόµη γίνει - αλλά για το µέλλον για να µην αδικήσει πάλι ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος που είδε ότι αυτός τιµωρήθηκε. 2. Οι άνθρωποι δεν θυµώνουν, ούτε συµβουλεύουν, ούτε διδάσκουν, ούτε τιµωρούν όσους έχουν κάποια ελαττώµατα και αδυναµίες εκ φύσεως ή από τύχη, γιατί ξέρουν καλά ότι δεν µπορούν να αλλάξουν, αλλά τους αντιµετωπίζουν µε συµπονετικό τρόπο. Για τα ελαττώµατα όµως που οφείλονται σε έλλειψη φροντίδας, άσκησης και διδασκαλίας κάποιος δίκαια θα µπορούσε να θυµώσει, να συµβουλεύσει ακόµη και να τιµωρήσει. Ένα τέτοιο επίκτητο ελάττωµα είναι και η αδικία προς τους συνανθρώπους µας, για την οποία ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος. Η αδικία συγκρούεται µε την πολιτική αρετή και βέβαια δεν πρόκειται για φυσικό ελάττωµα, γι αυτό άλλωστε δεν αντιµετωπίζονται οι άδικοι µε συµπάθεια. Αντιθέτως τους τιµωρούν, για να διορθωθούν, να συνετιστούν και να αποκτήσουν πολιτική αρετή, αφού κανείς δεν είναι ανεκτικός σε άτοµα µε επίκτητα ελαττώµατα, γιατί θεωρεί ότι αυτά οφείλονται σε αδιαφορία, ανευθυνότητα ή σε ελλιπή προσπάθεια. Αυτοί οι άνθρωποι αντιµετωπίζονται µε αποδοκιµασία, νουθεσία και τιµωρία. Αυτά τα µέσα αγωγής βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης µε τελικό στόχο τη µορφοποίηση της ψυχοσωµατικής ανθρώπινης 52
sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 53 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ ολότητας. Είναι τελικά µεγάλη η ευθύνη που βαραίνει αυτόν που δεν φρόντισε να διδαχτεί και να µάθει αυτά τα στοιχεία, γι αυτό άλλωστε τιµωρείται ώστε να σωφρονιστεί, να καταλάβει το σφάλµα του, να µάθει να σέβεται τα δικαιώµατα των άλλων και τα όρια της ελευθερίας του. Το γεγονός άλλωστε πως οι πόλεις έχουν προβλέψει τιµωρίες για πράξεις αδικίας αποδεικνύει επίσης πως υπάρχει µια γενική, πανανθρώπινη πίστη στην ιδέα πως το να είναι κανείς καλός πολίτης δεν είναι θέµα τύχης, όπως, για παράδειγµα, το να είναι ωραίος, αλλά κάτι που το διδάσκεται και το κατακτά κανείς µε τη θέλησή του. Άλλωστε, αν αυτό δεν ίσχυε στην πραγµατικότητα, θα ήταν εντελώς παράλογο να τιµωρούν οι άνθρωποι κάποιον για ένα ελάττωµα του χαρακτήρα του, ειδικά µάλιστα στην περίπτωση που δεv θα ήταν αυτός εκ των πραγµάτων σε θέση να το διορθώσει. Άρα η πολιτική αρετή είναι διδακτή, αφού είναι αποτέλεσµα φροντίδας, επιµέλειας και σωστής διαπαιδαγώγησης. 3. Ο Πρωταγόρας εκθέτει τις απόψεις του για το νόηµα των ποινών οι οποίες είναι ρηξικέλευθες και πρωτοποριακές για την εποχή του. Απορρίπτει την επικρατούσα αντίληψη για την αυστηρή τιµωρία των ενόχων και προβάλλει την παιδευτική τους αξία. Αποδεσµεύει την έννοια της τιµωρίας απ τον κατασταλτικό χαρακτήρα, αφού στην εποχή του η τιµωρία ήταν άµεσα συνυφασµένη µε την εκδίκηση του δράστη, την ικανοποίηση του θύµατος και των συγγενών αυτού και τη θεωρούσαν ως ανταπόδοση στην ανοµία, το έγκληµα, την αλαζονική συµπεριφορά. Προσδίδει στο κολάζειν την έννοια της έλλογης τιµωρίας, που αφορά στο µέλλον και αποσκοπεί στο να συνετιστεί ο δράστης και να παραδειγµατιστούν όλοι οι υπόλοιποι. Η ποινή δεν είναι µια προσπάθεια ακύρωσης του κακού. Σύµφωνα µ αυτόν η ποινή είναι παιδαγωγικά αναγκαία, όχι όµως µε την έννοια της ανταπόδοσης και της αντεκδίκησης, αφού αυτό το πράττει όποιος «ὥσπερ θηρίον ἀλογίστως τιµωρεῖται. Η ποινή είναι, λοιπόν, µέσο αποτροπής των άδικων και έκνοµων πράξεων και πρόληψης του κακού. Αυτό επιτυγχάνεται γιατί απ τη µία θα συνετιστεί ο ένοχος, αφού θα καταλάβει το σφάλµα του, θα µάθει να σέβεται τα δικαιώµατα των άλλων και τα όρια της ελευθερίας του και απ την άλλη θα παραδειγµατιστούν και οι υπόλοιποι, που θα δουν ότι αυτός τιµωρήθηκε. Η ποινή δεν επιβάλλεται για επανόρθωση του λάθους, γιατί κάτι τέτοιο δε µπορεί να γίνει, αλλά για αποτροπή αυτού στο µέλλον. Ο Πρωταγόρας δε θέλει µια δικαιοσύνη που επιβάλλει εξοντωτικές ποινές, ζητάει τον εξανθρωπισµό της δικαιοσύνης. Οι πρωτοπόρες και προοδευτικές απόψεις του συνάδουν µε τη σύγχρονη Παιδαγωγική επιστήµη αλλά και µε τις θέσεις του Ιταλού διαφωτιστή Τσεζάρε Μπεκαρία που υποστήριξε στο «οκίµιο περί εγκληµάτων και ποινών» το σωφρονιστικό χαρακτήρα της ποινής και τον εξανθρωπισµό της δικαιοσύνης. Ακολούθως σχετικά µε τους νόµους, ύστερα απ το 18ο έτος της ηλικίας η ευθύνη της διαπαιδαγώγησης περνά στα χέρια της πολιτείας, η οποία αναγκάζει τους νέους να 53
sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 54 ΘΕ ΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο µάθουν και να εφαρµόζουν τους νόµους, για να ενταχθούν οµαλά µέσα στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι θα γίνουν σωστοί πολίτες µε δηµοκρατικό ήθος και αίσθηµα ευθύνης. Η εκµάθηση των νόµων απέβλεπε στη δηµιουργία ελεύθερων, συνειδητοποιηµένων πολιτών, καλλιεργηµένων, µε υπευθυνότητα και ευπρεπή συµπεριφορά, που θα αναγνωρίζουν το νόµο ως υπέρτατη αξία και ρυθµιστή της κοινωνικής ζωής. Ο νόµος τους µυεί στην έλλογη πειθαρχία, εδραιώνει ένα κλίµα αγαστής συνεργασίας, ειρηνικής συνύπαρξης και θέτει τις στέρεες βάσεις για την κοινωνική ευδοκίµηση και την ατοµική ανέλιξη. Ο Πρωταγόρας παροµοιάζει τους νόµους µε ελαφρές ευθείες γραµµές που χάραζαν οι δάσκαλοι ώστε να τις ακολουθούν οι µαθητές που δε µπορούσαν ακόµη να γράψουν σωστά. Οι νόµοι δηλαδή καθοδηγούν και προσανατολίζουν τους νέους. Γι αυτό αναγράφονταν µε µεγάλα γράµµατα σε ξύλινες τριγωνικές ή τετραγωνικές στήλες, τις κύρβεις, οι οποίες ήταν τοποθετηµένες στη Βασίλειο στοά της Αγοράς, στον Άρειο Πάγο και αλλού, όπου σύχναζαν οι νέοι. Ο σοφιστής τάσσεται, λοιπόν, υπέρ του θετού δικαίου και πιστεύει στην ισονοµία και την ακατάλυτη ισχύ των νόµων µεταξύ αρχόντων και αρχοµένων (οι σκέψεις αυτές συγγενεύουν µ αυτές των διαφωτιστών Λοκ και Ρουσσώ). Η ισονοµία αυτή καταδεικνύεται και µε την επιβολή των ποινών, που ονοµάζονταν ευθύνες, σε δηµόσιους άνδρες που είχαν διαχειριστεί χρήµατα της πόλης και κρίνονταν ένοχοι. Οι νόµοι, λοιπόν δεν κάνουν διακρίσεις, είναι αδέκαστοι, αµερόληπτοι και ισχύουν για όλους, ώστε να διασφαλίζεται η κοινωνική ευταξία. 4. Η µέθοδος του Πρωταγόρα (και γενικώς των σoφιστών) είναι πολύ διαφορετική. Μέσα στο έργο, ο Πρωταγόρας χρησιµοποιεί τρεις τρόπους για να εκθέσει τις απόψεις του, το µύθο, τη διάλεξη και το σχολιασµό των ποιητικών κειµένων. Ως µύθο µπορούµε να ορίσουµε κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και τον θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο ποιητικός και συµβολικός χαρακτήρας του µύθου είναι πρoφανής. Άλλά όσο µεγάλη και αν είναι η σuµβoλική αξία του, είναι επίσης φανερό πως δεν µπορεί να οδηγήσει µε ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστηµονική γνώση. Βεβαίως, και ο ίδιος ο Πλάτωνας χρησιµοποίησε πολλές φορές το µύθο πάντοτε όµως για να συµπληρώσει µιαν αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως αυτόνοµο τρόπο, ισοδύναµο µε τις άλλες φιλοσοφικές µεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση. Πάντως, ίσως επειδή και ο ίδιος δεν απέρριπτε εντελώς την αξία της συµβολικής µυθικής αφήγησης, ο Πλάτωνας δεν είναι καθόλου ειρωνικός προς τον Πρωταγόρα στο σηµείο αυτό. 5. ἐπιχειρῶν, παρεληλυθότος, δόξαν, σκυτοτόμου, ἀποδέχονται, θείη, ἔχουσιν, κτητῆς, ἱκανῶς, ἀδικοῦντας. EðéìÝëåéá: Μανωλάκη Αγγελική 54
sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 55 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ËÕÊÅÉÏÕ Â. ÁÄÉÄÁKÔÏ ÊÅÉÌÅÍÏ Τοσαῡτα εἰπών και διαλύσας τόν ξύλλογον ὁ Ἀρχίδαμος ἀποστέλλει Μελήσιππον τον Διακρίτου ἄνδρα Σπαρτιάτην, εἴ τι ἄρα μᾱλλον ἐνδοῑεν οἱ Ἀθηναῑοι ὁρῶντες σφᾱς ἐν ὁδῷ ὄντας. Οἱ δε οὐ προσεδέξαντο αὐτὀν ἐς τήν πόλιν οὐδ ἐπί τό κοινόν ἦν γάρ Περικλέους γνώμη πρότερον νενικηκυῑα κήρυκα και πρεσβείαν μη προσδέχεσθαι Λακεδαιμονίων ἐξεστρατευμένων ἀποπέμπουσιν οὖν αὐτόν πρίν ἀκοῡσαι και ἐκέλευον ἐκτός ὅρων εἶναι αὐθημερόν, τό τε λοιπόν ἀναχωρήσαντες ἐπί τά σφέτερα αὐτῶν, ἤν τι βούλωνται, πρεσβεύεσθαι. Ξυμπέμπουσί τε τῷ Μελησίππῳ ἀγωγούς, ὅπως μηδενί ξεγγένηται. Ὁ δ ἐπειδή ἐπί τοῑς ὁρίοις ἐγένετο και ἔμελλε διαλύσεσθαι, τοσόνδε εἰπών ἐπορεύετο ὅτι «ἥδε ἡ ἡμέρα τοῑς Ἕλλησι μεγάλων κακῶν ἄρξει». (Θουκυδίδου Ἱστοριῶν Β, 12) ÐÁÑÁÔÇÑÇÓÅÉÓ 1. Να µεταφραστεί το παραπάνω απόσπασµα. 2. Να γράψετε τους ζητούµενους γραµµατικούς τύπους: Περικλέους: το ίδιο στην κλητική Ενικού µεγάλων: το ίδιο στον συγκριτικό βαθµό εἰπών: β ενικό πρόσωπο Προστακτικής Αορ. β βούλωνται: το ίδιο στον Αόριστο ἐνδοῑεν: το β ενικό προστακτικής ενεργ. Αορίστου ὁρῶντες: το ίδιο στο Μέλλοντα και στον Αόριστο ἀποστέλλει: το γ ενικό και γ πληθυντ. στο Μέλλοντα (Ìï íü äåò 20) 3. á. ὄντας, ἄνδρα, τό λοιπόν, τῷ Μελησίππῳ, ἥδε, τοῑς Ἕλλησι: Να αναγνωριστούν συντακτικά οι παραπάνω λέξεις. (Ìï íü äåò 3) â. ὅπως µηδενί ξυγγένηται: Να αναγνωριστεί η πρόταση και να δικαιολογηθεί ο τρόπος εκφοράς της. (Ìï íü äåò 3) ã. ἐκέλευον ἐκτός ὅρων εἶναι αὐθηµερόν: Να εντοπίσετε τον Πλάγιο Λόγο και να τον µετατρεψετε σε ευθύ. (Ìï íü äåò 4) 55
sel 46-56 arxaia:sel 18-39.qxd 30/3/2007 10:03 Page 56 ΘΕ ΡΗΤΙΚΟ Φροντιστήριο Á Ð Á Í Ô Ç Ó Å É Ó 2 ï õ Ä É Á Ã Ù Í É Ó Ì Á Ô Ï Ó 1. Τόσα µόνο είπε ο Αρχίδαµος και διέλυσε τη συνέλευση αµέσως µετά στέλνει στην Αθήνα το Μελήσιππο το γιο του ιακρίτου, άνδρα Σπαρτιάτη, (για να µάθει) αν οι Αθηναίοι αποφάσιζαν να φανούν κάπως συµβιβαστικότεροι, αφού έβλεπαν πως αυτοί βρίσκονταν ήδη στο δρόµο. Οι Αθηναίοι όµως δεν τον δέχτηκαν µε ευνο κή διάθεση στην πόλη, ούτε τον παρουσίασαν µπροστά στο λαό γιατί νωρίτερα είχε υπερισχύσει η γνώµη του Περικλή, να µη δεχτούν κήρυκα και πρεσβεία των Σπαρτιατών, ενώ αυτοί θα είχαν εκστρατεύσει ήδη. Τον διώχνουν λοιπόν, πριν ακούσουν, και τον προστάζουν να βρίσκεται την ίδια µέρα έξω από τα σύνορά τους, και στο εξής, (οι Λακεδαιµόνιοι) αφού επιστρέψουν πρώτα στα µέρη τους, τότε να στέλνουν πρεσβεία, αν θέλουν κάτι. Στέλνουν επίσης µαζί µε το Μελήσιππο συνοδούς, για να µην έλθει σε επαφή µε κανέναν. Και εκείνος όταν έφτασε στα σύνορα και πλησίαζε η στιγµή να αποχωριστεί (από τους συνοδούς), τούτο µόνο είπε και αποµακρύνθηκε, ότι «αυτή η ηµέρα θα γίνει η αρχή µεγάλων συµφορών για τους Έλληνες». 2. ὦ Περίκλεις, μειζόνων, εἰπέ, βουληθῶσι, ἔνδος, ὀψόμενοι -ἰδόντες, ἀποστελεῑ- ἀποστελοῡσι. 3. á. ὄντας: κατηγορηματική μετοχή από το ὁρῶντες ἄνδρα: παράθεση στο Μελήσιππο τό λοιπόν: αιτιατική του χρόνου τῷ Μελησίππῳ: δοτική της συνοδείας ἥδε: κατηγορηματικός προσδιορισμός τοῑς Ἕλλησι: δοτική προσωπική αντιχαριστική. â. ὅπως μηδενί ξυγγένηται: τελική πρόταση, εισάγεται με το σύνδεσμο ὅπως, δείχνει σκοπό και εκφέρεται με υποτακτική, επειδή ο σκοπός είναι πάντοτε κάτι το αναμενόμενο, το προσδοκώμενο. ã. ἐκτός ὅρων ἴσθι αὐθημερόν EðéìÝëåéá: Γεωργονίκου Γεωργία 56