Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αντώνιος Β ( )

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αντώνιος Β ( ) Διπλωματική εργασία υποβληθείσα στο τμήμα Θεολογίαςγια την κτήση του μεταπτυχιακού τίτλου Σύμβουλος καθηγητής: Αμοιρίδου Ν. Ευαγγελία Θεσσαλονίκη 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ σελ. 3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ σελ. 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΠΗΓΕΣ Α. Οι ιστορικές πηγές σελ. 8 Β. Οι αγιολογικές πηγές σελ. 9 i. Νικηφόρου τοῦ μακαριωτάτου φιλοσόφου καὶ ῥήτορος, Ἐπιτάφιος ἤτοι βίος ἐγκωμίῳ συμπεπλεγμένος εἰς τὸν μέγαν ἐν ἀρχιερεῦσιν θεοῦ καὶ θαυμαστὸν ἐν πατριάρχαις Ἀντώνιον (10 ος αιώνας). (BHG 139) Ο συγγραφέας. Το έργο. Εκδόσεις. σελ. 11 ii. Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἀντωνίου τοῦ τὴν μονὴν τοῦ Καλέως συστησαμένου (BHG 139b) Ο συγγραφέας. Το έργο. Εκδόσεις. σελ. 14 iii. Συναξάρια α. Το Μηνολόγιον του Βασιλείου Β σελ. 17 β. Το Συναξάριον του Sirmond (12 ος -13 ος αι.) σελ. 18 Ο Βίος του πατριάρχη Ευθυμίου (Vita Euthymii Patriarchae Cp) ( BHG 651) σελ. 19 Γ. Αξιολόγηση Πηγών σελ.20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Α. Μέχρι την ανάρρηση στον πατριαρχικό θρόνο σελ. 22 i. Καταγωγή, Οικογένεια σελ. 22 ii. Γέννηση σελ. 24 1

3 iii. Μόρφωση σελ. 26 iiii. Είσοδος στον μοναχισμό σελ. 27 iv. Άνοδος στον πατριαρχικό θρόνο σελ. 30 Β. Πατριαρχία α. Εκκλησιαστικά ζητήματα i. To ζήτημα των γάμων του αυτοκράτορα Λέοντα σελ. 32 ii. «Το ζήτημα περί την της «ἁπάσης ἐκκλησίας ἔνωσιν» σελ. 36 β. Η σφραγίδα του πατριάρχη Αντωνίου Β σελ. 46 γ. Η Μονή του Καλλέως σελ. 47 i. Τοποθεσία σελ. 50 ii. Ιστορική διαδρομή-επιβίωση σελ. 53 iii. Η σφραγίδα της μονής σελ. 56 Γ. Θάνατος-Αγιοκατάταξη α. Ο θάνατος του πατριάρχη Αντωνίου Β σελ. 57 β. Η ταφή σελ. 59 γ. Αγιοκατάταξη σελ. 61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πηγές σελ. 66 Βοηθήματα σελ. 68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ α. Νικηφόρου τοῦ μακαριωτάτου φιλοσόφου καὶ ῥήτορος, Ἐπιτάφιος ἤτοι βίος ἐγκωμίῳ συμπεπλεγμένος εἰς τὸν μέγαν ἐν ἀρχιερεῦσιν θεοῦ καὶ θαυμαστὸν ἐν πατριάρχαις Ἀντώνιον σελ. 74 β. Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἀντωνίου τοῦ τὴν μονὴν τοῦ Καλέως συστησαμένου σελ. 92 2

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ BHG BZ Bibliotheca Hagiographica Graeca Byzantinische Zeitschrift CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae DOP Dumbarton Oaks Papers EO PG Echos d Orient Patrologia Graeca 3

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, άρχισα να προβληματίζομαι σχετικά με το ποιο θα ήταν το αντικείμενο έρευνας της διπλωματικής μου εργασίας. Όταν περατώθηκε ο υποχρεωτικός χρόνος σπουδών, συζητώντας με την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, της εξέθεσα τους προβληματισμούς και τότε εκείνη με προέτρεψε να ασχοληθώ με τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αντώνιο Β. Από την στιγμή που μου προτάθηκε το θέμα, ξεκίνησα μία πρώτη έρευνα για να διαπιστώσω, εάν υπήρχε στην βιβλιογραφία κάτι σχετικό με τον συγκεκριμένο πατριάρχη. Διαπίστωσα ότι υπήρχε ένα κενό, καθώς εντόπισα μόνο σποραδικές αναφορές στο όνομα του, οι οποίες βρίσκονταν κυρίως σε συνάφειες για άλλα πρόσωπα. Το γεγονός αυτό μου έδωσε το έναυσμα για να προχωρήσω στην εκπόνηση μιας διπλωματικής, η οποία θα είχε ως στόχο να φωτίσει την προσωπικότητα και το έργο του πατριάρχη Αντωνίου. Στην φάση της συλλογής του υλικού μου, συνάντησα αρκετές δυσκολίες. Η πιο σημαντική εκ των οποίων ήταν η εύρεση του Βίου του πατριάρχη Αντωνίου που συνέγραψε ο Νικηφόρος Γρηγοράς. Παρά τις επισταμένες προσπάθειες μου να εντοπίσω την ύπαρξη του σε κάποια ελληνική βιβλιοθήκη ή στο διαδίκτυο, αυτό στάθηκε αδύνατο. Επειδή όμως γνώριζα ότι το κείμενο είχε εκδοθεί στο περιοδικό Orpheus του Pontificium Institutum, απευθύνθηκα σε έναν παλιό συμφοιτητή και φίλο μου, ο οποίος διέμενε στην Ιταλία. Τον ευχαριστώ διότι προθυμοποιήθηκε να με διευκολύνει στην αναζήτηση μου και όντως μου απέστειλε το κείμενο που αναζητούσα. Ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κ. Ευαγγελία Αμοιρίδου για τις συμβουλές που μου παρείχε και για την υπομονή με την οποία με αντιμετώπισε καθ όλη την πορεία της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τα αδέρφια μου Εύη, Γιώτα και Σάββα για την φιλολογική επεξεργασία των κειμένων μου, καθώς και για την συμπαράσταση, αλλά και την κατανόηση τους. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου για την αμέριστη συμπαράσταση τους, πνευματική και υλική. 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι χρονικογράφοι και οι ιστορικοί τόσο της εποχής του πατριάρχη Αντωνίου Καυλέα Β 1 όσο και οι μεταγενέστεροι του, δεν μας παρέχουν αρκετές πληροφορίες. Οι πληροφορίες που μας προσφέρουν είναι σποραδικές με αποτέλεσμα να μην είμαστε σε θέση να μπορέσουμε να συνθέσουμε μια απόλυτα ολοκληρωμένη εικόνα για την ζωή και την προσωπικότητα του πατριάρχη Αντώνιου Β. Η σύγχρονη έρευνα έχει επικεντρωθεί σε θέματα, που σχετίζονται με τον Αντώνιο Β και αναφέρονται πρωτίστως στην ένωση που επιτεύχθηκε κατά την διάρκεια της πατριαρχίας του, το 901, και δευτερευόντως στο μοναστήρι που ίδρυσε. Μέχρι σήμερα δεν έχει συγγραφεί καμία μονογραφία για τον πατριάρχη Αντώνιο Β και δεν έχει απασχολήσει την έρευνα ειδικότερα η προσωπικότητά του. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει η παρούσα μελέτη. Κατά την διάρκεια της αναζήτησης βιβλιογραφίας, κατά αγαθή συγκυρία εντοπίσαμε δύο έργα, τα οποία θα αποτελέσουν την βάση για την διαπραγμάτευση του θέματός μας. Το πρώτο έργο είναι ο Επιτάφιος Λόγος που συνέγραψε ο σύγχρονος του πατριάρχη Αντωνίου, Νικηφόρος ο φιλόσοφος και ρήτορας τον 10 ο αιώνα και συνεπώς αποτελεί την σημαντικότερη πηγή. Αυτό το έργο μας παρέχει ένα σύνολο πληροφοριών για την ζωή του εν λόγω πατριάρχη. Το δεύτερο έργο είναι μεταγενέστερο της εποχής του Αντωνίου. Πρόκειται για έναν Βίο του Αντωνίου, τον οποίο έγραψε ο Νικηφόρος Γρηγοράς ( ) κατά τον 14 ο αιώνα. Αν και θα φανεί αναλυτικά παρακάτω ο Νικηφόρος Γρηγοράς χρησιμοποιεί ως πηγή του το έργο του Νικηφόρου Φιλόσοφου. Αν και ο Γρηγοράς παραθέτει κάποια στοιχεία 1 Για τον πατριάρχη Αντώνιο Β και την εποχή του βλ. Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, μτφρ. Ιω. Παναγόπουλος, επιστ. επιμ. Ευάγγελος Κ. Χρυσός, εκδ. Στέφανος Βασιλόπουλος, τ. 2,Αθήνα 2002 Joan M. Hussey, The Οrthodox Church in the Byzantine Empire, Oxford 1990; Shaun Tougher, The Reign of Leo VI ( ), Politics and People,Leiden- New York- Koln

7 που δεν εμπεριέχονται στο έργο του Φιλόσοφου, εντούτοις εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς ότι τον κορμό του έργου του Γρηγορά αποτελεί ο Επιτάφιος Λόγος του Νικηφόρου Φιλόσοφου. Τα δύο αυτά έργα που εξέδωσε ο P.L.M. Leone, είναι και η βάση στην οποία στηριχτήκαμε για την έρευνα και την συγγραφή της αυτής διπλωματικής εργασίας. Μέσα από τα δύο παραπάνω έργα μπορούμε να προσεγγίσουμε και να σκιαγραφήσουμε την προσωπικότητα του πατριάρχη Αντωνίου, διότι παρέχουν πλήθος πληροφοριών για την καταγωγή των γονέων του, για τον τόπο γέννησής του και την μόρφωση του. Ακόμη, μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία για την ζωή του ως μοναχού και ηγούμενου, καθώς και για τις ενέργειες του ως πατριάρχη. Στην προσπάθειά μας να συνθέσουμε την προσωπικότητα του Αντωνίου Β, χωρίζουμε την μελέτη μας σε δύο κεφάλαια. Στην πρώτη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου θα επεξεργαστούμε τις ιστορικές πηγές, επικεντρώνοντας την έρευνα μας στους ιστορικούς και χρονικογράφους του 10 ου αιώνα και εντεύθεν. Από τις πηγές αυτές θα προσπαθήσουμε να αντλήσουμε πληροφορίες για την πατριαρχία του Αντωνίου Β και για την ίδρυση της μονής που φέρει το όνομά του. Οι πληροφορίες που βρίσκουμε είναι σποραδικές, αλλά υπάρχει σχεδόν πλήρης ομοφωνία των ιστορικών και χρονικογράφων γύρω από τα γεγονότα που αφορούν τον Αντώνιο Β. Στην δεύτερη ενότητα θα διαπραγματευτούμε τις αγιολογικές πηγές με χρονολογική σειρά. Θα δώσουμε πληροφορίες για το κάθε έργο, το συγγραφέα του, τις εκδόσεις, καθώς και μία σύγκριση των πηγών, προσπαθώντας να διευκρινίσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Στην πρώτη ενότητα του δεύτερου κεφαλαίου θα επιχειρήσουμε να συνθέσουμε μια, όσο το δυνατόν, ολοκληρωμένη βιογραφία του Αντώνιου Β κάνοντας λόγο για την καταγωγή του, την μόρφωσή του, τον μοναχικό βίο του και την δραστηριότητά του ως ηγούμενου. Στην δεύτερη ενότητα, η έρευνά μας θα επικεντρωθεί στην ανάδειξή του στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης και στις ενέργειες του ως πατριάρχη. Επίσης, θα αναφερθούμε στην μονή που ίδρυσε κατά την διάρκεια της πατριαρχίας του και στην ένωση που επιτεύχθηκε στους κόλπους της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης επί των ημερών του. 6

8 Στην τρίτη ενότητα θα ασχοληθούμε με τον θάνατο του πατριάρχη Αντωνίου και με την εκφορά της σωρού του. Στην ενότητα αυτή θα μας απασχολήσει, επίσης, η αναγνώρισή του από την ορθόδοξη εκκλησία ως αγίου και θα αναζητήσουμε τους λόγους της αναγνώρισης της αγιότητας του ήδη από την εποχή του. Μετά από όλα αυτά, ευελπιστούμε ότι θα έχουμε παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη εικόνα για την ζωή και την δράση του πατριάρχη. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΠΗΓΕΣ Α. Οι ιστορικές πηγές Οι ιστορικές πηγές, από τις οποίες αντλούμε πληροφορίες για τον πατριάρχη Αντώνιο, είναι φυσικά έργα των μέσων του 10 ου αιώνα, αλλά και μεταγενέστερα. Οι χρονικογράφοι της εποχής δεν αναφέρουν πολλά γεγονότα για την ζωή του βιογραφούμενου προσώπου και για την περίοδο της πατριαρχίας του. Η αναφορά τους για τον Αντώνιο Β περιορίζεται σε δύο γεγονότα. Το πρώτο γεγονός που αναφέρουν οι ιστορικοί και οι χρονικογράφοι είναι η ανάρρηση του Αντωνίου στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης «Στεφάνου δε πατριάρχου τῶν τῆδε μεταστάντος, χειροτονεῖται ἁντ αὐτοῦ Ἀντώνιος ὁ λεγόμενος Καυλέας» 2. Μεταξύ τους υπάρχει πλήρης ομοφωνία ως προς το ότι μετά τον θάνατο του νεαρού πατριάρχη Στεφάνου ( ), ο Αντώνιος ήταν αυτός που αναδείχθηκε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Η δεύτερη μνεία του ονόματος του Αντωνίου Β γίνεται όταν αναφέρονται στον τόπο ταφής του Στυλιανού Ζαούτζη. Σύμφωνα με αυτούς ο βασιλεοπάτορας Στυλιανός Ζαούτζης 3 θάφτηκε στο μοναστήρι του εν λόγω πατριάρχη, «μετ ὁλίγον δε τελευτᾶ Ζαούτζας ἐν τῷ παλατίω, και τοῦτον διά τοῦ Βουκολέοντος καταγαγόντες, ἀπήγαγον έν τῇ μονῇ τοῦ 2 Γεώργιος μοναχός, Χρονογραφία, P.G., στ πρβλ. Συμεών Λογοθέτης, Χρονικόν, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη, σελ Ψευδο-Συμεών, Χρονογραφία, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 1838, σελ. 702 Συνέχεια Θεοφάνη, Χρονογραφία, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 1838, σελ. 357 Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών,, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 1839, τόμ. 2, σελ. 254 Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, έκδ. I. Thurn, [CFHB-5], Βερολίνο/Νέα Υόρκη 1973, σελ. 11 Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, τόμ. 3, έκδ. T. Buttner-Wobst, [CSHB], Βόννη 1897, σελ Ο Στυλιανός Ζαούτζης ήταν ο πρώτος που του ανατέθηκε το αξίωμα του βασιλεοπάτορα και υπήρξε ο πατέρας της Ζωής, ερωμένης και δεύτερης συζύγου του αυτοκράτορα Λέοντα. 8

10 Καυλέα, ἐκεῖσε αὐτόν θάψαντες» 4. Αυτές είναι κι όλες οι πληροφορίες για το πρόσωπο του Αντωνίου που παρέχονται από τα ιστορικά κείμενα της εποχής. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το Χρονικόν του Εφραίμ 5, έργο το οποίο γράφτηκε ανάμεσα στην δεύτερη και την τρίτη δεκαετία του 14 ου αιώνα. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ιστορικούς και χρονικογράφους, ο Εφραίμ στο έργο αυτό μας παρέχει πληροφορίες σχετικές με την καταγωγή, το φιλανθρωπικό έργο και τον χαρακτήρα του Αντωνίου Β 6. Β. Οι αγιολογικές πηγές Αντίθετα με την σπανιότητα των πληροφοριών των ιστορικών έργων, οι σχετικές αγιολογικές πηγές είναι πιο πλούσιες. Τις αγιολογικές πηγές μπορούμε να τις διαχωρίσουμε σε δύο ομάδες στις άμεσες αγιολογικές πηγές και στις έμμεσες. Στις άμεσες αγιολογικές πηγές ανήκουν δύο έργα. Ο Επιτάφιος, που συνέθεσε ο Νικηφόρος Φιλόσοφος, πρόκειται για έργο γραμμένο λίγο μετά τον θάνατο του πατριάρχη και όπως είναι φυσικό έχει ιδιαίτερη αξία διότι μας δίνει τον απόηχο της ανάμνησης της συμπεριφοράς του βιογραφούμενου προσώπου. Βέβαια, λόγω του χαρακτήρα το έργου είναι εύλογο να υπάρχουν εγκωμιαστικές υπερβολές, αλλά δεν μας παρέχει λανθασμένες πληροφορίες στα βασικά γεγονότα της ζωής του εν λόγω πατριάρχη. Το έργο του Νικηφόρου Φιλόσοφου, το οποίο αποτελεί τον 4 Γεωργίου μοναχού, Χρονογραφία, P.G., στ πρβλ. Συμεών Λογοθέτης, Χρονικόν, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη, σελ. 271 Συνέχεια Θεοφάνη, Χρονογραφία, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 1838, σελ Το Χρονικόν του Εφραίμ έχει παραδοθεί μόνο σε ένα χειρόγραφο, τον κώδικα Vat. Gr του 14 ου αιώνα. Ο Εφραίμ χρησιμοποίησε ως πηγές του Χρονικού του, τους Ιωάννη Ζωναρά, Νικήτα Χωνιάτη και τον Γεώργιο Ακροπολίτη. Herbert Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, τόμ., Β, [Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης], Αθήνα 2005, σελ Εφραίμ, Χρονικόν, έκδ. I. Bekker, [CSHB], Βόννη 1840, στ

11 πυρήνα των παραπάνω κειμένων, είναι το πιο σύγχρονο κείμενο στην ζωή του Αντωνίου. Το δεύτερο έργο είναι ο Βίος του Νικηφόρου Γρηγορά. Αν και είναι πολύ κατοπινός της εποχής του Αντωνίου και χρησιμοποιεί ως πηγή τον Επιτάφιο του Νικηφόρου Φιλόσοφου μας παρουσιάζει αρκετά καινούρια στοιχεία γύρω από την ζωή και την προσωπικότητα του πατριάρχη Αντωνίου. Στις έμμεσες αγιολογικές πηγές ανήκουν: α) το Μηνολόγιο του Βασιλείου και β) το Συναξάρι της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης. Το Μηνολόγιο του Βασιλείου περιέχει το συναξάρι του Αντωνίου και η σημασία της καταγραφής του συναξαριού του Αντωνίου στο έργο αυτό μας παρέχει την σημαντική πληροφορία για το πότε περίπου άρχισε να αναγνωρίζεται ως άγιος ο πατριάρχης Αντώνιος. Τέλος το συναξάρι που εμπεριέχεται στο Συναξάριον του Sirmond της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης είναι σχεδόν πιστή αντιγραφή του συναξαριού που περιέχεται στο Μηνολόγιο του Βασιλείου. 10

12 i. Νικηφόρου τοῦ μακαριωτάτου φιλοσόφου καὶ ῥήτορος, Ἐπιτάφιος ἤτοι βίος ἐγκωμίῳ συμπεπλεγμένος εἰς τὸν μέγαν ἐν ἀρχιερεῦσιν θεοῦ καὶ θαυμαστὸν ἐν πατριάρχαις Ἀντώνιον (10 ος αιώνας). (BHG 139) Ο συγγραφέας. Το έργο. Εκδόσεις. Ο συγγραφέας του Εγκωμίου είναι ο φιλόσοφος και ρήτορας Νικηφόρος Φιλόσοφος και ρήτορας 7, ο οποίος υπήρξε σύγχρονος του Αντωνίου. Για το πρόσωπο και την ζωή του φιλοσόφου και ρήτορα Νικηφόρου δεν διασώζεται καμία πληροφορία. Οι μοναδικές πληροφορίες για τον συγγραφέα προέρχονται από κάποιες επιστολές 8 του πατριάρχη Φωτίου ( , ) προς τον «Νικηφόρῳ φιλοσόῳ μονάζοντι» 9. Ο παραλήπτης των επιστολών του πατριάρχη Φωτίου, σύμφωνα με τους Ed. Norden 10 και P.L.M. Leone 11, είναι ο συγγραφέας του Επιταφίου. Στηριζόμενοι στην άποψη των παραπάνω ερευνητών, ο ρήτορας και φιλόσοφος Νικηφόρος ήταν μοναχός, τόσο από το περιεχόμενο όσο και από τον αριθμό των επιστολών, μπορούμε να εικάσουμε και ότι φίλος του πατριάρχη Φωτίου. 7 Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής ιστορίας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 242 Nikephoros the Philosopher, Encomium in patriarcham Antonium II Cauleam del filosofo e retore Niceforo, εκδ. P.L.M. Leone, Orpheus 10 (1989) σ Photii Patriarchae CP, Patrologia Graeca,Epistola XCI, στ. 901 του ιδίου,epistola XCVI, στ Ό.π.. 10 E. Norden, Die antike Kunstprosa, Λειψία 1898, σ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ

13 Ακριβή ημερομηνία της συγγραφής του Επιταφίου δεν έχουμε. Σύμφωνα με τον Ι. Καραγιαννόπουλο, το Εγκώμιο γράφτηκε τον 10 ο αιώνα 12. Το έργο εκδόθηκε δύο φορές στα ελληνικά. Για πρώτη φορά, Το 1899 ο Παπαδόπουλος-Κεραμέας 13 εξέδωσε ολόκληρο τον Επιτάφιο και το 1989 ο P.L.M. Leone 14 αναδημοσίευσε στο περιοδικό «Orpheus» το κείμενο του Παπαδόπουλου-Κεραμέα, προσθέτοντας σε αυτό, δικά του σχόλια. Πρέπει να σημειώσουμε ότι το 1898 ο Ed. Norden 15 εξέδωσε μόνο το προοίμιο του Επιταφίου. Το κείμενο του Επιταφίου μεταφράστηκε στα λατινικά και εκδόθηκε στα Acta Sanctorum και στην πατρολογία του Migne 16. Η αξία του Εγκωμίου ως πηγή είναι τεράστια διότι είναι ένα κείμενο που γράφτηκε πολύ κοντά στον θάνατο του Αντωνίου, είναι η κοντινότερη στην ζωή του πηγή, και βάσει αυτού θα πρέπει να θεωρήσουμε το Εγκώμιο αρκετά αξιόπιστο. Όπως συμβαίνει σε αντίστοιχα κείμενα της εποχής έτσι και στο Εγκώμιο του Νικηφόρου φιλοσόφου και ρήτορα περιέχονται πολλά εγκωμιαστικά για τον βιογραφούμενο που μερικά φτάνουν στο σημείο της υπερβολής. Ο συγγραφέας με έναν ποιητικό τρόπο, μας δίνει στοιχεία για την ζωή του πατριάρχη Αντωνίου Β. Το Εγκώμιο αρχίζει με ένα μικρό προοίμιο όπου εξηγεί γιατί οι βίοι των αγίων είναι σημαντικό να καταγράφονται. Στην συνέχεια μας πληροφορεί για την καταγωγή του Αντωνίου. Περιγράφει πολύ αναλυτικά την μόρφωση του Αντωνίου και την παιδική του ηλικία. 12 Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, ό.π., σ Με την χρονολογία που προτείνει ο Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, συμφωνεί και ο P.L.M. Leone. Βλ. Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ A. Papadopoulos-Kerameus, Monumenta graeca et latina ad historiam Photii Patriarchae pertinentia I, Πετρούπολη 1899, σ Nikephoros the Philosopher, Encomium in patriarcham Antonium II Cauleam del filosofo e retore Niceforo, εκδ. P.L.M. Leone, Orpheus 10 (1989) ,. 15 E. Norden, Die antike, ό.π., σ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ

14 Περνώντας στο επόμενο στάδιο της ζωής του αυτό του μοναχού, ο βιογράφος εξαίρει τις αρετές του, γράφοντας αρκετές λεπτομέρειες για την πνευματική καλλιέργεια του, η οποία καλύπτει ένα μεγάλο μέρος του Εγκωμίου. Παρέχει την σημαντική πληροφορία, ότι ο Αντώνιος κατά τα πρώτα χρόνια του ως μοναχός τέθηκε υπό την προστασία του ηγούμενου του μοναστηριού, ο οποίος ήταν πολύ διάσημος για την αρετή του εκείνην την εποχή. Στο Εγκώμιο υπάρχει ένα αρκετά σημαντικό στοιχείο για την ζωή του βιογραφούμενου στο σημείο όπου ο Αντώνιος χειροτονείται ηγούμενος του μοναστηρίου από τον πατριάρχη, ο οποίος δεν κατονομάζεται, και προηγουμένως κατείχε αυτός την θέση του ηγουμένου στο ίδιο μοναστήρι. Για την πατριαρχία του Αντωνίου δεν αναφέρει αρκετές λεπτομέρειες. Επικεντρώνεται στο κοινωνικό έργο που επιτέλεσε ο Αντώνιος, στην συμβολή του στην βελτίωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων και ότι επούλωσε μια παλιά πληγή της εκκλησίας, επανασυνδέοντας μία αποκομμένη εκκλησιαστική μερίδα με το υπόλοιπο σώμα της εκκλησίας. Ο θάνατος του Αντωνίου σύμφωνα με το Εγκώμιο προήλθε λόγω της προχωρημένης ηλικίας του αλλά και ασθενειών που είχαν εμφανιστεί στο σώμα του βιογραφούμενου. Το Εγκώμιο συνεχίζει με την περιγραφή της κηδείας του Αντωνίου, την πληροφορία ότι το σκήνωμα του ευωδίαζε μύρο και τα θαύματα που επιτέλεσε μετά θάνατον. Σε αυτό το σημείο ο Νικηφόρος Φιλόσοφος διακόπτει την ροή του κειμένου γιατί όπως ο ίδιος γράφει θυμήθηκε κάποια θαύματα που επιτέλεσε ο Αντώνιος κατά τη διάρκεια της ζωής του. Το Εγκώμιο κλείνει με εγκωμιαστικούς λόγους και ταύτιση του βιογραφούμενου με διάφορα πρόσωπα κυρίως της Παλαιάς Διαθήκης. 13

15 ii. Νικηφόρου τοῦ Γρηγορᾶ, Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἀντωνίου τοῦ τὴν μονὴν τοῦ Καλέως συστησαμένου (BHG 139b) Ο συγγραφέας. Το έργο. Εκδόσεις. Ο συγγραφέας του Βίου είναι ο Νικηφόρος Γρηγοράς. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γεννήθηκε στην Ηράκλεια του Πόντου στις αρχές του 13 ου αιώνα. Θεωρείται από τους σημαντικότερους λόγιους της εποχής του. Έγραψε πόλλα έργα διαφορετικών ειδών, γνωστότερο των οποίων είναι η Ρωμαϊκή Ιστορία 17. Ο Βίος του Νικηφόρου Γρηγορά ( ), γράφτηκε σύμφωνα με τον P.L.M. Leone 18 μετά τον Φεβρουάριο του 1347 και ήταν από τα τελευταία έργα του Νικηφόρου Γρηγορά. Προηγήθηκε όπως μας αναφέρει ο ίδιος ο Νικηφόρος Γρηγοράς ο Λόγος της Αγίας Θεοφανούς 19. Ο τόπος της συγγραφής είναι η Κωνσταντινούπολη, όπου μετέβη ο Νικηφόρος Γρηγοράς στην ηλικία των είκοσι ετών 20 και ο λόγος της συγγραφής, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος στο προοίμιο του Βίου είναι η ενθάρρυνση από 17 Για τη ζωή και το έργο του Νικηφόρου Γρηγορά βλ. Βeck, Kirche und Theologische Literatue im Byzantinischen Reich, , Dieten, Rhomäische Geschichte, 1-62 Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, [Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης], Αθήνα 2009, τόμ. Β, σελ Nicephori Gregorae, Vita Antonii Cauleae Constantinopolitani patriarchae, εκδ. P.L.M. Leone, Nicolaus 11 (1983), σελ. 4. Ο Leone βασιζόμενος σε εσωτερικές ενδείξεις του Λόγου του Νικηφόρου Γρηγορά για την Θεοφανώ δέχεται ως έτος συγγραφής του τα τέλη του 1346 με αρχές του 1347, στηριζόμενος σε αυτό θεωρεί ότι ο Βίος του πατριάρχη Αντωνίου γράφτηκε μετά το Ο.π., σελ. 5. «ἦσαν δ οἱ τοὺς τῆς βασιλείας ἰθύνοντες οἴακας τότε Λέων τε ὁ θαυμάσιος καὶ ἡ τούτου σύζυγος ἡ πάντα ἀρίστη Θεοφανώ, ἦς τὸν βίον καὶ τοὺς τῆς ἀσκήσεως δρόμους γραφῇ καὶ μνήμῃ πρὸ βραχέος δεδώκαμεν». 20 Ηλιάνα Παρασκευοπούλου, Τα αγιολογικά έργα του Νικηφόρου Γρηγορά, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2008, σελ

16 ορισμένους «ἂνδρες ἀρετῆς ἐρασταί και φιλήκοοι» 21 οι οποίοι τον προμήθευαν με αγιολογικό υλικό 22. Ο Βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Ἀντωνίου τοῦ τὴν μονὴν τοῦ Καλέως συστησαμένου, εκδόθηκε δύο φορές στα ελληνικά και μία στα λατινικά. Η πρώτη του μερική έκδοση στα ελληνικά ήταν από τον Albert Ianhius 23, ο οποίος εξέδωσε κάποια τμήματα του Βίου του χειρόγράφου Germ Η δεύτερη του έκδοση πλήρης αυτήν την φορά ήταν από τον P.L.M. Leone 25, ο οποίος βασίστηκε στους κώδικες Angel. 82 και Monac Η λατινική μετάφραση του Βίου εκδόθηκε στα Acta Sanctorum 27. Ο Βίος του Νικηφόρου Γρηγορά δεν εισάγει κάποιο σημαντικό ή διαφορετικό στοιχείο για την ζωή του πατριάρχη Αντωνίου από τα ήδη γνωστά. Ο Leone θεωρεί ότι ο Νικηφόρος Γρηγοράς γνώριζε το Εγκώμιο του Νικηφόρου του φιλοσόφου 28 όπως, προφανώς, και την περί Αντωνίου παράδοση, που έφθασε ως την εποχή του. Ο Βίος του Γρηγορά αρχίζει με ένα προοίμιο όπου μας αναφέρει τους λόγους της συγγραφής του Βίου του Πατριάρχη Αντωνίου, στην συνέχεια κάνει μια εκτενή αναφορά στην καταγωγή των προγόνων, όπου διαφέρει από αυτήν του Νικηφόρου του Φιλοσόφου, εισάγοντας και μία νέα πληροφορία για την καταγωγή της μητέρας του πατέρα του, καθώς και στα επαγγέλματα τους. Όπως και ο Νικηφόρος ο Φιλόσοφος έτσι και ο Γρηγοράς μας δίνει στοιχεία για την παιδεία του Αντωνίου και την κλίση 21 Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σελ Ό.π.. 23 Albert Iahnius, Anecdota graeca theologica, Λειψία 1839, σελ Fr. Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τὀμ. 1, Βρυξέλλες: εκδ. Societe des Bollandistes 1957, σελ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σελ Ό.π., σελ AΑSS, Feb., τόμ. II, σελ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σελ

17 του προς τα λειτουργικά της εκκλησίας αναφέροντας τα ίδια γεγονότα με τον Νικηφόρο τον φιλόσοφο. Ο Γρηγοράς είναι πιο αναλυτικός όσο αφορά την μοναχική ζωή του Αντωνίου, αποφεύγοντας ωστόσο τα πολλά εγκώμια. Από την πατριαρχεία του Αντωνίου επικεντρώνεται στο φιλανθρωπικό του έργο καθώς και στην συμβολή του για την επαναφορά της ειρήνης στους κόλπους της εκκλησίας, αφού όμως πρώτα κάνει μια σύντομη αναφορά για το πώς διαταράχθηκε η ειρήνη στην Εκκλησία. Κάνει μνεία για το μοναστήρι του Καλλίου, για το οποίο γράφει ότι χτίστηκε επί πατριαρχίας Αντωνίου στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης. Σε αυτό το σημείο θα σταθούμε στην αναφορά στον τίτλο του έργου του πατριάρχη Αντωνίου ως ιδρυτή της μονής του Καλλίου. Αν και δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι σίγουροι για ποιον λόγο ο Γρηγοράς παρουσιάζει τον Αντώνιο ως κτήτορα της μονής, μπορούμε να τον εικάσουμε. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι στην εποχή που ζει ο Γρηγοράς υπάρχει μία σύγχυση σχετικά με τον κτήτορα της μονής του Καλλίου. Εξαιτίας ίσως αυτής της σύγχυσης ο Νικηφόρος Γρηγοράς θέλησε ήδη από τον τίτλο του έργου του να τονίσει ότι κτήτορας της μονής υπήρξε ο πατριάρχης Αντώνιος Β. Τέλος, το τελευταίο κομμάτι του Βίου περιλαμβάνει τον θάνατο του Αντωνίου, την κηδεία του και τα τρία θαύματα που επιτέλεσαν τα λείψανα του Αντωνίου. Όπως προαναφέραμε ο Νικηφόρος Γρηγοράς, έχει σίγουρα ως βάση του έργου του το Εγκώμιο του φιλοσόφου και ρήτορα Νικηφόρου. Τα δύο κείμενα παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες. Σε ορισμένα σημεία ο Γρηγοράς αντιγράφει κατά λέξη το Νικηφόρο φιλόσοφο και ρήτορα. Το μοναδικό γεγονός που μας γνωστοποιεί ο Βίος του Γρηγορά και δεν 16

18 περιέχεται στο Εγκώμιο, είναι η επίσκεψη του δαίμονα της πορνείας στον πατριάρχη Αντώνιο Β 29. iii. Συναξάρια α. Το Μηνολόγιον του Βασιλείου Β Το Μηνολόγιον του Βασιλείου 30, συντάχθηκε περίπου έναν αιώνα μετά τον θάνατο του πατριάρχη Αντωνίου Β. Ο βίος του πατριάρχη Αντωνίου και αυτός της βασίλισσας Θεοφανώς (-985) είναι οι πιο πρόσφατοι βίοι που περιέχει το Μηνολόγιον 31. Περιέχει μια πολύ σύντομη, συναξαριακή διήγηση της ζωής του Αντωνίου, όπως άλλωστε συμβαίνει και με όλους τους υπόλοιπους βίους των αγίων στο Μηνολόγιον. Ο συντάκτης του συναξαρίου μας πληροφορεί για το κοινωνικό περιβάλλον της οικογένειας του Αντωνίου, στην συνέχεια αναφέρει την μόρφωση του και τελειώνει το συναξάρι κάνοντας μια απλή αναφορά στον τρόπο με τον οποίο ο Αντώνιος ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης και στον θάνατο του. Όσο αφορά τα αγιολογικά στοιχεία ο συντάκτης του συγκεκριμένου κειμένου του Μηνολογίου περιορίζεται μόνο σε ένα περιστατικό που συνέβη στον Αντώνιο και αρκείται να μας αναφέρει ότι ο αναφερόμενος πατριάρχης ήταν ελεήμων. 29 Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σελ Ως Μηνολόγιον του Βασιλείου είναι γνωστό το σύνολο των συναξαρίων των αγίων της Εκκλησίας από τον εώς τις αρχές του 8 ου εώς τον 10 ο αιώνα. 31 Der Nersessian Sir, Remarks on the Date of the Menologium and the Psalter written for Basil ii, Byzantium 15( ), σελ

19 Τα στοιχεία που μας δίνει ο συντάκτης του συναξαρίου τα οποία δεν περιέχονται ή διαφοροποιούνται στις άλλες πηγές είναι το επώνυμο Βλαχέας που προσδίδει στον Αντώνιο 32 και ότι χειροτονήθηκε πρεσβύτερος χωρίς την θέληση του. Η ένταξη του συναξαρίου του πατριάρχη Αντωνίου στο Μηνολόγιο, μας βοηθάει να έχουμε μια πιο σίγουρη άποψη σχετικά με την ζωή του, λόγω του ότι δεν έχει περάσει αρκετός καιρός του θανάτου του από την συγγραφή του σχετικού κειμένου, αλλά κυρίως για την άμεση ένταξη του στους αγίους. β. Το Συναξάριον του Sirmond (12 ος -13 ος αι.) Το Συναξάριον του Sirmond 33 δεν εξιστορεί κάποιο σημαντικό γεγονός από την ζωή του Αντωνίου, ούτε εισάγει κάποια καινούρια πληροφορία. Ο συντάκτης του συναξαρίου έχει σίγουρα υπόψη του το Εγκώμιο του Νικηφόρου Φιλόσοφου, καθώς συγκρίνοντας τα δύο κείμενα θα παρατηρήσει κανείς ότι σχεδόν όλο το συναξάρι είναι επιλεκτική αντιγραφή κατά λέξη των πιο σημαντικών σταθμών της ζωής του Αντωνίου από το Εγκώμιο. Τα γεγονότα στα οποία διαφέρει το συναξάρι από το Εγκώμιο του Νικηφόρου Φιλοσόφου, είναι ότι δεν αναφέρει κανένα θαύμα του αγίου μετά τον θάνατο του, ο συντάκτης του συγκεκριμένου συναξαρίου μνημονεύει μόνο τα θαύματα που επιτέλεσε ο Αντώνιος όσο ακόμα ήταν εν ζωή. Η σημαντική πληροφόρηση που μας δίνει, που κανένα από τα προγενέστερα κείμενα της εποχής που αναφέραμε πιο πάνω δεν την 32 Όλοι οι ιστορικοί και οι χρονογράφοι από τον 10 ο ως τον 13 ο αι. αναφέρουν τον Αντώνιο με το επώνυμο Καυλέα. 33 Delehaye Hipp., «Le Synaxaire de Sirmond». Analecta Bollandiana, τ. XIV (1985), στ

20 αναφέρει, είναι ότι τελείται η σύναξη του αγίου Αντωνίου στην μονή του 34. Ο Βίος του πατριάρχη Ευθυμίου (Vita Euthymii Patriarchae Cp) (BHG 651) Ο συγγραφέας του Βίου του πατριάρχη Ευθυμίου είναι κάποιος από τους «ἐν τῇ μονῇ ἀδελφούς» 35. Αν και δεν μας είναι γνωστό το όνομα του, από το παραπάνω χωρίο καταλαβαίνουμε ότι ήταν κάποιος μοναχός από το μοναστήρι της Ψαμαθιάς. Ο συγγραφέας του Βίου ήταν σύγχρονος του βιογραφούμενου προσώπου, σύμφωνα με τον Ν. Βέη σε κάποια γεγονότα υπήρξε και αυτόπτης μάρτυρας 36. Σύμφωνα με την P. Karlin-Hoyter, ο συγγραφέας χρησιμοποίησε ως πηγή του και το Χρονικό του Λογοθέτη 37. Ο Βίος γράφτηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο μοναστήρι της Ψαμαθιάς, άγνωστο το πότε ακριβώς 38. Το έργο αυτό σώθηκε σε ένα μόνο κώδικα, τον Berol. gr.f Το χειρόγραφο αυτό εξέδωσε για πρώτη φορά ο C. de Boor το μαζί με σχόλια. Το 1936 ο Ν Βέης δημοσίευσε τις σημειώσεις του από την αντιβολή χειρογράφου και δημοσιευμένου κειμένου 41.Ο Βίος μεταφράστηκε και δημοσιεύτηκε στα ρωσικά μαζί με σχόλια από τον A. Kazdan το 1959, ο οποίος το αποκάλεσε «Χρονικό της Ψαμαθιάς». Τέλος η P. Karlin-Hoyter εξέδωσε το 1970 την πιο σύγχρονη έκδοση του κειμένου του Βίου, συνοδευόμενο με σχόλια της. Ο Βίος του πατριάρχη Ευθυμίου θεωρείται ως μία σημαντική πηγή για τα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Λέοντα Στ ( ) μέχρι και τον θάνατο του πατριάρχη Ευθυμίου (912). Στην παρούσα 34 Ό.π.. 35 P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii Patriarchae CP., Text, Translation, Introduction and Commentary, Bruxelles [Bibliotheque de Byzantion 3], σ Ν. Βέης, «Η βιογραφία του Οικουμενικού Πατριάρχου Ευθυμίου Α αναβαλλόμενη προς τον Βερολίνειον κώδικα Graec. Fol. 55», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 19 (1944), σ P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii, σ Σύμφωνα με την P. Karlin-Hayter, ό.π., σ. 8, ο Βίος του Ευθυμίου γράφτηκε ανάμεσα στο χρονικό διάστημα P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii., σ C. de Boor, Vita Euthymii, ein Anecdoton zur Geschichte Leo s des Weisen, Berlin Ν. Βέης, «Η βιογραφία του Οικουμενικού Πατριάρχου Ευθυμίου Α αναβαλλόμενη προς τον Βερολίνειον κώδικα Graec. Fol. 55», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών 19 (1944). 19

21 εργασία συμπεριλαμβάνουμε τον Βίο στις πηγές διότι είναι η μοναδική πηγή που παραθέτει δύο εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες: η πρώτη είναι η ημερομηνία θανάτου του πατριάρχη Αντωνίου Β και η δεύτερη το χωρίο «τῆς ἁπάσης ἐκκλησίας ἕνωσιν», με το οποίο θα ασχοληθούμε στο ανάλογο κεφάλαιο. Πιο συγκεκριμένα οι πληροφορίες που αντλούμε από το κείμενο του Βίου του πατριάρχη Ευθυμίου για τον Αντώνιο, είναι δύο. Η πρώτη αφορά ότι η κόρη του Στυλιανού Ζαούτζη, Ζωή, πέθανε επί πατριαρχίας Αντωνίου 42, ενώ η δεύτερη αφορά τον θάνατο του ίδιου του Αντωνίου 43. Αξιολόγηση πηγών Όπως αναφέραμε παραπάνω οι ιστορικές πηγές δεν μας προσφέρουν αρκετές μαρτυρίες για τον Αντώνιο. Επικεντρωμένες, καθώς είναι, στα κεντρικά γεγονότα σε σχέση με τον κάθε αυτοκράτορα, ως προς τον πατριάρχη Αντώνιο Β, περιορίζονται σε δύο γεγονότα, την ανάρρηση του στον πατριαρχικό θρόνο και στον τόπο ταφής του Στυλιανού Ζαούτζη, που έλαβε χώρα στο μοναστήρι, που ο πατριάρχης ίδρυσε. Αντίθετα με τις ιστορικές πηγές, οι αγιολογικές πηγές της εποχής, μας εφοδιάζουν με ουκ ολίγες πληροφορίες για την ζωή, την προσωπικότητα και το έργο του βιογραφούμενου προσώπου. Έχοντας ως βάση τον σχεδόν σύγχρονο του θανάτου του πατριάρχη Αντωνίου Β, Επιτάφιο του φιλοσόφου και ρήτορα Νικηφόρου, καθώς και τον Βίο του Νικηφόρου Γρηγορά, αντλούμε στοιχεία αρκετά, ώστε να είμαστε σε θέση να ανασυνθέσουμε κατά το δυνατόν μια στοιχειώδη βιογραφία του πατριάρχη Αντωνίου Β. Σημαντική είναι και η ένταξη της μνήμης του πατριάρχη Αντωνίου Β στο Μηνολόγιο του Βασιλείου Β, γεγονός που καταγράφει την πράξη της εκκλησίας, να τον συμπεριλάβει μεταξύ των αγίων της, πολύ σύντομα μετά την κοίμηση του. 42 P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii, σ P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii, σ «ἰστέον δὲ ὅτι μετὰ τὴν τοῦ Μάππα <τοῦ> καὶ Στυλιανοῦ τοῦ Νεοκαισαρείας συνέλευσιν καὶ τῆς ἁπάσης ἐκκλησίας ἕνωσιν Ἀντώνιος ὁ ἐν μακαρίᾳ καὶ ἀοιδίμῳ ζωῇ διαπρέψας ἐν τῷ αὐτῷ ἐνιαυτῷ τέλει τοῦ βίου ἐχρήσατο μηνὶ φευρουαρίῳ δωδεκάτῃ». 20

22 Εκτός από τα κείμενα που παραθέσαμε στο κεφάλαιο μας ως αγιολογικές πηγές, υπάρχουν και άλλα κείμενα, τα οποία είναι αγιολογικά και μας παρέχουν σημαντικές μαρτυρίες για τον Αντώνιο. Τα κείμενα αυτά είναι η «Ἁθλησις του αγιου μαρτυρος Παυλου ἐν τοῖς Καϊουμᾶ ἐπί τῶν εἰκονομάχων ἀθλήσαντος» 44 και ο Βίος του αγίου Βλασίου του εξ Αμορίου 45. Στο πρώτο κείμενο πληροφορούμαστε για ένα γεγονός, το οποίο δεν περιέχεται ούτε στον Επιτάφιο του Νικηφόρου φιλόσοφου αλλά ούτε και στον Βίο του Γρηγορά. Σύμφωνα με την διήγηση του κειμένου ο άγιος Παύλος του Καϊουμᾶ εμφανίστηκε στον Αντώνιο κατά την διάρκεια του ύπνου και του είπε το μέρος στο οποίο βρίσκεται θαμμένο το λείψανο του. Ο πατριάρχης Αντώνιος την επομένη μέρα βρήκε τα λείψανα του αγίου Παύλου και τα μετέφερε στον ναό του μοναστηριού του. Από το δεύτερο κείμενο πάλι αντλούμε ένα γεγονός το οποίο δεν περιέχεται σε κανένα άλλο κείμενο. Στον Βίο του αγίου Βλασίου εξ Αμορίου πληροφορούμαστε σχετικά με μια συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στην μονή του Καλλίου, μεταξύ του πατριάρχη Αντωνίου και του αγίου Βλασίου. Από αυτήν την συνάντηση μεταξύ των δύο, ο συγγραφέας του Βίου του αγίου Βλασίου, μας δίνει μια πολύ σύγχρονη εικόνα για τον χαρακτήρα του πατριάρχη Αντωνίου. Οι χαρακτηριστικές αυτές πληροφορίες, αν μη τι άλλο, διέσωσαν οπωσδήποτε προϋπάρχουσες παραδόσεις, σχετικές με τον πατριάρχη Αντώνιο Β, και χρήζουν ανάλογης προσέγγισης. 44 Α. Παπαδόπουλος-Κεραμέας, Ανάλεκτα Ιεροσολυμιτικής σταχυολογίας, ή, συλλογή ανεκδότων και σπανίων ελληνικών συγγραφών περί των κατά την Εώαν ορθοδόξων εκκλησιών και μάλιστα της των Παλαιστινών, τ. 4, Πετρούπολη 1897, σ Acta Sanctorum Novembris, Hippolyto Delehaye, tomus IV, Bruxelles 1925, σ

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Α. Μέχρι την ανάρρηση στον πατριαρχικό θρόνο Τα μόνα κείμενα που μας δίνουν μια αρκετά ολοκληρωμένη και λεπτομερή εικόνα για την ζωή του πατριάρχη Αντωνίου είναι ο Επιτάφιος λόγος 46 που έγραψε ο Νικηφόρος Φιλόσοφος τον 9 ο αιώνα και ο Βίος 47 του Νικηφόρου Γρηγορά τον 14 ο αιώνα 48. Τα κείμενα αυτά θα αποτελέσουν το ταμείο της έρευνας μου. Δυστυχώς οι ιστορικοί, σύγχρονοι και μεταγενέστεροι του πατριάρχη Αντωνίου, όπως ήδη αναφέρθηκε είναι φειδωλοί, δεν μας παρέχουν καμία πληροφορία για την ζωή του, αλλά και οι αναφορές τους για την περίοδο της πατριαρχίας του είναι ιδιαίτερα πενιχρές 49. i.καταγωγή,οικογένεια Σύμφωνα με τον Επιτάφιο του Νικηφόρου φιλοσόφου και ρήτορα, ο πατέρας του Αντώνιου καταγόταν «ἐκ Φρυγίας» 50, ο δε Βίος του Νικηφόρου Γρηγορά αναφέρει ότι καταγόταν «ἐκ τῆς Βιθυνῶν ἑπαρχίας» 51. Ήταν γόνος ευγενούς και πλούσιας οικογένειας συγκλητικών 52, το όνομα της οποίας ήταν γραμμένο στους στρατιωτικούς καταλόγους της Ασίας 53. Στηριζόμενοι στην μαρτυρία αυτή μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο παππούς του Αντώνιου πολύ πιθανόν να ήταν στρατιωτικός. Σύμφωνα με 46 Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ «Ὁ Νικηφόρος ἢκμασε ἐπί τῶν χρόνων τοῦ αὐτοκρἀτορα Λέοντος Στ Σοφοῦ ( ). Ἔγραψε τόν βίο τοῦ πατριάρχου Ἀντωνίου Καυλέα ( )», Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, ό.π., σ Στις ιστορίες και στις χρονογραφίες των σύγχρονων και μεταγενέστερων ιστορικών αναφέρεται μόνο το έτος στο οποίο ο Αντώνιος Καυλέας διαδέχτηκε στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης τον Πατριάρχη Στέφανο ( ). 50 Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ «περιβοήτους ἐν τῇ συγκλήτῳ», Basilli Porphyrogeniti, Menologium Graecorum, P.G. 117, στ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ. 413 πρβλ. Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ

24 τον Νικηφόρο φιλόσοφο και ρήτορα νυμφεύτηκε «γυναικί, κοσμίῳ μὲν ψυχήν, κοσμίῳ δὲ πᾶσι τρόποις καὶ τῇ τοῦ σώματος ὥρᾳ οὐκ ἐνυβριζούσῃ τὸ τῆς ψυχῆς εὐγενές» 54, η οποία καταγόταν από την Θράκη. Στο σημείο αυτό ο Νικηφόρος Γρηγοράς είναι πιο αναλυτικός και μας παρέχει την λεπτομέρεια ότι καταγόταν από την Λυσιμαχεία της Θράκης 55. Πήγαν στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο πατέρας του Αντώνιου ήταν σε νηπιακή ηλικία. Φρόντισαν να λάβει ο υιός τους πολύ καλή παιδεία και το γεγονός αυτό ενισχύει την παραπάνω πληροφορία του Μηνολογίου, ότι επρόκειτο για μια επιφανή οικογένεια 56. Για την οικογένεια της μητέρας του Αντώνιου δεν εχουμε σχεδόν καμία πληροφόρηση. Μόνο ο Γρηγοράς αναφέρει ότι η μητέρα του Αντώνιου προερχόταν από ευγενή οικογένεια 57. Η μητέρα του Αντωνίου ήταν μια σεμνή, τίμια, όμορφη γυναίκα με ήθος και αρχές. Είχε ευγενική ψυχή και ζούσε θεάρεστη ζωή. Σε νεαρή ηλικία ο πατέρας νυμφεύθηκε και χειροτονήθηκε ιερέας 58. Σύντομα το ζευγάρι αξιώθηκε να αποκτήσει έναν υιό, τον Αντώνιο 59. Τόπος γέννησης του Αντωνίου είναι η Κωνσταντινούπολη «κοσμίῳ μέν ψυχήν, κοσμίῳ δε πᾶσι τρόποις και τῇ τοῦ σώματος», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ «ἐκ Λυσιμαχείας τῆς περί Θράκην συναφθείς γυναικί» Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ Ό.π. 58 «ἀφ ὧν ἐκφὺς ὁ τούτου πατὴρ ὑπ αὐτῶν τῶν τεκόντων ἐκ πρώτης αὐτῆς ἡλικίας, καθάπερ ὁ Σαμουήλ, καὶ σχήματι θεῷ κληροῦται καὶ πράγματι», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Ό.π., σ

25 ii.γέννηση Όπως πληροφορούμαστε από τον Επιτάφιο του Νικηφόρου Φιλόσοφου και ρήτορα, οι γονείς του Αντωνίου εγκατέλειψαν την Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκαν σε ένα προάστιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη 61, όπου η μητέρα του διέθετε κτήμα. Ο λόγος για τον οποίο εγκατέλειψαν την Κωνσταντινούπολη ήταν για να αποφύγουν τις ταραχές της Εικονομαχίας. Μια εύλογη υπόθεση για τον λόγο της μετακόμισης των γονέων του Αντωνίου είναι η εξής: όπως αναφέραμε ο πατέρας του Αντωνίου ήταν ιερέας και πολύ πιθανόν να ήταν εικονόφιλος. Για να αποφύγει μάλλον την έκθεση της οικογένειας του στις ταραχές που προκλήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη εξαιτίας της Εικονομαχίας, αποφάσισε ότι θα ήταν καλύτερο να την εγκαταλείψουν. Σε αυτό το προάστιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη γεννήθηκε ο Αντώνιος 62. Το όνομα του προαστίου ή της περιοχής δεν μας είναι γνωστό ούτε από το Εγκώμιο του Νικηφόρου φιλόσοφου και ρήτορα, ούτε από τον Βίο του Νικηφόρου Γρηγορά. Ακριβής ημερομηνία της γέννησης του δεν αναφέρεται. Στην σύγχρονη έρευνα δεν συναντάμε κάποιον που να υπολογίζει ημερομηνία, ο μοναδικός ερευνητής που υπολογίζει ημερομηνία γέννησης κατά προσέγγιση είναι ο Halkin 63, όμως δεν την αιτιολογεί. Ωστόσο θα 61 «οὐ πολὺ ἀφισταμένῃ τοῦ ἄστεος», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ. 414 Μανουήλ Ι. Γεδεών, Πατριαρχικοί πίνακες. Ειδήσεις ιστορικαί βιογραφικαί περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως από Ανδρέου του Πρωτοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ του από Θεσσαλονίκης Αθήναι [=Κωνσταντινούπολη ], σ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Antonios II Kauleas, Prosopographie der Mittelbyzantinischen Zeit, Erste Abteilung ( ), τόμ. 1, Βερολίνο/Νέα Υόρκη: Walter de Gruyter 1999, (#564). Ο Halkin τοποθετεί την ημερομηνία γέννησης του πατριάρχη Αντωνίου μέσα στο χρονικό διάστημα Με 24

26 μπορούσε κάποιος να επιχειρήσει και να διατυπώσει μια σχετικά ασφαλή υπόθεση για την ημερομηνία γέννησης του πατριάρχη Αντωνίου, βασιζόμενος σε μαρτυρίες που μας παρέχει ο Επιτάφιος του φιλοσόφου και ρήτορα Νικηφόρου. Ο Επιτάφιος μας παρέχει δύο πληροφορίες, τις οποίες μπορούμε να αξιοποιήσουμε ώστε να υπολογίσουμε κατά προσέγγιση την χρονολογία γέννησης του Αντωνίου. Σύμφωνα λοιπόν με την πρώτη πληροφορία, ο Αντώνιος έγινε πατριάρχης σε μεγάλη ηλικία 64, κατά τον Αύγουστο του 893, διαδεχόμενος τον πατριάρχη Στέφανο ( ). Στην δεύτερη πληροφορία, ο Νικηφόρος Φιλόσοφος, περιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο ανατράφηκε ο Αντώνιος μέχρι την ηλικία των πέντε ετών, αναφέρει ότι η οικογένεια του μετοίκησε σε προάστιο της Κωνσταντινούπολης επειδή η μητέρα του Αντωνίου ανησυχούσε πολύ λόγω «τῆς εἰκονομάχου λύττης τηνικαῦτα κρατούσης τὴν μανίαν ἐκκλίνοντες» 65. Ο φόβος της μητέρας του Αντωνίου ήταν, οι ταραχές που γίνονταν στην Κωνσταντινούπολη κατά πάσα πιθανότητα, την Β περίοδο της εικονομαχίας ( ). Συνδυάζοντας τις παραπάνω πληροφορίες, μπορούμε να υπολογίσουμε το πιθανό έτος γέννησης του Αντωνίου. Εφόσον το 893 γίνεται πατριάρχης σε μεγάλη ηλικία, άρα ήταν ετών, και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κατά την δεύτερη περίοδο της εικονομαχίας ήταν πενταετής, αυτό μας επιτρέπει να διευρύνουμε το χρονικό όριο της γέννησής του από την δεκαετία , κατά μία δεκαετία πίσω. Σύμφωνα με την παραπάνω πολύ πιθανή υπόθεσή μας, το χρονικό την παραπάνω άποψη του Fr. Halkin συμφωνεί και ο P.L.M. Leone, βλ. Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ. 3 υπ Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Ό.π., σ

27 πλαίσιο της γέννησης του Αντωνίου πρέπει να τοποθετηθεί μέσα στο χρονικό διάστημα iii.μόρφωση Λαμβάνοντας υπόψη μας το κοινωνικό υπόβαθρο και την οικονομική ευρωστία της οικογένειας, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Αντώνιος είχε την δυνατότητα να αποκτήσει μια υψηλή μόρφωση. Σύμφωνα με τον Επιτάφιο του Νικηφόρου Φιλόσοφου 66 και τον Βίο του Γρηγορά 67 στην ηλικία των πέντε ετών ο Αντώνιος πρέπει να άρχισε να μαθαίνει τα ιερά γράμματα 68, τα οποία διδάχθηκε όχι από κάποιον δάσκαλο, όπως συνηθιζόταν εκείνην την εποχή, αλλά κοντά σε κάποιον ιερέα 69. Ο ιερέας αυτός ήταν ο πατέρας του, διότι κατά τον Νικηφόρο Γρηγορά «πρῶτα τῶν ἱερῶν ὁ πατήρ ἐκπαιδεύει γραμμάτων» 70. Ο Αντώνιος από πολύ νωρίς είχε δείξει έφεση στην μάθηση, αλλά και την κλήση του προς τον εκκλησιαστικό βίο όπως χαρακτηριστικά μας πληροφορεί ο συγγραφέας του Επιταφίου 71, ο Αντώνιος μπορούσε να αποστηθίσει όσα έβλεπε και άκουγε κατά την διάρκεια της θείας 66 Ό.π., σ Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ Σύμφωνα με τον P. Lemerle, ιερά γράμματα (ή γράμματα, ή πεζά γράμματα) είναι η ύλη της στοιχειώδους εκπαίδευσης, βλ. Paul Lemerle, Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10 ο αιώνα, μτφ. Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, [Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης], Αθήνα 1981, σ. 93 κ.εξ.. 69 «εἰς δὲ πέμπτον ἀναβὰς χρόνον καὶ τοὺς τῶν γραμμάτων τύπους παρὰ τοῦ ἱεροῦ πνεύματος διδασκόμενος (οὐδὲ γὰρ εἰς παιδοτρίβου φοιτᾶν, τοὺς τῶν παίδων ἐπιτωθασμοὺς καὶ τὴν ἄλλην μειρακιώδη τερθρείαν ἐκκλίνων, ἠνέσχετο». Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Βασικό ρόλο όμως σε αυτό έπαιξε και ότι ο Αντώνιος μεγάλωσε σε προάστιο, εκτός της Κωνσταντινούπολης, και ίσως δεν είχε πρόσβαση σε σχολείο και δασκάλους. 70 Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ «τὰς ἱερολογίας ἁπάσας, ὅσα μάλιστα μὴ μυστηριαζόμενα τῇ τοῦ ἱεροτελεστοῦ φωνῇ εἰς τὴν ἀκοὴν ἐκπίπτει τῶν τελουμένων», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ

28 λειτουργίας. Ο Αντώνιος σύμφωνα με τον Βίο 72, από την ηλικία των δώδεκα είχε πάρει ήδη την απόφαση ότι θα ακολουθούσε τον μοναχικό τρόπο ζωής, αφού από πολύ νωρίς αισθάνθηκε να φλέγεται από τον θείο έρωτα. iv. Είσοδος στον μοναχισμό Ο Αντώνιος έχασε την μητέρα του όταν ήταν 12 ετών. Ο ιερέας πατέρας του αποφάσισε ότι ήταν καλύτερο για τον μικρό Αντώνιο να αφιερωθεί στον μοναχισμό. Έτσι πήρε την απόφαση να τον οδηγήσει σε μοναστήρι 73. Εκεί ο νεαρός Αντώνιος τέθηκε υπό την πνευματική καθοδήγηση του ηγούμενου του μοναστηρίου. Το όνομα της μονής δεν μας είναι γνωστό σε κανένα από τα κείμενα. Ο ηγούμενος του μοναστηρίου προείδε τις αρετές του Αντωνίου και τον ενέδυσε με το μοναχικό σχήμα λίγο μετά το δωδέκατο έτος της ηλικίας του 74, τον δίδαξε την εγκύκλιο παιδεία και ταυτόχρονα τον βοήθησε να προκόψει στην πνευματική ζωή, την άσκηση και στην διακονία των συνασκητών του. Ο Αντώνιος τον είχε ως παράδειγμά του. Σιγά σιγά οι αρετές του Αντωνίου πλήθαιναν, υπερνικούσε την φιλαυτία, την κενοδοξία και τις ορμές των παθών και προοδευε πνευματικά. Ο ηγούμενος του Αντωνίου, τοῦ χρόνου προβάντος, εἰς ἄνδρας ἐτέλει 75, τον χειροτόνησε πρεσβύτερο 76 και ταυτόχρονα τον τοποθέτησε 72 Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ Ό.π., σ «ἐντεῦθεν ἀνδρὶ προσάγεται ἱερῷ ἱεροῦ προεστῶτι φροντιστηρίου καὶ διασήμῳ ἐπ ἀρετῇ, ᾧ τὸ κλέος πρᾶξις ἐποίει μέγα καὶ θεωρία, ψυχῆς καὶ σώματος τὰ κινήματα μερισάμεναι. ὃς εὐθὺς οἰκειωσάμενος, ὡς οἷα τοῦ νέου τὴν ἀρετὴν προορώμενος, εἰς τὸ αὑτοῦ καὶ σχῆμα καὶ ἔνδυμα μετεστήσατο», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ. 415., Nicephori Gregorae, Vita Antonii..., ό.π., σ «ἐπεἰ δε, τοῦ χρόνου προβάντος, εἰς ἄνδρας ἐτέλει», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Σύμφωνα με την Αν. Κιουσοπούλου, η ηλικία του άνδρα στους αγιολογικούς βίους του 10 ου και 11 ου αιώνα, καλύπτει τον χρονικό ορίζοντα

29 ηγούμενο της μονής 77, καθώς ο ίδιος εγκατέλειψε την ηγουμενία διότι είχε ανέλθει στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης 78. Ο ηγούμενος της μονής δεν κατονομάζεται ούτε στον Επιτάφιο του Νικηφόρου Φιλόσοφου ούτε φυσικά και στον Βίο του Νικηφόρου Γρηγορά. Όμως ο Νικηφόρος Φιλόσοφος στον Επιτάφιο τον αναφέρει ως «διασήμῳ ἐπ ἀρετῇ» 79. Επίσης, το ίδιο έργο μας δίνει ένα σημαντικό στοιχείο για την ταυτότητα του ηγούμενου: ο ηγούμενος που στάθηκε δίπλα στον Αντώνιο από την νεαρή του ηλικία κάποια στιγμή «τοὺς τῆς βασιλίδος ἀρχιερατικοὺς οἴακας χειρίζειν» 80. Από αυτό το χωρίο μας γίνεται γνωστό, ότι, ο ηγούμενος του μοναστηρίου του Αντωνίου είχε ανεβεί στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Το ζήτημα που μας προβληματίζει στο σημείο αυτό σχετίζεται με το ποιο είναι το πρόσωπο που χειροτονεί τον Αντώνιο ηγούμενο και την ίδια εποχή εκλέγεται στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Δύο είναι τα πιο πιθανά πρόσωπα, ο πατριάρχης Μεθόδιος ( ) και ο πατριάρχης Ιγνάτιος ( , ). Εξετάζουμε πρώτα την περίπτωση να ήταν ο πατριάρχης Μεθόδιος. Όταν ο Αντώνιος έγινε ηγούμενος, σύμφωνα με τον Νικηφόρο φιλόσοφο και ρήτορα, βρίσκονταν στην ηλικία του άνδρα 81. Αν ο Αντώνιος γεννήθηκε το 814, κατά το νωρίτερο όριο που θέσαμε πιο πάνω, τότε σε ηλικία άνδρα βρισκόταν το ετών, Αντωνία Κιουσοπούλου, Χρόνος και ηλικίες στην Βυζαντινή κοινωνία. Η κλίμακα των ηλικιών από τα αγιολογικά κείμενα της μέσης εποχής (7 ος -11 ος αι.), Αθήνα 1997, σ Στο Basilli Porphyrogeniti, Menologium, ό.π., στ. 309 και στο Hippolitus Delehaye, Synaxarium, ό.π., στ. 461, γράφεται ότι ο Αντώνιος χειροτονήθηκε πρεσβύτερος χωρίς την θέληση του, πληροφορία που δεν την επιβεβαιώνει ο Νικηφόρος Γρηγοράς. 77 «ἄγει τῷ τοῦ πρεσβυτέρου τελεσθησόμενον χρίσματι. ὃς οὐ μόνον διὰ τῶν ἐν μέσῳ βαθμῶν ἐπὶ τὸ τῆς ἱερωσύνης ἀνήγαγεν ἔνδυμα, ἀλλὰ ταῖς ἐκείνου μαρτυρίαις καὶ τοῦ μοναχικοῦ φροντιστηρίου καθηγεῖσθαι κεχειροτόνηκε», Nikephoros the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Niceforos the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Niceforos the Philosopher, Encomium, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π.,«τοῦ χρόνου προβάντος, εἴς ἄνδρας ἐτέλει ἑπί τόν κατ ἐκεῖνο καιροῦ τους τῆς βασιλίδος ἀρχιερατικούς οἵακας χειρίζειν». 28

30 Συνεπώς, το 842, έτος κατά το οποίο ο Μεθόδιος χειροτονήθηκε πατριάρχης, ο Αντώνιος θα ήταν είκοσι οκτώ ετών. Αυτό όμως δεν συμπίπτει με την πληροφορία ότι ήταν σε ηλικία άνδρα, καθώς αυτή προσδιορίζεται μεταξύ των τριάντα και πενήντα ετών. Ο δεύτερος λόγος, και ο πιο σημαντικός, είναι ότι και κατά την περίοδο της πατριαρχίας του Αντωνίου, στο εσωτερικό της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης υπήρχε μια μερίδα 82, η οποία δεν αναγνώριζε τις χειροτονίες των προγενέστερων πατριαρχών Ιγνατίου και Φωτίου. Όμως η μερίδα αυτή δεν κοινωνούσε ούτε με τον Αντώνιο. Αν ο Αντώνιος ήταν χειροτονημένος από τον Μεθόδιο, η παραπάνω μερίδα δεν θα είχε κανέναν λόγο να μην τον αναγνωρίζει ως νόμιμα εκλεγμένο πατριάρχη. Ύστερα από αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Αντώνιος δεν χειροτονήθηκε ηγούμενος από τον Μεθόδιο. Απομένει η δεύτερη περίπτωση, δηλαδή η περίπτωση να χειροτόνησε τον Αντώνιο ηγούμενο, ο πατριάρχης Ιγνάτιος. Εξετάζοντας τώρα την πιθανότητα αυτή, βλέπουμε ότι και οι δύο χρονολογίες ανόδου του Ιγνατίου στον πατριαρχικό θρόνο μπορούν να συνδυαστούν με την ηλικία του ώριμου άνδρα που είχε ο Αντώνιος όταν έγινε ηγούμενος. Επίσης, σχετικά με την μερίδα που προαναφέραμε, η οποία δεν αναγνώριζε τις χειροτονίες του Ιγνατίου και του Φωτίου, έχουμε να παρατηρήσουμε, ότι προφανώς δεν θα είχε κοινωνία με τον πατριάρχη Αντώνιο εάν αυτός είχε χειροτονηθεί από τον πατριάρχη Ιγνάτιο. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, ο Αντώνιος χειροτονήθηκε ηγούμενος από τον πατριάρχη Ιγνάτιο, ο οποίος υπήρξε ηγούμενος της 82 Για την συγκεκριμένη μερίδα θα γίνει λόγος σε άλλο κεφάλαιο. 29

31 μονής του Αρχιστρατήγου του Ανατέλλοντος 83. Άρα η μονή της μετανοίας του Αντωνίου, της οποίας έγινε αργότερα ηγούμενος, ήταν η μονή του Αρχιστρατήγου του Ανατέλλοντος. v. Η άνοδος του Αντωνίου στον πατριαρχικό θρόνο Από τον Βίο του Πατριάρχη Ευθυμίου ( ), που είναι ένα κείμενο σύγχρονο με την εποχή που ζει ο Αντώνιος, αντλούμε την πληροφορία ότι ο Αντώνιος ήταν ευνοούμενος του βασιλεοπάτορος Στυλιανού Ζαούτση και ήταν αυτός που τον πρότεινε στον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ για το αξίωμα του πατριάρχη. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Λέων θέλοντας να έχει λόγο και στα εκκλησιαστικά ζητήματα, τον συνέφερε να τοποθετηθεί στον πατριαρχικό θρόνο ένα πρόσωπο που θα μπορούσε να το ελέγχει και τον ρόλο αυτόν κλήθηκε να παίξει ο Αντώνιος. Άλλωστε, ο αυτοκράτορας επιδίωξε και παλαιότερα να πετύχει κάτι ανάλογο με την ενθρόνιση του ανήλικου αδερφού του Στέφανου. Ενισχυτικό της άποψης αυτής είναι το γεγονός ότι εκείνο το διάστημα σύγκελος ήταν ο Ευθύμιος και είχε προτεραιότητα στην εκλογή για το πατριαρχικό αξίωμα. Επίσης, ο Ευθύμιος, αν και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τον Λέοντα και ήταν πνευματικός του πατέρας, δεν ήταν προφανώς το πρόσωπο που αναζητούσε ο αυτοκράτορας για πατριάρχη. Έτσι λοιπόν, ο Αντώνιος προτάθηκε και εκλέχθηκε πατριάρχης παμψηφεί από την σύνοδο και την σύγκλητο και η εκλογή του επικυρώθηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ. Η ημερομηνία της ανόδου του Αντωνίου στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης δεν είναι γνωστή με ακρίβεια. Μπορεί όμως να υπολογισθεί με βάση την διήγηση του κληρικού Γρηγορίου, ο οποίος 83 R. Janin, La Géographie Εcclésiastique de l Empire Byzantin. Première Partie. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecumenique. Les eglises et les Monasteries, Παρίσι 1953, τόμ. 3, σ

32 συνέθεσε τον Βίο της οσιομάρτυρος Θεοδώρας της εν Θεσσαλονίκη. Η οσία Θεοδώρα πέθανε τον μήνα Αύγουστο του έτους από κτίσεως κόσμου 6400 (δηλαδή το 892), την έκτη χρονιά της βασιλείας του Λέοντα και του Αλέξανδρου. Αυτή η χρονολογική ένδειξη αντιστοιχεί στο έτος 892. Επειδή συνέβαιναν υπερφυσικά σημεία στον τάφο της, έναν χρόνο μετά την κοίμηση της οσίας Θεοδώρας, ο Βίος της αναφέρει ότι πραγματοποιήθηκε μετακομιδή του λειψάνου της, μετά από την εορτή του Ιωάννη Βαπτιστή στις 24 Ιουνίου. Η ακριβής ημερομηνία του γεγονότος δεν δίνεται, την γνωρίζουμε όμως από μία παλιά ακολουθία της οσίας Θεοδώρας που διατηρήθηκε στον κώδικα 26 του Τιμίου Σταυρού των Ιεροσολύμων. Η μετακομιδή, όπως φαίνεται από την ακολουθία αυτή, έλαβε χώρα στις 3 Αυγούστου του 893. Επίσης, η παραπάνω πληροφορία ενισχύεται από την μαρτυρία του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Σταυράκιου, ο οποίος σημειώνει ότι κατά την διάρκεια αυτής της επίσημης περίστασης απουσίαζε από την Θεσσαλονίκη, επειδή ταξίδευε προς την Κωνσταντινούπολη για την εκλογή του νέου πατριάρχη. Επομένως σύμφωνα με τις παραπάνω πληροφορίες η εκλογή του Πατριάρχη Αντωνίου μπορεί να τοποθετηθεί τον Αύγουστο του