ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΗΛΙΑΝΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΗΛΙΑΝΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ ιδακτορική ιατριβή Συμβουλευτική Επιτροπή: Σ. ΚΟΤΖΑΜΠΑΣΗ Β. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Ι. ΠΟΛΕΜΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Στην οικογένειά μου

i ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ iii Ι. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ 1. Η ζωή του Νικηφόρου Γρηγορά 1 2. Το συγγραφικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά 7 II. Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ 1. Η χειρόγραφη παράδοση των αγιολογικών έργων του Νικηφόρου Γρηγορά και η διάδοσή τους 13 2. Τα χειρόγραφα και οι εκδόσεις των αγιολογικών έργων του Νικηφόρου Γρηγορά 20 ΙΙΙ. ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: ΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 1. Ο Βίος του αγίου Αντωνίου Καυλέα 25 2. Ο Βίος της αγίας Βασίλισσας 36 3. Ο Λόγος στον άγιο ημήτριο 41 4. Ο Λόγος στον άγιο ημήτριο, στον άγιο Γεώργιο και στον άγιο Θεόδωρο 50 5. Ο Λόγος στην αγία Θεοφανώ 56 6. Ο Βίος του Ιωάννη Ηρακλείας 71 7. Το Μαρτύριο του αγίου Κοδράτου 80 8. Ο Λόγος στον Κωνσταντίνο 87 9. Ο Λόγος στον άγιο Μερκούριο 99 10. Ο Βίος του οσίου Μιχαήλ Συγκέλλου 109 11. Ο Λόγος στη Γέννηση και στα Εισόδια της Θεοτόκου 118 12. Ο Λόγος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου 127 13. Ο Ευχαριστήριος Λόγος της Ειρήνης Καντακουζηνής στη Θεοτόκο 132 IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 136 V. ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ 140

ii VI. ΟΙ ΚΟΙΝΟΙ ΤΟΠΟΙ ΣΤΑ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ- ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ 160 VII. ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ 1. Η γλώσσα και το ύφος των αγιολογικών έργων του Νικηφόρου Γρηγορά 190 2. Σχήματα λόγου 191 3. Φωνολογία-Μορφολογία 227 4. Σύνταξη 234 VIII. Ο ΚΑΤΑΛΗΚΤΗΡΙΟΣ ΡΥΘΜΟΣ 1. Ο καταληκτήριος ρυθμός των προτάσεων στα αγιολογικά έργα του Νικηφόρου Γρηγορά 304 2. Πίνακες 306

iii Βιβλιογραφία Ακροπολίτης, Βάρβαρος: Κωνσταντίνου Ἀκροπολίτου Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Βάρβαρον, έκδ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσoλυμιτικῆς Σταχυολογίας, I, 405-420 [BHG 220] Ακροπολίτης, Γεράσιμος: Κλ. Κοικυλίδης, Αἱ παρὰ τὸν Ἱορδάνην λαῦραι Καλαμῶνος καὶ ἁγίου Γερασίμου, Ιεροσόλυμα 1902, 27-39 [BHG 696] Ακροπολίτης, Ευφροσύνη: Fr. Halkin, Éloge de st. Euphrosyne la jeune par Constantin Acropolite, Byz 57 (1987) 56-65 [BHG 626m] Ακροπολίτης, Ιωάννης αμασκηνός: Τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Κωνσταντίνου Λογοθέτου Ἀκροπολίτου, Λόγος εἰς τὸν ἅγιον Ἰωάννην τὸν αμασκηνὸν, έκδ. AASS Maii, II (1680) 731-760 [BHG 885] Ακροπολίτης, Κωνσταντίνος: C. Simonides, The Panegyric of that Holy Apostolic and Heaven Crowned King Constantine the Great Composed by His Head Logothetes Const. Acropoliti, London 1853, 1-37 [BHG 368] Ακροπολίτης, Θεοδοσία: Τοῦ σοφωτάτου Μεγάλου Λογοθέτου κυροῦ Κωνσταντίνου τοῦ Ἀκροπολίτου Λόγος εἰς τὴν ἁγίαν ὁσιομάρτυρα Θεοδοσίαν, PG 140, 893-936 [BHG 1774] Ακροπολίτης, Θωμαΐς: Laudatio s. Thomaïdis a Constantino Acropolita, AASS. Nov. IV (1925) 242-246 [BHG 2457] Ακροπολίτης, Ζωτικός: T. S. Miller, The Legend of Saint Zotikos According to Constantine Akropolites, AB 112 (1994) 339-376 [BHG 2480] Alexakis, Leo VI, Theophano, Slokakas: Al. Alexakis, Leo VI, Theophano, a Magistros called Slokakas, and the Vita Theophano (BHG 1794), στο: Bosphorus, Essays in Honour of Cyril Mango, edited by St. Efthymiadis, Claudia Rapp, D. Tsougarakis, [Byzantinische Forschungen 21] Amsterdam 1995, 45-56 Αλεξάκης, Βίος Ευθυμίου: Α. Αλεξάκης, Γάμοι, κηδείες και αυτοκρατορικές μεταμέλειες. Ο Βίος του πατριάρχη Ευθυμίου υπό ανωνύμου μοναχού, Αθήνα 2006 Αμοιρίδου, Θεοφανώ: Ευαγγελία Αμοιρίδου, Ἁγία Θεοφανώ ἡ βασιλὶς. Η ζωή μιας αυτοκράτειρας. Ο Βίος μιας αγίας, Θεσσαλονίκη 2006 Antonopoulou, The Homelies: Theodora Antonopoulou, The Homelies of the Emperor Leo VI, Leiden-New York-Köln 1997 Αντώνιος Λαρίσης, Κυπριανός: Στ. Γ. Γουλούλης, Ἀντωνίου Λαρίσης, Ἐγκώμιο εἰς τὸν ἅγιο Κυπριανό Λαρίσης. Προλεγόμενα-Κείμενο-Μετάφραση, Λάρισα 1991 [BHG 2091] Η διάταξη των τίτλων ακολουθεί το λατινικό αλφάβητο.

iv Ανώνυμος, Αχίλλιος Λαρίσης:. Ζ. Σοφιανός, Ο Άγιος Αχίλλιος Λαρίσης, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 3 (1990) 148-172 [BHG 2013] Ανώνυμος, Ευθύμιος: Patricia Karlin-Hayter, Vita Euthymii patriarchae CP, Text, Translation and Commentary [Bibliothèque de Byzantion 3], Bruxelles 1970 [BHG 651] Ανώνυμος, Μιχαήλ: Mary B. Cunningham, The Life of Michael the Syncellos, Text, Translation and Commentary [Belfast Byzantine Texts and Translations 1], Belfast 1991 [BHG 1296] Ανώνυμος, Σχόλια στον Λουκιανό: H. Rabe, Scholia in Lucianum, Leipzig 1906 [ανατ. Stuttgart 1971] Ανώνυμος, Θεοφανώ: Ed. Kurtz, Zwei griechische Texte über die Hl. Theophano die Gemahlin Kaisers Leo VI, Mémoires de l Académie Impériale des sciences de St- Pétersbourg, VIIIe Sér., Bd III, 2 (1898) 1-24 [BHG 1794] Αργυρίου, Μακάριος Μακρής: Α. Αργυρίου, Μακαρίου του Μακρή συγγράμματα [Βυζαντινά κείμενα και μελέται 25], Θεσσαλονίκη 1996 Αρριανός: G. Wirth- A. G. Roos, Flavii Arriani quae exstant omnia, Ι, Leipzig 1967 Βασίλισσα, Μαρτύριο: F. Halkin, Passion inédite de Saint Basilisse de Nicomédie, AB 95 (1977) 248-253 [BHG 2058p] Beck, Kirche: H.-G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, München 1959 [ανατ. 1977] Belke, Paphlagonien und Honōrias: K. Belke, Paphlagonien und Honōrias [Tabula Imperii Byzantini 9], Wien 1996 Berger, Patria: A. Berger, Untersuchungen zu den Patria Konstantinupoleos [Ποικίλα Βυζαντινά 8], Bonn 1988 Beyer, Chronologie: H.-V. Beyer, Eine Chronologie der Lebensgeschichte des Nikephoros Gregoras, JÖB 27 (1978) 127-155 BHG: Fr. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca [Subsidia hagiographica 8a], Bruxelles 1957, Novum Auctarium [Subsidia hagiographica 65], Bruxelles 1984 Binon, Documents: St. Binon, Documents grecs relatifs à S. Mercure de Césarée, Tradition littéraire-tradition liturgique, Louvain 1937 Binon, Essai: St. Binon, Essai sur le cycle de saint Mercure martyr de Dèce et meutrier de l empereur Julien, Paris 1937 Βλαχάκος, ημήτριος: Π. Βλαχάκος, Άγιος ημήτριος, Εγκωμιαστικοί λόγοι επιφανών βυζαντινών λογίων (Συμεών, Νεόφυτος, Γρηγοράς, Παλαμάς, Αρμενόπουλος) [Βυζαντινοί συγγραφείς 5], Θεσσαλονίκη 2004 Βλαχάκος, Φυσική γεωγραφία: Π. Βλαχάκος, Στοιχεία φυσικής γεωγραφίας και ανθρωπογεωγραφίας στο έργο του Νικηφόρου Γρηγορά, Θεσσαλονίκη 1999

v Delehaye, SEC: H. Delehaye, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis 1902 Delehaye, Saints militaires: H. Delehaye, Les légendes grecques des saints militaires, Paris 1909 Dieten, Entstehung: J. L. van Dieten, Entstehung und Überlieferung der Historia Rhomaike des Nikephoros Gregoras, Köln 1975 Dieten, Rhomäische Geschichte: J. L. van Dieten, Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geschichte, Historia Rhomaike, I-V, Stuttgart 1973-2003 ίων Κάσσιος: U. P. Boissevain, Cassii Dionis Cocceiani historiarum Romanarum quae supersunt, Ι-ΙΙΙ, Berlin 1895-1901 [ανατ. 1955 ] Downey, The Church of All Saints: G. Downey, The Church of Αll Saints (church of St. Theophano) near the Church of the Holy Apostles at Constantinople, DOP 9-10 (1956) 301-305 DTC: Dictionnaire de la Théologie Catholique, έκδ. P. Loth κ.α., Paris 1903-1972 Ehrhard, Überlieferung: A. Ehrhard, Überlieferung und Bestand der hagiographischen und homiletischen Literatur der griechischen Kirche von den Anfängen bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, I-III, Leipzig-Βerlin, 1937-1952 Ευσέβιος, Βίος Κωνσταντίνου: F. Winkelmann, Eusebius Werke, Über das Leben des Kaisers Konstantin [Die griechischen christlichen Schriftsteller], Berlin 1975 Ευτρόπιος, Breviarium: Σπ. Λάμπρος Παιανίου μετάφρασις εἰς τὴν τοῦ Εὐτροπίου ῥωμαϊκὴν ἱστορίαν, NΕ 9 (1912) 9-113 Ευριπίδης: J. Diggle, Euripidis fabulae, Ι-ΙΙΙ, Oxford 1994 Fedaltο, Hierarchia ecclesiastica orientalis: G. Fedaltο, Hierarchia Ecclesiastica Orientalis, Series episcoporum ecclesiarum christianarum orientalium, I-II, Padova 1998 Fenster, Laudes Constantinopolitanae: E. Fenster, Laudes Constantinopolitanae [Miscellanea Byzantina Monacensia 9], München 1968 Φιλής, Ποιήματα: E. Miller, Manuelis Philae Carmina, I-II, Paris 1855-1857 [ανατ. Amsterdam 1967] Φιλόθεος Κόκκινος, Ανυσία: Τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου κυροῦ Φιλοθέου λόγος εἰς τὴν ἁγίαν ὁσιομάρτυρα Ἀνυσίαν τὴν ἐν Θεσσαλονίκῃ, έκδ. Τσάμης, Φιλόθεος Κόκκινος, 63-80 [BHG 146] Φιλόθεος Κόκκινος, ημήτριος: <Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως> Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ ημήτριον καὶ εἰς τὸ εὐαγγελικὸν ῥητὸν τὸ «ταῦτα ἐντέλλομαι ὑμῖν ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους» έκδ. Τσάμης, Φιλόθεος Κόκκινος, 33-60 [BHG 547d]

vi Φιλόθεος Κόκκινος, Γρηγόριος Παλαμάς: Φιλοθέου τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Λόγος εἰς τὸν ἐν ἁγίοις πατέρα ἡμῶν Γρηγόριον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης, έκδ. Τσάμης, Φιλόθεος Κόκκινος 427-591 [BHG 719b] Φιλόθεος Κόκκινος, Σάβας: <Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως> Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἁγίου πατρός ἡμῶν Σάβα τοῦ νέου τοῦ ἐν τῷ ἁγίῳ ὄρει τῷ Ἄθῳ, έκδ. Τσάμης, Φιλόθεος Κόκκινος, 161-325 [BHG 1606] Φιλόθεος Σηλυβρίας, Αγαθόνικος: Philothei Selybriensis archiepiscopi oratio in sanctum Agathonicum, PG 154, 1229-1240 [BHG 43] Φιλόθεος Σηλυβρίας, Μακάριος: Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Μαυρογορδάτειος βιβλιοθήκη ἤτοι Γενικός Περιγραφικός Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς ἀνὰ τὴν ἀνατολὴν βιβλιοθήκαις εὑρισκομένων ἑλληνικῶν χειρογράφων, Ι, Ἀνέκδοτα ἑλληνικά, Κωνσταντινούπολη 1884, 46-59 [BHG 1000] Φούγιας, Ιστορία: Μ. Γ. Φούγιας, Ἱστορία τῆς ἀποστολικῆς ἐκκλησίας Κορίνθου ἀπ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Αθήνα 1997 Fryde, Palaeologan Renaissance: Ε. Fryde, The Early Palaeologan Renaissance (1261-c. 1360) [The Medieval Mediterranean 27], Leiden- Boston-Köln 2000 Fuchs, Höheren Schulen: F. Fuchs, Die höheren Schulen von Konstantinopel im Mittelalter, Leipzig-Berlin 1926 Fusco, Costantino: Franca Fusco, Costantino in Niceforo Gregora, 433-444 στο: Costantino il Grande, Dall` Antichità all` Umanesimo, Colloquio sul Cristianesimo nel mondo antico, Mecerata 18-20 Dicembre 1990, I, έκδ. G. Bonamente-Franca Fusco Φώτιος, Βιβλιοθήκη: R. Henry, Photius. Bibliothèque, Ι-VIII, Paris 1959-1977 Γεώργιος μοναχός: C. de Boor (corr. cur. P. Wirth), Georgii monachi chronicon, Ι-ΙΙ, Lipsiae 1904 [ανατ. Stuttgart 1978] Γλυκάς: I. Bekker, Michaelis Glycae annales [CSHB], Bonnae 1836 Γρηγοράς, Αντιρρητικά: H.-V. Beyer, Nikephoros Gregoras, Antirrhetika I. Einleitung, Textausgabe, Übersetzung und Anmerkungen [Wiener Byzantinistische Studien, XII], Wien 1976 Γρηγοράς, Αντώνιος: Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἀντωνίου τοῦ τὴν μονὴν τοῦ Καλέως συστησαμένου, έκδ. P. Α. M. Leone, La Vita Antonii Cauleae di Niceforo Gregora, Nicolaus 11 (1983) 3-50 [BHG 139b] Γρηγοράς, Βασίλισσα: St. Bezdechi, La vie de sainte Basilisse par Nicéphore Grégoras, Mélanges d histoire générale 1 (Cluj 1927) 78-85 [BHG 2059] Γρηγοράς, ημήτριος: <Νικηφόρου Γρηγορᾶ>, Εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα καὶ μυροβλήτην ημήτριον, έκδ. Β. Λαούρδας, Βυζαντινά και μεταβυζαντινά εγκώμια εις τον άγιον ημήτριον, Μακεδονικά 4 (1955-1960) 83-96 [BHG 547f]

vii Γρηγοράς, ημήτριος, Γεώργιος, Θεόδωρος: Τοῦ σοφωτάτου ἐν μοναχοῖς, κυρίου Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, λόγος εἰς τοὺς ἁγίους τρεῖς μεγάλους μάρτυρας, ημήτριον, Γεώργιον, καὶ Θεόδωρον τὸν στρατηλάτην (ανέκδοτος) [BHG 2427] Γρηγοράς, Εισόδια: Τοῦ σοφωτάτου κυρίου Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ λόγος εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον διαλαμβάνων τήν τε γέννησιν καὶ τὴν εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων εἴσοδον καὶ ἀνατροφὴν αὐτῆς, έκδ. Th. N. Schmit, Kahrie-Džami, Bulletin (Izvĕstija) de l Institut Archéol. Russe a CP. 11 (1906) 280-294 [BHG 1079] Γρηγοράς, Επιστολές: P. A. M. Leone, Nicephori Graegorae, Epistulae, Ι-ΙΙ, Matino 1982 Γρηγοράς, Ευαγγελισμός: Τοῦ αὐτοῦ σοφωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ λόγος εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς ὑπεραγίας εσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, έκδ. P. Α. Μ. Leone, Nicephori Gregorae Oratio in Annuntiationem Sanctissimae Deiparae, ίπτυχα 4 (1986-87) 312-341 [BHG 1092n] Γρηγοράς, Ευχαριστήριος: Τοῦ αὐτοῦ, εὐχαριστήριος εἰς τὴν περαγίαν Θεοτόκον, κελεύσει γενόμενος τῆς βασιλίδος Εἰρήνης τῆς Καντακουζηνῆς, έκδ. L. G. Westerink, Nicephoros Gregoras, Dankrede an die Mutter Gottes, Helikon 7 (1967) 259-271 Γρηγοράς, Φλωρέντιος: P. A. M. Leone, Fiorenzo o intorno a sapienza, Testo critico, Napoli 1975 Γρηγοράς, Ιωάννης: Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου ἀρχιεράρχου Ποντοηρακλείας συγγραφεὶς παρὰ τοῦ σοφωτάτου κὺρ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ τοῦ καὶ ἀνεψιοῦ αὐτοῦ, έκδ. V. Laurent, La vie de Jean, métropolite d Héraclée du Pont, Αρχείον Πόντου 6 (1934-1935) 29-63 [BHG 2188] Γρηγοράς, Κοδράτος: Νικηφόρου Γρηγορᾶ, Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Κοδράτου τοῦ ἐν Κορίνθῳ τῆς Πελοποννήσου, έκδ. P. Α. M. Leone, La Passio Sancti Codrati di Niceforo Gregora, ΕΕΒΣ 47 (1987-1989) 275-294 [BHG 358] Γρηγοράς, Κωνσταντίνος: Τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, λόγος εἰς τὸν ἅγιον ἐν βασιλεῦσι καὶ ἰσαπόστολον Κωνσταντῖνον ή Βίος καὶ ἐγκώμιον τοῦ ἁγίου καὶ μεγίστου ἐν βασιλεῦσι καὶ ἰσαποστόλου Κωνσταντίνου, έκδ. P. A. M. Leone, Nicephori Gregorae, Vita Constantini, Gennaio 1994, 1-84 [BHG 369] Γρηγοράς, Μερκούριος: Τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ λόγος εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα Μερκούριον, έκδ. St. Binon, Documents Grecs inédits relatifs à s. Mercure de Césarée, Louvain 1937, 66-91 [BHG 1277] Γρηγοράς, Μιχαήλ: Βίος καὶ πολιτεία καὶ ἄθλησις τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μιχαὴλ τοῦ Συγκέλλου, έκδ. Th. N. Schmit, Kahrie-dzami, Izvestija-Bulletin de l Institut archéol. Russe a CP. 11 (1906) 260-279 [BHG 1297] Γρηγοράς, Περί ενυπνίων: Nicephori Graegorae Explicatio in librum Synesii De insomniis. Scholia cum glossis. Introduzione, testo critico e appendici a cura di P. Pietrosanti, presentazione di G. Guidorizzi, Bari 1999

viii Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία: L. Schopen-I. Bekker, Nicephori Gregorae historiae Byzantinae, Ι-ΙΙΙ [CSHB], Bonnae 1829-1855 Γρηγοράς, Θεοφανώ: Τοῦ σοφωτάτου κυροῦ Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ λόγος εἰς τὴν ἁγίαν Θεοφανὼ τὴν βασιλίδα, έκδ. Ed. Kurtz: Zwei griechische Texte über die Hl. Theophano, die Gemahlin Kaisers Leo VI στο: Mémoires de l Academie Impériale de sciences de St. Pétersbourg. VIII e Sér. Bd. III, 2 (1898) 25-45 Γρηγόριος Κύπριος, Γεώργιος: Τοῦ σοφωτάτου καὶ μακαριωτάτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κυροῦ Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου λόγος εἰς τὸν ἅγιον καὶ μεγαλομάρτυρα καὶ τροπαιοφόρον Γεώργιον, PG 142, 299-345 [BHG 683] Γρηγόριος Κύπριος, ιονύσιος Αρεοπαγίτης: Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κυρίου Γρηγορίου τοῦ Κυπρίου, Λόγος εἰς τὸν μέγαν ιονύσιον τὸν ἀρειοπαγίτην, έκδ. Μακάριος Πάτμιος, Εὐαγγελικὴ σάλπιγξ, Λειψία 1758 και 1765, 356-371 [BHG 557] Γρηγόριος Κύπριος, Ευθύμιος: Γεωργίου Κυπρίου ἐγκώμιον εἰς τὸν μέγαν Εὐθύμιον ἐπίσκοπον Μαδύτων, ἐξ αἰτήσεως γραφὲν τοῦ Ἀθηνῶν ἱεροῦ Μελετίου προεδρεύοντος τότε τῆς Μαδύτων ἐκκλησίας, έκδ. Β. Αντωνιάδης, ΙΕΕ 4 (1894) 392-394 [BHG 654] Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Στηλιτευτικός δεύτερος: Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Κατά Ἰουλιανοῦ βασιλέως Στηλιτευτικός δεύτερος, PG 35, 664-720 Γριτσόπουλος, Εκκλησιαστική Ιστορία: Τ. Γριτσόπουλος, Εκκλησιαστική Ιστορία και χριστιανικά μνημεία Κορινθίας, τόμ. Α, Αθήναι 1973 Guilland, Correspondance: R. Guilland, Correspondance de Nicéphore Grégoras, Paris 1927 Guilland, Essai: R. Guilland, Essai sur Nicéphore Grégoras (l homme et l œuvre), Paris 1926 Hero, Akindynos: Angela C. Hero, Letters of Gregory Akindynos, Washington, D. C. 1983 Hinterberger, Autobiographische Traditionen: M. Hinterberger, Autobiographische Traditionen im Byzanz [Wiener Byzantinistische Studien XXII], Wien 1999 Hinterberger, Les Vies: M. Hinterberger, Les vies des saints du VIVe siècle en tant que biographe historique στο: Les vies des saints à Byzance. Genre littéraire ou historique? Actes du IIe colloque international philologique «ΕΡΜΗΝΕΙΑ», Paris 6-7- 8 Juin 2002. Organisé par l E.H.E.S.S. et l Université de Chypre sous la direction de Paolo Odorico et Panagiotis Agapitos, Paris 2004, 281-301 Hörandner, Der Prosarhythmus: W. Hörandner, Der Prosarhythmus in der rhetorischen Literatur der Byzantiner [Wiener Byzantinistische Studien XVI], Wien 1981

ix Ηρόδοτος: C. Hude, Ἡροδότου Ἱστοριῶν Α -Θ. Herodoti Historiae. Recognovit brevique adnotatione, I-II 3, Oxford 1927 [ανατ. 1975] Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία: H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ἡ λόγια κοσμική γραμματεία τῶν Βυζαντινῶν [ἑλλ. μετ. Γ. Χ. Μακρῆς, Λ. Γ. Μπενάκης κ.α.], Α - Γ, Ἀθῆνα 1991-1994 Hunger, Katalog der griechischen Handschriften: H. Hunger, Katalog der griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek, Ι-ΙΙΙ, Wien 1961 Ιγνάτιος Σηλυβρίας, Κωνσταντίνος: Θ. Ἰωάννου, Μνημεῖα ἁγιολογικά, 164-229 Venedig 1884 [Leipzig 1973], [BHG 362] Ιωσήφ Καλόθετος, Αθανάσιος: Βίος καὶ πολιτεία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Ἀθανασίου συγγραφεὶς παρὰ τοῦ αὐτοῦ Ἰωσὴφ μοναχοῦ τοῦ Καλοθέτου, έκδ. Τσάμης, Ιωσήφ Καλόθετος, 453-502 [BHG 194c] Janin: R. Janin, La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, I: Le siège de Constantinople et le patriarcat oecuménique ΙII. Les églises et les monastères, Paris 1969 Janin, Grands centres: R. Janin, Les églises et les monastères des grands centres byzantins, Paris 1975 Jenkins, The Chronological Accuracy: Romilly J. H. Jenkins, The Chronological Accuracy of the Logothete for the Years AD 867-916, DOP 19 (1965) 91-112 Jones Martindale - Morris, The Prosopography of the Later Roman Empire: A. H. M. Jones-J. R. Martindale-J. Morris, The Prosopography of the Later Roman Empire, I-II, Cambridge 1971-1980. IIIA-IIIB, Cambridge 1992 Καινή ιαθήκη: K. Aland - M. Black - C. M. Martini - B. M. Metzger - A. Wikgren, The Greek New Testament, Stuttgart 1968 Karlin-Hayter, La mort: Patricia Karlin-Hayter, La mort de Théophano (10.11.896 où 895), BZ 62 (1969) 13-19 Kazhdan-Talbot, Database: A. Kazhdan-A. M. Talbot, Dumbarton Oaks Hagiography Database, Washington 1998 Κεδρηνός: Ι. Bekker, Georgius Cedrenus, Ioannis Scylitzae operae, I-II [CSHB], Bonnae 1838-1839 Κίνναμος, Επιτομή: A. Meineke, Ioannis Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum [CSHB], Bonnae 1836 Κλήμης Αλεξανδρεύς, Παιδαγωγός : H. I. Marrou - M. Harl - C. Mondésert - C. Matray, Clément d Alexandrie. Le pédagogue, Ι-ΙΙΙ [Sources chrétiennes 70, 108, 158], Paris 1960-1970 Κόμης, Νέστορας: Sofia Kotzabassi, Ein unediertes Enkomion auf den hl. Nestor (BHG 2291). Kritische Ausgabe, Ελληνικά 41 (1990) 267-277

x Kotzabassi, Gregor von Zypern: Sofia Kotzabassi, Die handschriftliche Überlieferung der rhetorischen und hagiographischen Werke des Gregor von Zypern [Serta Graeca 6], Wiesbaden 1998 Κουρούσης, Ιωάννης ΙΓ Γλυκύς: Σ. Ι. Κουρούσης, Ο λόγιος οικουμενικός πατριάρχης Ιωάννης ΙΓ ο Γλυκύς, ΕΕΒΣ 41 (1974) 297-405 Kidonopoulos, Bauten: V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 1204-1328, Verfall und Zerstörung, Restaurierung, Umbau und Neubau von Provan-und Sakralbauten, Wiesbaden 1994 Κύρρης, Το Βυζάντιον κατά τον Ι αιώνα: Κ. Π. Κύρρης, Το Βυζάντιον κατά τον Ι αιώνα. Η πρώτη φάσις του εμφυλίου πολέμου και η πρώτη συνδιαλλαγή των δύο Ανδρονίκων (20.IV-Φθινόπωρον 1321). Εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα, Λευκωσία 1982 Λάμπρος, Κατάλογος: Σ. Π. Λάμπρος, Catalogue of the Greek Manuscripts on Mount Athos. Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων, Ι-ΙΙ, Cambridge 1895-1900 [ανατ. Amsterdam 1966] Laurent, Mélange: V. Laurent, Mélange de géographie écclésiastique, EO 32 (1933) 311-324 Laurent, La personnalité: V. Laurent, La personnalité de Jean d Héraclée (1250-1328) oncle et précepteur de Nicéphore Grégoras, Ελληνικά 3 (1930) 297-315 Λαζαρόπουλος, Λόγος στον Ευγένιο: Ἰωσὴφ τοῦ χρηματίσαντος μητροπολίτου Τραπεζοῦντος Λόγος ὡς ἐν συνόψει διαλαμβάνων τὴν γενέθλιον ἡμέραν τοῦ ἐν θαύμασι περιβοήτου καὶ μεγαλάθλου Εὐγενίου, έκδ. Rosenqvist, Ευγένιος, 204-245 [BHG 611] Λαζαρόπουλος, Σύνοψη θαυμάτων Ευγενίου: Σύνοψις τῶν τοῦ ἁγίου θαυμάτων μερικὴ ἐκ τῶν πλείστων συγγγραφεῖσα ὑπὸ Ἰωάννου του Λαζαροπούλου, μητροπολίτου γεγονότος, έκδ. Rosenqvist, Ευγένιος, 246-359 [BHG 612] Lemerle, Oυμανισμός: P. Lemerle, Ὁ πρῶτος βυζαντινός oὐμανισμός. Σημειώσεις καί παρατηρήσεις γιά τήν ἐκπαίδευση καί τήν παιδεία στό Βυζάντιο ἀπό τίς ἀρχές ὥς τόν 10 ο αἰώνα [ἑλλ. μετ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου], Αθήνα 1985 Leone, Nicephori Gregorae Opuscola: P. A. M. Leone, Nicephori Gregorae Opuscola nunc primum edita, Annali della Faccoltà di Lettere e Filosofia della Universita di Maccerata III-IV (1970-1971) 739-781 Λιβαδηνός, Φωκάς: Οδ. Λαμψίδης, Ἀνδρέου Λιβαδηνοῦ Βίος καὶ ἔργα, Αθῆναι, 1975, 117-128 [BHG 1537b] Λουκίτης, Ευγένιος: Κωνσταντίνου πρωτονοταρίου καὶ πρωτοβεστιαρίου τοῦ Λουκίτου ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Εὐγένιον καὶ τοὺς συνάθλους

xi αὐτοῦ Κανίδιον, Οὐλεριανὸν καὶ Ἀκύλαν, τοὺς ἐν Τραπεζοῦντι μαρτηρήσαντες, έκδ. Rosenqvist, Ευγένιος, 114-169 [BHG 609] Majeska, The Body of Saint Theophano: G. P. Majeska, The Body of St. Theophano the Empress and the Convent of St. Constantine, ByzSlav. 38 (1977) 14-21 Μακάριος Μακρής, Γαβριήλ: Ἐγκώμιον εἰς τὸν ἁγιώτατον πατέρα ὑμῶν καὶ ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης Γαβριὴλ, έκδ. Αργυρίου, Μακάριος Μακρής, 101-120 Μακάριος Μακρής, Μάξιμος Καυσοκαλύβης: Βίος καὶ Πολιτεία τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Μαξίμου τοῦ ἐν τῷ Ἄθω τοῦ ἐπίκλην Καυσοκαλύβη, συγγραφεὶς παρὰ τοῦ τιμιωτάτου ἐν ἱερομονάχοις κυροῦ Μακαρίου, έκδ. Αργυρίου, Μακάριος Μακρής, 141-165 [BHG 1237f] Malamut, Routes des saints: Elizabeth Malamut, Sur la route des saints byzantins, Paris 1993 Μαρτύριο Λεωνίδη: F. Halkin, Saint Léonide et ses sept compagnes martyrs à Corinthe, ΕΕΒΣ 23 (1953) 217-223 [BHG 983z] Μένανδρος: D. A. Russel-N. G. Wilson, Menander Rhetor, Oxford 1981 Μέντζος, Προσκύνημα: Α. Μέντζος, Τό προσκύνημα τοῦ ἁγίου ημητρίου Θεσσαλονίκης στά Βυζαντινά χρόνια [Ἐταιρεία τῶν Φίλων τοῦ Λαοῦ. Κέντρον Ἐρεύνης Βυζαντίου 1], Αθήνα 1994 Mercati-Franchi de Cavalieri, Codices Vaticani Graeci: G. Mercati-P. Franchi de Cavalieri, Codices Vaticani Graeci, I, Romae 1923 Mergiali, L enseignement: Sophia Mergiali, L enseignement et les lettrès pendant l époque des Paléologues (1261-1453) [Ἐταιρεία τῶν Φίλων τοῦ Λαοῦ. Κέντρον Ἐρεύνης Βυζαντίου 5], Aθήνα 1996 Μηνολόγιο Α : B. Latyšev, Menologii anonymi byzantini seculi X quae supersunt, I-II, Petropoli 1911-1912 [ανατ. Leipzig 1970] Μητάκη, Προοίμια: Χρυσή Μητάκη, Τα προοίμια των αγιολογικών κειμένων της Παλαιολόγειας περιόδου. ομική και θεματική ανάλυση (ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία του τομέα ΜΝΕΣ) Θεσσαλονίκη 2005 Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum: E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum, Codices Graeci Manuscripti, Ι, Thesaurus Antiquus 1-299, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, Libreria dello Stato, Roma 1981-85 ΜΜ: F. Miklosich-I. Müller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, I-VΙ, Wien 1860-1890 Μόσχος, Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός:. Μόσχος, Πλατωνισμός ἢ Χριστιανισμός; Οἱ φιλοσοφικὲς προυποθέσεις τοῦ ἀντιησυχασμοῦ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (1293-1361) Αθήνα 1998

xii Müller-Wiener, Bildlexikon: Wolfgang Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tübingen 1977 Νικηφόρος φιλόσοφος, Αντώνιος: A. Papadopulos-Kerameus, Monumenta graeca et latina ad historiam Photii patriarchae pertinentia I (Petropoli 1899) 1-25 [BHG 139] Νικόλαος Καβάσιλας, Θεοδώρα: Ἐγκώμιον εἰς τὴν ὁσίαν μητέρα ἡμῶν καὶ μυροβλύτιδα Θεοδώραν, PG 150, 753-772 [BHG 1741] Nikol, The Byzantine Family of Kantakouzenos: D. M. Nikol, The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenos) ca. 1100-1460. A Genealogical and Prosopographical Study, Washington 1968 ODB: The Oxford Dictionary of Byzantium, έκδ. Α. P. Kazhdan κ.α., I-III, New York- Oxford 1991 Όμηρος: T. W. Allen, Homeri Ilias, ΙΙ-ΙΙΙ, Oxford 1931 Όμηρος: P.von der Muhll, Homeri Odyssea, Basel 1962 Omont, Inventaire sommaire: H. Omont, Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque Nationale, I- IV, Paris 1886 Παχυμέρης: Α. Failler, Georges Pachymérès. Relations historiques [CFHB Series Parisiensis 24], Paris 1984 Παλαιά ιαθήκη: A. Rahlfs, Septuaginta, Ι, Stuttgart 1935 [ανατ. 1971] Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσoλυμιτικῆς Σταχυολογίας: Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσoλυμιτικῆς Σταχυολογίας, I-V, Petropoli 1897 [ανατ. Bruxelles 1963] Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἱεροσoλυμιτική Βιβλιοθήκη: A. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἱεροσoλυμιτική Βιβλιοθήκη ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καὶ καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων καὶ πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, Ι-V, Ἱεροσόλυμα 1891-1915 [ανατ. Βruxelles 1963] Παρασκευοπούλου, Η Θεσσαλονίκη στη Βυζαντινή Λογοτεχνία: Ελένη Καλτσογιάννη- Σοφία Κοτζάμπαση-Ηλιάνα Παρασκευοπούλου, Η Θεσσαλονίκη στη Βυζαντινή Λογοτεχνία, Ρητορικά και Αγιολογικά Κείμενα [Βυζαντινά κείμενα και μελέται 32], Θεσσαλονίκη 2002 Παροιμίες: E. L. von Leutsch-F. G. Schneidewin, Corpus Paroemiographorum Graecorum, (CPG) Ι-ΙΙ, Göttingen 1839-1851 [ανατ. Hildesheim 1958-1965] Πασχαλίδης, Νικήτας αυίδ Παφλαγών: Σ. Α. Πασχαλίδης, Νικήτας αυίδ Παφλαγών, Το πρόσωπο και το έργο του. Συμβολή στη μελέτη της προσωπογραφίας και της αγιολογικής γραμματείας της προμεταφραστικής περιόδου [Βυζαντινά κείμενα και μελέται 28], Θεσσαλονίκη 1999

xiii Πεδιάσιμος, Ιωσήφ Υμνογράφος: M. Treu, Theodori Pediasimi eiusque amicorum quae exstant, Potsdam 1899, 1-14 [BHG 947] Πεδιάσιμος, Θεόδωροι: M. Treu, Theodori Pediasimi eiusque amicorum quae exstant, Potsdam 1899, 17-25 [BHG 1773] PG: J. P. Migne, Patrologiae cursus completes, Series Graeca, Paris 1857-1866 Πλανούδης, ιομήδης: L. G. Westerink, Trois textes inédites sur saint Diomèdes de Nicée, AB 84 (1966) 180-227 [BHG 552] PmbZ: Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit, έκδ. R.-J. Lillie-Claudia Ludwig- Thomas Pratsch-Ilse Rochow, κ.α., 1-6, Berlin-New York 1998-2001 Πλάτωνας, Γοργίας-Φαίδρος-Μενέξενος-Νόμοι-Πολιτεία-Θεαίτητος-Τίμαιος: J. Burnet, Platonis opera, Ι-V, Oxford 1900-1907 [ανατ. 1967] Πλούταρχος, Αλέξανδρος-Αντώνιος- ημήτριος-ευμένης-καίσαρας-κράσσος-φωκίων- Ρωμύλος-Τιμολέων: K. Ziegler, Plutarchi vitae parallelae, Ι-ΙΙΙ, Cambridge-Mass. 1927 [ανατ. 1969] Leipzig 1971 PLP: Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, erstellt von E. Trapp unter Mitarbeit von R. Walther u.a., Wien 1976-1996 Πλωτίνος, Εννεάδες, P. Henry- H.-R. Schwyzer, Plotini opera, Ι-III, Leiden 1951-1973 Πολέμης, Βασιλικοί λόγοι: Ι.. Πολέμης, Θεόδωρος Μετοχίτης, Οι δύο βασιλικοί λόγοι, Αθήνα 2007 Pratsch, Topos: Th. Pratsch, Der hagiographische Topos. Griechische Heiligenviten in mittelbyzantinischer Zeit [Millennium-Studien 6], Berlin-New York 2005 Πρωτοευαγγέλιο Ιακώβου: E. de Strycker, La forme les plus ancienne du Protévangile de Jacques. Recherches sur le papyrus Bodmer 5 avec une édition critique du texte grec et une traduction annotée [Subsidia Hagiographica 33], Bruxelles 1961 Ψευδο-Συμεών: I. Bekker, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus [CSHB], Bonnae 1838 Repertorium: E. Gamillscheg - D. Halfinger - H. Hunger, Repertorium der Griechischen Kopisten (800-1600). I. Handschriften aus den Bibliotheken Großbritanniens, II. Handschriften aus den Bibliotheken Frankreichs, III. Handschriften aus den Bibliotheken Roms mit dem Vatikan [Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften], Wien 1981-1997 Rosenqvist, Ευγένιος: J. O. Rosenqvist, The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trepizond in Codex Athous Dionysiou 154. A Critical Edition with Introduction, Translation, Commentary and Indexes [Studia Byzantina Upsaliensia 5], Uppsala 1996 Ševčenko, Theodore Metochites: Ι. Ševčenko, Theodore Metochites, the Chora, and the Intellectual Trends of His Time στο: The Kariye Djamii, IV. Studies on the Art of the

xiv Karije Djamii and its Intellectual Backgrounds, έκδ. P. Underwood Princeton-New Jersey 1975, 17-91 Ševčenko, Levels of Style: I. Ševčenko, Levels of Style in Byzantine Prose, JÖB 31/1 (1981) 289-312 Ševčenko, Some Autographs: I. Ševčenko, Some Autographs of Nicephorus Gregoras, Mélanges Georges Ostrogorsky II, ZRVI 8 (1964), 435-450 [=I. Ševčenko, Society and Intellectual Life in Late Byzantium, Variorum Reprints, London 1981] Sode, Jerusalem: Claudia Sode, Jerusalem, Konstantinopel, Rom und die Viten des Michael Synkellos und der Brüder Theodoros und Thephanes Graptoi, Stuttgart 2001 Σούδα: A. Adler, Suidae Lexicon, Ι-V, Lipsiae 1928-1938 [ανατ. Leipzig 1971] Σωζομενός: J. Bidez - G. C. Hansen, Sozomenus. Kirchengeschichte [Die griechischen christlichen Schriftsteller 50], Berlin 1960 Σωκράτης σχολαστικός: W. Bright, Socrates ecclesiastical history, Oxford 1893 Σκυλίτζης: J. Thurn, Ioannis Scylitzae synopsis historiarum [CFHB Series Berolinensis 5], Berlin 1973 Σταυράκιος, ημήτριος: Ιωακείμ Ιβηρίτης, Ιωάννου τοῦ Σταυρακίου Λόγος εἰς τὰ θαύματα τοῦ ἁγίου ημητρίου, Μακεδονικά 1 (1940) 334-376 [BHG 532] Σταυράκιος, Θεοδώρα: Τοῦ εὐτελοῦς διακόνου καὶ χαρτοφύλακος Θεσσαλονίκης Ἰωάννου τοῦ Σταυρακίου λόγος εἰς τὸν βίον καὶ τὰ θαύματα τῆς ὁσίας καί μυροβλύτιδος Θεοδώρας τῆς ἐν Θεσσαλονίκῃ, έκδ. Ed. Kurtz, Mémoires de l Académie Impériale de sciences de Saint-Péterbourg, VIII e Sér., Bd. VI, 1 (1902) 50-70 [BHG 1740] Στοβαίος, Ανθολόγιο: C. Wachsmuth-O. Hense, Ioannis Stobaei Anthologium, I-III, Berlin 1894 Συμεών Θεσσαλονίκης, ημήτριος: D. Balfour, Ἁγίου Συμεών ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1416/17-1429), Ἔργα Θεολογικά [Ἀνάλεκτα Βλατάδων 34], Θεσσαλονίκη 1981, 187-194 [BHG 546s] Συμεών Λογοθέτης: I. Bekker, Leonis Grammatici chronographia [CSHB], Bonnae 1842 Συνεχιστές Θεοφάνους-Συνεχιστής Γεωργίου μοναχού: I. Bekker, Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus [CSHB], Bonnae 1838 Talbot, Old Wine: Alice-Mary Talbot, Old Wine in New Bottles: The Rewriting of Saints Lives in the Palaeologan Period στο: S. Ćurčić-D. Mouriki: The Twilight of Byzantium, Aspects of Cultural and Religious History in the Late Byzantine Empire, Priceton-N. J. 1991, 15-26 Talbot, Pilgrimage: Alice-Mary Talbot, Pilgrimage to Healing Shrines: The Evidence of Miracle Accounts, DOP 56 (2003) 153-173

xv Θεοδώρα Ραούλαινα Καντακουζηνή, Θεόδωρος-Θεοφάνης: Βίος καὶ Πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Θεοφάνους τοῦ ὁμολογητοῦ καὶ τοῦ αὐταδέρφου αὐτοῦ Θεοδώρου συγγραφεὶς παρὰ Θεοδώρας Ῥαουλαίνης Κατακουζηνῆς τῆς Παλαιολογίνης, έκδ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ἀνάλεκτα Ἱεροσυλυμιτικής Σταχυολογίας, ΙV και V, 185-223 και 397-399 [BHG 1793] Θεοδωρίδη, Νικηφόρος Χούμνος: Νίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη, Η χειρόγραφη παράδοση των έργων του Νικηφόρου Χούμνου (1250/55-1327), Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής, Παράρτημα 52, Θεσσαλονίκη 1984 Θεόδωρος Μουζάλων, Νικήτας: Fr. Halkin, L éloge du néomartyr Nicétas par Théodore Mouzalon, στο: Hagiographica inedita decem [Corpus Christianorum, Series Graeca 21], Turnhout 1989, 129-154 [BHG 2302] Tiftixoglu, Katalog der griechischen Handschriften: V. Tiftixoglu, Katalog der griechischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Band I, Codices graeci Monacenses 1-55, Wiesbaden 2004, 71-82 Τσάμης, Φιλόθεος Κόκκινος:. Γ. Τσάμης, Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Κοκκίνου ἁγιολογικὰ ἔργα, Α Θεσσαλονικεῖς ἅγιοι [Θεσσαλονικεῖς Βυζαντινοὶ συγγραφεῖς 4], Θεσσαλονίκη 1985 Τσάμης, Ιωσήφ Καλόθετος:. Γ. Τσάμης, Ιωσήφ Καλόθετου συγγράμματα [Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς 1], Θεσσαλονίκη 1980 Υρτακηνός, Άννα: Τοῦ αὐτοῦ ἔκφρασις εἰς τὸν παράδεισον τῆς ἁγίας Ἄννης τῆς μητρὸς τῆς Θεοτόκου, έκδ. Ι. Fr. Boissonade, Anecdota graeca e codibus regiis, ΙΙΙ, Parisiis 1829-1832 [ανατ. Ηildesheim 1962], 59-70 [BHG 134] Ζωναράς: L. Dindorf, Joannis Zonarae epitome historiarum, Ι-ΙΙΙ, Lipsiae 1868-1870

1 Ι.1 Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ Ο Νικηφόρος Γρηγοράς 1, ένας από τους σημαντικότερους λογίους της Παλαιολόγειας εποχής, γεννήθηκε στην Ηράκλεια του Πόντου γύρω στο 1295 2. Για τους γονείς του δεν έχουμε καμία πληροφορία από τον ίδιο, πιθανότατα διότι ο Γρηγοράς τους έχασε σε ηλικία μόλις 10 ετών. Την ανατροφή και την εκπαίδευσή του ανέλαβε ο αδερφός της μητέρας του, μητροπολίτης Ηρακλείας Ιωάννης, το Βίο του οποίου συνέγραψε ο Γρηγοράς λίγο μετά το θάνατό του. Από τον Ιωάννη ο Νικηφόρος μυήθηκε στη θεολογία και στη θύραθεν σοφία, κυρίως στον Πλάτωνα, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος στο Βίο του 3. Στα είκοσί του χρόνια 4 έρχεται στην Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσει τις σπουδές του κοντά στον μετέπειτα πατριάρχη Ιωάννη ΙΓ Γλυκύ (1315-1319), ο οποίος εκτός από την αριστοτελική ρητορική δίδασκε γραμματική και λογοτεχνία 5. Στην Ιστορία του ο Γρηγοράς εγκωμιάζει το δάσκαλό του Ιωάννη με την ευκαιρία της ανάρρησής του στον πατριαρχικό θρόνο για τη σοφία και την αρετή του και αναφέρει ότι ωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από εκείνον 6. Ο Ιωάννης Γλυκύς θα πρέπει να 1 Για τη ζωή και το έργο του Νικηφόρου Γρηγορά βλ. Βeck, Kirche, 719-721 Dieten, Rhomäische Geschichte, 1-62 Μόσχος, Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός, 16-32 Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Β, 297-312 Pietrosanti, βλ. Γρηγοράς, Περί ενυπνίων, 9-31 PLP 4443 Fryde, Palaeologan Renaissance, 357-373 Βλαχάκος, Φυσική γεωγραφία, 58-69 B. Τσιότρας, Η εξηγητική παράδοση της γεωγραφικής υφηγήσεως του Κλαύδιου Πτολεμαίου, Οι επώνυμοι σχολιαστές, Αθήνα 2006, 73-79. 2 Οι ερευνητές διατυπώνουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με την ημερομηνία γέννησής του. Ο Krumbacher (K. Krumbacher, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Λογοτεχνίας, Α -Γ [ἑλλ. μετ. Γ. Σωτηριάδης], Ἀθῆναι 1897-1900 [ανατ. Ἀθῆναι 1974]) εδώ Α, σ. 592, ο Guilland (Guilland, Essai, σ. 4) και ο Laurent (Laurent, La personnalité, σ. 455) υποστηρίζουν ότι ο Γρηγοράς γεννήθηκε το 1295. Ο Grecu θεωρεί ότι ο Γρηγοράς γεννήθηκε, λίγο πριν το 1295 (V. Grecu, Das Geburtsjahr der byzantinischen Geschichtschreiders des Nicephoros Gregoras, Bull. Acad. Roum. Sect. Hist. 27 (1946) 56-61). Ο Hunger λίγο μετά το 1290 (Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, σ. 297), ο Beyer τον Ιούνιο του 1293 ή του 1294 (Beyer, Chronologie, σ. 129) ο Dieten (Dieten, Rhomäische Geschichte, σ. 2) το 1295 και οι συντάκτες του PLP τοποθετούν την γέννησή του από το 1292-1295 (αρ. 4443). 3 Γρηγοράς, Ιωάννης, 55.5-60.17. 4 Ο Γρηγοράς σύμφωνα με τον Κουρούση αρχίζει τις σπουδές του κοντά στον πατριάρχη Ιωάννη ΙΓ Γλυκύ μετά το 20 ο έτος της ηλικίας του, οπότε αν θεωρηθεί ότι γεννήθηκε το 1290/91, στην Κωνσταντινούπολη βρίσκεται το (1310) 1311-12, βλ. Κουρούσης, Ιωάννης ΙΓ Γλυκύς, σ. 320. Οι συντάκτες του PLP προτείνουν το 1314 ή το 1315, βλ. PLP 4443. 5 Το (1310) 1311-1312, βλ. Κουρούσης, Ιωάννης ΙΓ Γλυκύς, σ. 320. 6 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, I.270.20-271.2: τούτου τοῦ ἀνδρὸς ἀπολελαύκειν κἀγώ, καθόσον πλεῖστον ἐξῆν, ἐν ταῖς νύκτωρ καὶ μεθ ἡμέραν σχολαῖς λογικαῖς αὐτῷ συγγινόμενος καὶ πολλὴν τῆς ἐκείνου γλώττης τρυγῶν τὴν ὠφέλειαν, ὁπότε δὴ καὶ παρ ἐμοὶ οἵ τε τῶν λόγων μάλα τοι ἤκμαζον ἔρωτες καὶ ἡ ἡλικία τὸν εἱκοστὸν παρήλαττε χρόνον. Το χωρίο επισημαίνεται από τον Κουρούση, Ιωάννης ΙΓ Γλυκύς, 320-321. Στη σοφία του δασκάλου του αναφέρεται ο Γρηγοράς και λίγο παραπάνω βλ. Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.270.8-12: ἦν δὲ ὁ ἀνὴρ σοφὸς ἐν τοῖς μάλιστα καὶ σφόδρα τῆς εὐγενοῦς ἐκείνης τῶν Ἀθηναίων ἠχοῦς εἴπερ τις

2 συνέστησε τον Γρηγορά σε έναν από τους σημαντικότερους λογίους του 14 ου αιώνα, στο Μεγάλο Λογοθέτη Θεόδωρο Μετοχίτη 7. Ο Μετοχίτης μετέδωσε στο μαθητή του τις γνώσεις του στην αστρονομία 8 και τον εγκατέστησε στη μονή της Χώρας αμέσως μετά την ανακαίνισή της (γύρω στο 1316) 9, ενώ ο Γρηγοράς βοήθησε το δάσκαλό του στην ανακαίνιση της μονής 10 και δίδαξε στα παιδιά του Μετοχίτη, Ειρήνη 11 και Νικηφόρο τόσο τη θύραθεν όσο και τη χριστιανική θεολογία 12. Είκοσι επτά ετών γύρω στο 1322 συγγράφει και εκφωνεί έναν εγκωμιαστικό λόγο για τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β και καταφέρνει να αποκτήσει την εύνοιά του 13. Ο αυτοκράτορας του προτείνει τη θέση του χαρτοφύλακα, αλλά ο Γρηγοράς δεν τη δέχεται λόγω της νεαρής ηλικίας του 14. Λίγα χρόνια αργότερα το 1324 προτείνει στον Ανδρόνικο Β αλλαγές στον τρόπο καθορισμού του Πάσχα, όμως ο Ανδρόνικος παρόλη την προσωπική αποδοχή των προτάσεων του Γρηγορά, δεν αποφασίζει να τις υιοθετήσει εξαιτίας των συντηρητικών ἐχόμενος καὶ τύπον ἐκεῖνον καὶ τρόπον καθάπερ τι θεῖον τηρῶν ἀρχέτυπον συνέσεως δ ἐμβριθείᾳ καὶ γνώμῃ βουλευομένῃ τὰ δέοντα καὶ τρόπων σεμνότητι μακρῷ τῷ μέτρῳ πάντας νικῶν. 7 Για τον Θεόδωρο Μετοχίτη βλ. συγκεντρωμένη την παλαιότερη βιβλιογραφία στο PLP 11917, το άρθρο της Talbot στο ODB ΙΙ, 1357-1358 Fryde, The Early Palaeologan Renaissance και το βιβλίο του Ι.. Πολέμη, Ηθικός ή περί παιδείας, Αθήνα 2005. 8 Ο Γρηγοράς πείθει τον Μετοχίτη να τον μυήσει στην αστρονομία με το ακόλουθο επιχείρημα, βλ. Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.325.20-23 ποῦ δ οὐκ ἂν ἐλαύνοι σχετλιότητος, οὐρανοὺς μὲν διηγεῖσθαι δόξαν θεοῦ περιηχοῦντας πᾶσαν γῆν, ἡμᾶς δὲ κωφεύειν οὐκ ἐπαΐοντας ἅττα φασίν, ἀλλ ἄστροις τὸ θρυλλούμενον τεκμαίρεσθαι τὴν τούτων ἐπιστήμην; Το χωρίο σχολιάζεται από τον Πολέμη, βλ. Πολέμης, Βασιλικοί λόγοι, σ. 78. Βλ. επίσης Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.322.2-6: τῆς μὲν γὰρ τοῦ μεγάλου λογοθέτου ὁμιλίας (τετίμητο γὰρ ἤδη καὶ τῷ τοιούτῳ πρὸς τοῦ βασιλέως ἀξιώματι), τούτου τοίνυν τῆς ὁμιλίας, ἐπείπερ ἀκροατὴς ἐγενόμην αὐτοῦ κατά γε τὸ τῆς ἀστρονομίας μάθημα, ξυνέβη μοι ἀπολελαυκέναι ἐς κόρον. 9 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.308.24-.309.4: οὗ γὰρ περὶ πλείονος ποιησάμενος ἐμὲ κατὰ τὴν αὐτῷ νεουργηθεῖσαν μονὴν τῆς Χώρας φέρων κατῴκισε, πολλὴν ἔπειτα τὴν στοργὴν ἐδείκνυ πρὸς ἐμὲ καὶ ἱλαρὰν τὴν διάθεσιν καὶ μικροῦ τοῖς αὐτοῦ παισὶν ἐπίσης ἐδίδου τὴν σχέσιν κἀμοί. 10 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, II.1045.18-1046.9: Ἐκ γὰρ πάνυ τοι νέας καὶ παιδικῆς ἡλικίας, ἐμαυτὸν ἐγκαθιδρύσας τῇδε τῇ μονῇ, παρέμεινα μέχρι καὶ ἐς τὴν τήμερον, ἔτος ἀμείβων ἤδη τῆς ἡλικίας ἑξηκοστόν. καὶ πολλῶν μὲν ἐν μέσῳ πρόξενος ἐγενόμην τῷ τόπῳ καλῶν, συναιρομένου θεοῦ πολλοὺς δὲ καὶ τῷ τὴν μονὴν εὐθὺς ἀναδεξαμένῳ καὶ ἐγκαινίζοντι φιλοτίμῳ γνώμῃ καὶ χειρὶ σοφωτάτῳ ἐκείνῳ ἀνδρὶ συνηράμην, ἐς ὅσα τε χρείας ἐκείνῳ καὶ ἡμῖν ἔδει καὶ ὅσα τὸ τοῦ φίλτρου δυνάμενον ἡμῖν ὑπηγόρευε. δι ἅ μοι καὶ τὴν ἐπιτροπὴν καὶ τὴν τῶν τῆς μονῆς τιμιωτέρων καὶ ἀναγκαιοτέρων ἐπίσκεψιν πραγμάτων ἐπίστευσε, καὶ τρόπον τινὰ διάδοχον ἑαυτοῦ κατέστησε τελευτῶν ἐκεῖνος ἐνταῦθα. καὶ νῦν οὓς μὲν εὗρον ἀσκουμένους ἐλθὼν ἐξ ἀρχῆς ἔγωγε ἐνταυθοῖ, πάντες ἐκ πολλοῦ τὸν βίον ἀπολιπόντες εἰσίν οἳ δ εἰσὶ νῦν, πάντες εἰσὶν ἐμοῦ βουλομένου τὴν μονὴν ἄλλοτ ἄλλως οἰκήσαντες τήνδε. 11 βλ. PLP 5972. 12 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία I.309.15-19: ἐδίδασκον γὰρ τόν τε υἱέα καὶ ἣν ἔφαμεν αὐτοῦ θυγατέρα, τὰ τῶν θύραθεν καὶ ἡμετέρων βιβλίων αἰνιγματώδη καὶ γρίφα διαλευκαίνων καὶ τὴν ἐκείνων νύκτα πρὸς ἡμέραν μεθαρμοζόμενος. ἦν γὰρ ἡ γυνὴ μεγαλοφυὴς ὁμοῦ καὶ φιλομαθής τὸ μὲν δῶρον τῆς φύσεως εἰληφυῖα, τὸ δὲ τῆς γνώμης. 13 Για τους βασιλικούς λόγους προς τιμήν του Ανδρονίκου Β βλ. την ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία της Ελένης Καλτσογιάννη, Τα εγκώμια για τον Ανδρόνικο Β Παλαιολόγο, Θεσσαλονίκη 2002 και Πολέμης, Βασιλικοί λόγοι. Βλ. επίσης στο επόμενο κεφάλαιο: Το συγγραφικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά, σ. 7. 14 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.340.1-348.2.

3 κύκλων της εκκλησίας 15. Το 1326 ο Γρηγοράς λαμβάνει μέρος σε διπλωματική αποστολή στη Σερβία προκειμένου να ζητήσει από το Σέρβο ηγεμόνα Στέφανο Γ Ούρεση (1321-1331) να στείλει πίσω στην Κωνσταντινούπολη την πεθερά του, η οποία ήταν κόρη του Θεοδώρου Μετοχίτη και παλιά μαθήτρια Γρηγορά. Στο ταξίδι του αυτό αναφέρεται σε μία επιστολή του στον Ανδρόνικο Ζαρίδη, αλλά και στην ιστορία του 16. Παράλληλα αναπτύσσει έντονη συγγραφική και επιστημονική δραστηριότητα. Ανοίγει ένα ιδιωτικό σχολείο στη μονή της Χώρας 17, όπου διδάσκει το quadrivium, δηλαδή αριθμητική, αστρονομία, μουσική, γεωμετρία, σύμφωνα με τις πληροφορίες που δίνει ο ίδιος σε μία επιστολή του στον Μιχαήλ Καλοειδά 18. Όταν το 1328 ο Ανδρόνικος Β απομακρύνεται από το θρόνο, ο Γρηγοράς που πρόσκειται στον έκπτωτο αυτοκράτορα χάνει την περιουσία του, ενώ ο δάσκαλός του Θεόδωρος Μετοχίτης εξορίζεται στο ιδυμότειχο μέχρι το 1330. Από τον τόπο της εξορίας του ο Μετοχίτης εμπιστεύεται στον μαθητή του Νικηφόρο Γρηγορά την προσωπική του βιβλιοθήκη, καθώς και τη βιβλιοθήκη της μονής της Χώρας σύμφωνα με ένα ποίημά του 19. Όπως προκύπτει από το επιστολογραφικό του έργο ο Γρηγοράς μέχρι το 1330 είχε συντάξει: τον Λόγο περὶ διορθώσεως τοῦ Πασχαλίου, το Ὑπόμνημα εἰς τὸν περὶ Ἐνυπνίων Λόγον τοῦ Συνεσίου Κυρήνης, την α έκδοση της Πραγματείας περὶ κατασκευῆς τοῦ Ἀστρολάβου, τις Προσθῆκες εἰς τὰ κεφάλαια τοῦ Πτολεμαίου και ένα 15 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, I.364.3 Dieten, Rhomäische Geschichte, σ. 5. 16 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, I.374.19-383 και Γρηγοράς, Επιστολές, αρ. 32a και 32b. 17 Γρηγοράς, Επιστολές, 114.62-63: καὶ διδασκαλεῖον αὐτὸς ἀνέῳξα καὶ κόποις ἐκδέδωκα ἐμαυτόν. 18 Γρηγοράς, Επιστολές, 114.55-67. βλ. επίσης Dieten, Rhomäische Geschichte, σ. 6-7 και Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, σ. 299. Με τα μαθήματα που διδάσκονταν οι μαθητές στην ιδιωτική σχολή του Γρηγορά ασχολείται ο Fuchs, Höheren Schulen, 62-65 και η Mergiali, L enseignement, 78-79. 19 I. Ševčenko-J. Featherstone, Two Poems by Theodore Metochites, The Greek Orthodox Theological Review 26 (1981) 1-45. Σύμφωνα με το ποίημα (σ. 29-45) ο Μετοχίτης παρακαλεί τον Γρηγορά να διατηρήσει τους θησαυρούς της σοφίας του και κυρίως τα αστρονομικά του έργα για το καλό των επόμενων γενεών. Βλ. επίσης Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.309.6-11: καὶ πολλάκις ἐνεκαλλωπίσατο ἐπί τε τοῦ βασιλέως ἐπί τε τῶν ἐλλογίμων ἐμοῦ γε εἵνεκα, ὅτι διάδοχον τῆς αὐτοῦ σοφίας ἐπεποιήκει με. δείκνυσι δὲ τοῦτο σαφέστερον ἔν τε ταῖς πρὸς ἐμὲ τούτου ἐπιστολαῖς ἔν τε τοῖς ἔπεσιν, ἃ πεποίηκεν ὕστερον ἐν τῇ ἐξορίᾳ αὐτοῦ και Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, II.1046.3-6: ἅ μοι καὶ τὴν ἐπιτροπὴν καὶ τὴν τῶν τῆς μονῆς τιμιωτέρων καὶ ἀναγκαιοτέρων ἐπίσκεψιν πραγμάτων ἐπίστευσε, καὶ τρόπον τινὰ διάδοχον ἑαυτοῦ κατέστησε τελευτῶν ἐκεῖνος ἐνταῦθα. Βλ. επίσης Ševčenko, Metochites, 35-36 και κυρίως τις σημ. 133-134. Μετά το θάνατο του Μετοχίτη ο Γρηγοράς ανέλαβε την επεξεργασία του έργου του δασκάλου του, βλ. σχετικά I. Ševčenko, Observations sur les recueils des discours et les poèmes de Th. Métochite et sur la bibliothèque de Chora à Constantinople, Scriptorium 5 (1951) 279-288 I. Ševčenko, Études sur la polémique entre Théodore Métochite et Nicéphore Choumnos, La vie intellectuelle et politique à Byzance sous les premieres Paléologues [Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae, Subsidia III], Bruxelles 1962, 281-283.

4 τμήμα από την Ιστορία του, η οποία περιλαμβάνει 37 βιβλία και αφηγείται τα γεγονότα από το 1204 ως το θάνατό του (περίπου το 1260) 20. Το 1331 αντιμετώπισε με επιτυχία τον Καλαβρό μοναχό Βαρλαάμ σε μία συζήτηση που έλαβε χώρα στο παλάτι του νέου φίλου του και Μεγάλου ομέστικου Ιωάννη (Στ ) Καντακουζηνού, ενώ εναντίον του Βαρλαάμ στρέφονται και τρία έργα, τα οποία συνέγραψε από το 1331 ως το 1337 (Αντιλογία, άνοιξη 1331, Φιλομαθής, καλοκαίρι 1331 και Φλωρέντιος 1337 21 ). Την επόμενη χρονιά, το 1332, και σε διάστημα ενός μήνα χάνει δύο προσφιλή του πρόσωπα, τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β (13 Φεβρουαρίου) και τον αγαπημένο του δάσκαλο Θεόδωρο Μετοχίτη (13 Μαρτίου). Τότε συγγράφει δύο επιτάφιους λόγους προς τιμήν τους και ένα χρόνο αργότερα συντάσσει άλλον έναν επιτάφιο λόγο για τη μητέρα του Ιωάννη Καντακουζηνού, Θεοδώρα. Το 1334, όταν ο Ανδρόνικος Γ αρχίζει διαπραγματεύσεις με τους Λατίνους για την ένωση των εκκλησιών, αν και ο ίδιος δεν κατέχει κανένα εκκλησιαστικό αξίωμα, όπως αναφέρει στην Ιστορία του, θεωρείται ο καταλληλότερος συνομιλητής των δύο παπικών εκπροσώπων του Francesco de Camerino επισκόπου Βοσπόρου και του Richard επισκόπου Χερσώνος, αλλά πείθει τη σύνοδο να μην αρχίσει διαπραγματεύσεις μαζί τους 22. Μετά τις δύο Συνόδους του 1341, στις οποίες επικρατούν οι οπαδοί του Ησυχασμού και καταδικάζονται οι αντίπαλοί τους Βαρλαάμ και Γρηγόριος Ακίνδυνος, ο Γρηγοράς αποφασίζει να λάβει ενεργό μέρος στη διαμάχη ως αντίπαλος του Γρηγορίου Παλαμά και μετά την αποχώρηση του Γρηγορίου Ακίνδυνου αναδεικνύεται αρχηγός της αντιησυχαστικής παράταξης. Επίσημα εκφράζει τις θέσεις του για τον Ησυχασμό το 1347 και την ίδια χρονιά συγγράφει τους πρώτους Αντιρρητικούς λόγους εναντίον των Ησυχαστών, που θα δημοσιευτούν λίγα χρόνια αργότερα 23. Στο μεταξύ οι σχέσεις του με τον Ιωάννη Καντακουζηνό, ο οποίος είχε επικρατήσει με τη βοήθεια των Ησυχαστών, αρχίζουν να διαταράσσονται. Ήδη το 1348 ο Καντακουζηνός εμφανίζεται δυσαρεστημένος με τον Ευχαριστήριο λόγο που συνέγραψε ο Γρηγοράς με αφορμή την είσοδό του στην Κωνσταντινούπολη 24. Παρόλα αυτά στα τέλη του 1349, όταν πεθαίνει ο πατριάρχης 20 Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, 302-303, Βλ. Μόσχος, Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός, σ. 18-19. Για τα έργα του Γρηγορά βλ. στο επόμενο κεφάλαιο σ. 7. 21 Σχετικά με τη διαμάχη του Βαρλαάμ με τον Γρηγορά βλ.. Ι. Πολέμης, Ἡ πρὸς τὸν Βαρλαὰμ διένεξις του Γρηγορᾶ. Η «Ἀντιλογία». Ελληνικά 8 (1964) 44-72. Για τις εκδόσεις των έργων βλ. το κεφάλαιο που ακολουθεί, σ. 7 22 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, I.501-520 Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, σ. 299 R.-J. Loenertz, Les missiones dominicaines en Orient, Archivum Fratrum Praedicatorum 2 (1932) 10.31-32 Mόσχος, Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός, 37-38. 23 Βλ. στο κεφάλαιο Τα έργα του Νικηφόρου Γρηγορά, σ. 7. 24 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία III.108.6-109.11. Το χωρίο σχολιάζεται και στο κεφάλαιο, Οι πηγές του Νικηφόρου Γρηγορά, σ. 140.

5 Ισίδωρος, ο Καντακουζηνός προτείνει στον Γρηγορά το αξίωμα του πατριάρχη, αλλά εκείνος αρνείται 25. Ο Καντακουζηνός σε μία προσπάθειά του να φέρει την ειρήνη στους κόλπους της εκκλησίας συγκαλεί το 1351 Σύνοδο, κατά τη διάρκεια της οποίας καταδικάζονται οι απόψεις του Γρηγορά ο οποίος είχε προηγουμένως λάβει το μοναχικό σχήμα και των οπαδών του. Αρχικά δεν υφίσταται ο ίδιος κυρώσεις, αλλά αργότερα εγκλείεται με διαταγή του αυτοκράτορα στη μονή της Χώρας και διατάσσεται να σιωπήσει, επειδή συνέχιζε να επιτίθεται στους Ησυχαστές και είχε προβλέψει την πτώση της αυτοκρατορίας, αν ο Καντακουζηνός κατέθετε τον Τόμο της Συνόδου του 1351 στην αγία Τράπεζα της αγίας Σοφίας. Ύστερα, μάλιστα, από μία αποτυχημένη προσπάθεια συμφιλίωσης του Γρηγορά με τον αυτοκράτορα ο συγγραφέας στη Ρωμαϊκή του Ιστορία ισχυρίζεται ότι απειλήθηκε από τους αντιπάλους του ότι θα του κάψουν τα αγιολογικά του κείμενα 26. Στη μονή της Χώρας ο Γρηγοράς παραμένει έγκλειστος για τρία χρόνια, ενώ, όπως ο ίδιος αναφέρει στην Ιστορία του, του αφαιρούν τα βιβλία του και μόνο πέντε φορές του επιτρέπουν να δεχθεί την επίσκεψη του παλιού μαθητή και φίλου του Αγαθαγγέλου, από τον οποίο ενημερώνεται για όσα συμβαίνουν στον έξω κόσμο 27. Η περίοδος του εγκλεισμού του λήγει το Νοέμβριο του 1354, όταν ο Ιωάννης Ε Παλαιολόγος εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη. Ένα χρόνο αργότερα, το καλοκαίρι του 1355, ύστερα από παρέμβαση ενός λατίνου λεγάτου ο αυτοκράτορας διοργανώνει ένα διάλογο ανάμεσα στον Νικηφόρο Γρηγορά και στον Γρηγόριο Παλαμά, αλλά ο διάλογός τους δεν καταλήγει πουθενά 28. Ατελέσφορη ήταν και η συνάντησή του με τον πρώην αυτοκράτορα Καντακουζηνό, ο οποίος είχε καρεί μοναχός 29. Οι αγώνες του εναντίον του Γρηγορίου Παλαμά συνεχίζονται ως το τέλος της ζωής του. Στις 14 Νοεμβρίου 1357 καταγράφει στην ιστορία του το θάνατο του αντιπάλου του και λίγο αργότερα πεθαίνει και ο ίδιος 30, ενώ το νεκρό σώμα του διαπομπεύεται στους 25 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία II.871.22-873.11. 26 Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, II.1144.11-1145.2: Ἐμοῦ δὲ τῶν ἁγίων προκομίζειν ἐπιχειροῦντος τὰς βίβλους, ἐκεῖνοι μηδὲ μικρὸν γοῦν ἀνασχόμενοι ἐξανέστησαν, πολλὴν ἐμοῦ καταχέοντες χλεύην καὶ πλεῖστά τε λέγοντες ἕτερα καὶ "ὡς ἀσύνετα δρᾷς κατὰ σεαυτοῦ, βασιλικοῖς ἀντιπράττων προστάγμασιν, ἐξὸν ἐνδόντα βραχὺ μείζονος ἢ κατὰ τὴν πρὶν ἀπολαύειν εὐμένειαν, ἔκ τε βασιλέων καὶ βασιλίδων, καὶ ἅμα πρὸς πάντων, ὅσοι τε τῶν συγκλητικῶν καὶ ὅσοι τῶν ἄλλως ἐχόντων αἰδοῦς καὶ τιμῆς. καὶ μὲν δὴ κεφάλαιον, ἔφασαν, ἔστω σοι τοῦτο τῶν λόγων, ὡς ἐπιμένων ταύτῃ τῇ σκληρότητι πολλῶν μὲν στερήσῃ τῶν ἀγαθῶν, πολλῶν δὲ πειραθήσῃ τῶν λυπηρῶν καὶ ἅμα τῶν μὲν σῶν λόγων ὅσοι ἐπ ἐκκλησίας ἐν ταῖς τῶν ἁγίων ἀναγινώσκονται μνήμαις, πῦρ δαπανήσει πολέμιον καὶ ἀντίθετον ἅπαντας ἐν βραχεῖ, προστάττοντος βασιλέως σὺ δ ἄταφος θανὼν ἔξω που ῥιφήσῃ τῆς πόλεως." 27 Σχετικά με το πρόσωπο του Αγαθαγγέλου βλ. ενδεικτικά Μόσχος, Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός, σ. 65 σημ. 108 και PLP (67) 91040. 28 Βλ. Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία III.266-374. 29 Βλ. Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία III.375-500. 30 Σχετικά με την ημερομηνία του θανάτου του Γρηγορά έχουν διατυπωθεί από τους μελετητές διάφορες απόψεις. Ο Guilland προτείνει το 1360 (Essai, σ. 53, σημ. 5), ο Dieten, (Rhomäische Geschichte

6 δρόμους της Κωνσταντινούπολης σύμφωνα με τη μαρτυρία του συγγραφέα Ιωάννη Κυπαρισσιώτη 31. Το 15 ο αιώνα αναθεματίζεται επίσημα στη Θεσσαλονίκη, τη μητροπολιτική έδρα του αντιπάλου του Γρηγορίου Παλαμά 32. μτφρ. 34), το 1361, ο Beyer (Chronologie σ. 129) το τέλος του 1358-τέλος 1361 και τέλος οι συντάκτες του PLP γύρω στο 1361 (αρ. 4443). 31 Βλ. PG 152, 733D15-736A8: Ἐπεκτείνοντες (ενν. Παλαμίτες) δὲ τοὺς τῆς κακίας ταύτης καρπούς, καὶ στῆναι πη τούτοις μηδαμῇ συγχωροῦντες, ὃ μηδὲ τοῖς εἰδωλολάτρες κατὰ τῶν μαρτύρων τετόλμηται, διαθηκῶν ὁσίων κατορχοῦνται, καὶ βεβηλοῦσιν εἰς τοὺς τῶν μακαρίων νεκρούς, τὰς μὲν ἀνατρέποντες, τοὺς δ ἀτάφους ἐρρίφθαι παρασκευάζοντες. εῖγμα δὲ τῆς αὐτῶν αἰσχύνης ἀνδρὸς εὐγενοῦς νεκρός, ἐφ ὅλην τὴν θερινὴν ἡμέραν μὴ συγχωρούμενος τὴν τῆς ἀρχαίας ἀποφάνσεως ὑποσχεῖν πεῖραν. Πρὸς τούτοις δὲ καὶ τὸ θαυμαστὸν ἐκεῖνο σῶμα τοῦ μεγάλου τῆς ἀληθείας κήρυκος παιζόμενόν τε καὶ περιφερόμενον ἐφ ἱκανόν καὶ τοῦτο μὲν ἐν φιλοσόφοις ὄντος, οἷους οὐδεὶς ἐν αὐτοῖς θαυμασιώτερος τοῦτο δ ἐν ἀσκηταῖς, οἷος οὐδεὶς ἕτερος σπουδαιότερος τοῦτο δ ἐν τοῖς ὑπὲρ εὐσεβείας ἀγῶσι καὶ τοῖς ἀπὸ τῶν πειρατῶν προπηλακισμοῖς καὶ λοιδορίαις καὶ καθείρξεσιν οἶος οὐδεὶς ἄλλος ἐν ἅπασι καρτερικώτερος Νικηφόρου φημί, τοῦ θαυμαστοῦ Γρηγορᾶ, καὶ μηδὲν ἕτερον ἐξ ἀμφοτέρων τῶν κλήσεων περὶ αὐτοῦ τοῦ θεοῦ δηλώσαντος, ἀλλ ἢ νίκας ἐν ἐγρηγορότι τῷ νῷ κατὰ τῶν τῆς ἀληθείας ἐχθρῶν ἄρασθαι. Για τον Ιωάννη Κυπαρισσιώτη βλ. PLP 13900. 32 Dieten, Rhomäische Geschichte, 34-35 και Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, 299-301. Για τον αφορισμό βλ. G. Mercati, Notizie di Procoro e Demetrio Cidone, Manuele Caleca e Teodoro Meliteniota ed altri appunti per la storia della teologia e della letteratura bizantina del secolo XIV, Vaticano 1931, σ. 56, σημ. 4. Bλ. ακόμη στο Συνοδικό, έκδ. J. Guillard, TM 2 (1967) 85-87, στ. 640-646. Πλήρη βιβλιογραφία παραθέτει ο Hunger, βλ. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία Β, 301-392, σημ. 77.

7 Ι.2 ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΓΡΗΓΟΡΑ Α) Τα έργα 33 Αγιολογικά- Ομιλίες Ο Γρηγοράς ασχολήθηκε με τη συγγραφή 13 αγιολογικών έργων, τα οποία εξετάζονται διεξοδικά στο κεφάλαιο που ακολουθεί. Αστρονομία Πραγματεία περὶ κατασκευῆς Ἀστρολάβου, Α και Β έκδοση (Η πρώτη έκδοση πριν από το 1330), έκδ. A. Delatte, Anecdota Atheniensia et alia, II, Liége, Paris: Faculté de Philosophie et Lettres 1939, 195-235. Περὶ ὑπολογισμοῦ ἐκλείψεων, (πριν από το 1330) έκδ. J. Mogenet - A. Tilon - R. Royez - A. Berg, Nicéphore Grégoras Calcul de l éclipse de soleil du 16 Juillet 1330 [Corpus des astronomes byzantins I], Amsterdam 1983. Λόγος περὶ Πάσχα (πριν από το 1330), έκδ. Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.364.13-372.18. Περὶ διορθώσεως πασχαλίου (πριν από το 1330), έκδ. D. Petavius, Uranologium, Paris 1630. Γραμματική Πρὸς τοὺς ἐν πᾶσι τοῖς ρήμασι κανόνας ζητοῦντας καὶ ὁμοιότητας, έκδ. Μanuel Moschopoulos, Grammaticae artis graecae methodus, Basiliae 1540, σ. 255-257. Πραγματεία περί συντάξεως. Παραδίδεται στον κώδικα Laurent. LVII 34, φφ. 6v-8v. εήσεις Εὐχὴ πρὸς βασιλέα ὡς ἀπὸ μητροπολίτου ἄρτι χειροτονηθέντος, έκδ. P. A. M. Leone, Nicephori Gregorae Opuscola nunc primum edita, Annali della Faccoltà di Lettere e Filosofia della Universita di Maccerata III-IV (1970-1971) 773-774. Εὐχὴ εἰς βασιλέα ὡς ἀπὸ μητροπολίτου ἄρτι χειροτονηθέντος, έκδ. P. A. M. Leone, Nicephori Gregorae Opuscola nunc primum edita, Annali della Faccoltà di Lettere e Filosofia della Universita di Maccerata III-IV (1970-1971) 777-778. 33 Ο Dieten παραθέτει αναλυτικά όλα τα έργα του συγγραφέα, βλ. Dieten, Rhomäische Geschichte Ι, 44-62 και ΙΙ, 6-7. Βιβλιογραφικό κατάλογο έχει συντάξει και ο. Μόσχος, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Α περίοδος: 1204-1341 (κεφάλαια 1-11), Αθήνα 1997, 493-497.