ΣΙΡΙΣ 7 (2003-2007) 288-304

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα Serres: Past and Present Επιμέλεια: Πέτρος Κ. Σαμσάρης Εκτύπωση: «Typographic» Σέρρες: ήμος Σερρών, 2001, 255 σ.; εικ.; 21 εκ. Η απουσία ενός χρηστικού ενημερωτικού Οδηγού, που να παρουσιάζει με έγκυρο τρόπο το ιστορικό παρελθόν, καθώς και το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον της πόλης των Σερρών, ήταν αισθητή εδώ και πολλά χρόνια, με συνέπεια την ελλιπή κατανόηση και τη μη σωστή προβολή τους. Την αρνητική αυτήν κατάσταση ήρθε να ανατρέψει η δίγλωσση στα ελληνικά και αγγλικά- έκδοση του Οδηγού με τίτλο «Σέρρες: από το χθες στο σήμερα», ο οποίος με την επιστημονική αρτιότητα και την υψηλή αισθητική του προκάλεσε αμέσως, κατά κοινή ομολογία, ιδιαίτερη αίσθηση σε κάθε ενδιαφερόμενο, που επιζητεί μια καλύτερη και αμεσότερη γνωριμία με την πόλη μας. Το πολυτελές αυτό έντυπο του ήμου Σερρών μας γνωρίζει με υπευθυνότητα το απώτατο παρελθόν του πολύπαθου τόπου και α- ναδεικνύει τις ομορφιές του. Την περιπλάνηση μέσα στο χρόνο και το χώρο ανέλαβε ένα επιτελείο οκτώ έμπειρων συνεργατών. Όλοι σχεδόν οι συγγραφείς οι περισσότεροι γνωστοί συνδημότες μας- είναι ειδικοί επιστήμονες με το αντικείμενο που πραγματεύονται. Εργάστηκαν αφιλοκερδώς, με μεράκι και ευσυνειδησία. Με τρόπο κατανοητό παρέχουν αφειδώς τα πλούσια κοιτάσματα της γνώσης τους και μας ξεναγούν στο ιστορικό και πολιτιστικό περιβάλλον του μητροπολιτικού ήμου, ο οποίος συγχρόνως αποτελεί πρωτεύουσα του νομού Σερρών. Η εξακτίνωση συνεπώς, έστω και συνοπτικά, στην υπόλοιπη γεωγραφική έκταση της νομαρχιακής περιφέρειας κρίθηκε απαραίτητη. Θα πρέπει από την αρχή να τονιστεί ότι ο Οδηγός αυτός δεν κινείται σε αυστηρά επιστημονικά πλαίσια και κριτήρια, καθώς δεν απευθύνεται στους ελάχιστους ειδικούς μελετητές, που στο κάτωκάτω διαθέτουν ένα τεράστιο πλούτο γνώσεων και δυνατότητα ΣΙΡΙΣ 7 (2003-2007) 288-304

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 289 πληροφόρησης. Οι υπόλοιποι όμως, που διαισθάνονται από την α- πλή και μόνο επαφή των υλικών καταλοίπων ότι οι Σέρρες διαθέτουν μια ιστορία εξαιρετικά πλούσια σε γεγονότα και επιβλητική σε διάρκεια και την αγνοούν, νιώθουν σίγουρα την ανάγκη να αποκτήσουν περισσότερες πληροφορίες για το πολυκύμαντο παρελθόν και το δυναμικό παρόν της πόλης, καθώς και των προοπτικών και δυνατοτήτων που προδιαγράφονται με σαφήνεια για το μέλλον της. Την ανάγκη τους αυτή μπορούν να ικανοποιήσουν οι 255 σελίδες του εν λόγω εντύπου, που συνδυάζει την επιστημονική γνώση με την απλή και ευχάριστη εξιστόρηση των γεγονότων. Η σαφήνεια εξάλλου και η γλαφυρότητα των κειμένων επιτρέπουν και στον ανυποψίαστο ακόμη αναγνώστη να παρακολουθήσει με άνεση και αμείωτο ενδιαφέρον τη συναρπαστική περιδιάβαση. Σε αυτό συμβάλλει πρωτίστως και το πλούσιο εικονογραφικό υλικό, με τις εκατοντάδες καλαίσθητες φωτογραφίες από τοπία, μνημεία, κτήρια και αρχαιότητες που μας μυεί στη γοητευτική ατμόσφαιρα της πόλης. Μετά το σύντομο πρόλογο του πρώην δημάρχου Ζήση Μητλιάγκα, ακολουθεί ένας κατατοπιστικός πολεοδομικός χάρτης, όπου προσδιορίζονται τα ιστορικά μνημεία και τα σύγχρονα δημόσια κοινωφελή οικοδομήματα της πόλης. Στα δεκατέσσερα αυτοτελή κεφάλαια του συλλογικού αυτού εντύπου, τα οποία όμως έχουν λογική συνάφεια και συνέχεια μεταξύ τους, δίνεται με τον καλύτερο τρόπο το πρόσωπο της πόλης, μέσω ενός ποταμού πληροφόρησης που ρέει απρόσκοπτα, συσχετίζοντας γόνιμα το παρελθόν με το παρόν. 1. Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Σχεδίασμα της ιστορίας της πόλης από τις απαρχές μέχρι την απελευθέρωσή της το 1913» ο Πέτρος Σαμσάρης, αφού επισημαίνει τις ποικίλες ονομασίες της προομηρικής πόλης, επιχειρεί να ιχνηλατήσει τη μακραίωνη ιστορία της κατά την αρχαία, βυζαντινή και οθωμανική περίοδο. Τοποθετεί την αρχαία Σίρι του Ηροδότου στον οχυρό λόφο του «Κουλά». Οι σωζόμενες ρωμαϊκές μαρμάρινες επιγραφές μαρτυρούν ότι η πόλη την ε- ποχή αυτή διέθετε δήμο, βουλευτές, αγορανόμους, γυμνασίαρχο, αρχιερέα και αγωνοθέτη. Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο η πόλη ανήκε στην επαρχία της Μακεδονίας Πρώτης και αποτελούσε έδρα επισκοπής. Με την ίδρυση του θέματος «Στρυμόνος» τον 9 ο μ.χ. αιώνα ακολούθησε και η αναβάθμισή της σε αρχιεπισκοπή, η οποία έναν αιώνα αργότερα υψώθηκε σε Μητρόπολη. Το 1345 ο Σέρβος κράλης Στέφανος ουσάν, εκμεταλλευόμενος τις εμφύλιες διαμάχες των Βυζαντινών αυτο-

290 Βιβλιοκρισίες κρατόρων, κατέλαβε την πόλη. Η σερβοκρατία στις Σέρρες διήρκησε μέχρι το 1371. Αρχιτεκτονικό απομεινάρι αυτής της κατοχής είναι ο γνωστός κεντρικός πύργος «του Ορέστη», στην κορυφή της Ακρόπολης. Η πόλη πέρασε για λίγο στην εξουσία του εσπότη της Θεσσαλονίκης Μανουήλ Β Παλαιολόγου, ώσπου το 1383 κυριεύτηκε οριστικά από τους Τούρκους. Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας οι Σέρρες υπήρξαν αξιόλογο διοικητικό, εμπορικό και πνευματικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Η «Αθήνα του Βορρά», όπως χαρακτηρίστηκαν οι Σέρρες, ήταν η πρώτη υπόδουλη ελληνική πόλη της Ευρωπαϊκής Τουρκίας που απέκτησε το έτος 1872 ιδασκαλείο, με την υποστήριξη του Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Σερρών. Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα η πόλη αποτέλεσε κέντρο της ε- ξαρχικής προπαγάνδας. Σπουδαία στάθηκε η εθνική προσφορά του Συλλόγου «Ορφέα», που ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1905 (πριν δύο χρόνια γιόρτασε τα 100 χρόνια από την ίδρυσή του). Με την κήρυξη του Α Βαλκανικού πολέμου και τη συνθήκη συμμαχίας το 1912 οι Βόρειοι γείτονές μας άδραξαν την ευκαιρία να καταλάβουν την πόλη. Μετά τη νίκη του ελληνικού στρατού, υποχωρώντας οι Βούλγαροι στις 28 Ιουνίου του 1913, παρέδωσαν την πόλη στην ολέθρια πυρά. Με τη νικηφόρο είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων την επόμενη ημέρα η μαρτυρική πόλη, μετά από 530 χρόνια πικρής σκλαβιάς, έβλεπε το φως της ελευθερίας. 2. Για τη «Νεότερη ιστορία της πόλης» μας διαφωτίζει η φιλόλογος ήμητρα Τσεσμετζή Μαραγκάκη, διδάκτορας Επιστημών της Αγωγής. Μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο του 1913, η Αν. Μακεδονία μέχρι και την Καβάλα περιήλθε στην κυριαρχία των Ελλήνων. Στην περιοχή σημειώθηκαν πληθυσμιακές ανακατατάξεις, καθώς οι μουσουλμάνοι κάτοικοι αποχώρησαν, ενώ αντίστοιχα ελληνικοί πληθυσμοί από τη Στρώμνιτσα, το Μελένικο και το Πετρίτσι μετακινήθηκαν προς τα ελληνικά εδάφη. Λίγο αργότερα ο Α Παγκόσμιος πόλεμος προκάλεσε νέες συμφορές στην πόλη. Τον Αύγουστο του 1916 οι Βούλγαροι εισέβαλαν στις Σέρρες. Με την είσοδο των ελληνικών απελευθερωτικών δυνάμεων στην πόλη, μετά από δύο χρόνια, η αποχώρηση των κατακτητών συνοδεύτηκε από την καταστροφή μνημείων, αρχείων, καθώς και την υπεξαίρεση κωδίκων, χειρογράφων και εκκλησιαστικών σκευών. Πολλοί

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 291 ήταν οι Σερραίοι που μεταφέρθηκαν ως όμηροι στα τάγματα εργασίας της Βουλγαρίας. Η μικρασιατική καταστροφή και η συνθήκη της Λοζάννης το 1923 συνοδεύτηκε με νέο κύμα προσφύγων, αυτή τη φορά από τη Μ. Ασία, τον Πόντο και την Αν. Θράκη. Η παρουσία αυτών των πληθυσμών τόνωσε δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά τη ζωή της πόλης. Στις 9 Απριλίου του 1941 γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν τις Σέρρες και σε λίγες ημέρες εγκαταστάθηκε και πάλι ο βουλγαρικός στρατός, στον οποίο παραδόθηκε η εξουσία της πόλης. Το 1944 τα κατοχικά στρατεύματα αποχώρησαν από την Αν. Μακεδονία και το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους τα πρώτα τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ. μπήκαν στις Σέρρες. Λίγο αργότερα οι κάτοικοι γεύτηκαν τις οδυνηρές επιπτώσεις του εμφύλιου σπαραγμού. Tις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα η πόλη των Σερρών, ενταγμένη στη διευρυμένη κοινότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναπτύσσει συνεχώς καλές σχέσεις γειτονίας με τις παρακείμενες βόρειες χώρες. 3. Τα «Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της πόλης» απασχολούν τον ερασιτέχνη ιστορικό Χαράλαμπο Βουρουτζίδη. Το πρώτο μνημείο που εξετάζεται είναι ο ναός των Αγίων Α- ναργύρων στη συνοικία «Κατακονόζι», ο οποίος οικοδομήθηκε το 1817 και ανακαινίστηκε μετά από μισό αιώνα. Το κάστρο των Σερρών αποτελούσε ασφαλές ορμητήριο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων στις εκστρατείες τους κατά των όμορων αλλοφύλων, αλλά και ασπίδα προστασίας της πόλης από τις εχθρικές επιδρομές. Ο μικρός ναός της Παναγίας της «Λιόκαλης», που δίνει το όνομά του στη συνοικία που τον περιβάλλει, οικοδομήθηκε το 1951 πάνω στα ερείπια του βυζαντινού ναού της Παναγίας της Ηλιοκάλλου. Από τα τέλη του 15 ου αιώνα αποτελεί μετόχι της μονής Εικοσιφοίνισσας του Παγγαίου όρους. Ο ναός των αγίων ενδόξων στρατιωτικών μαρτύρων Θεοδώρων υψώνεται επιβλητικά στο κέντρο της παλιάς πόλης, το Βαρόσι. Είναι μία επιβλητική τρίκλιτη ορθογώνια βασιλική. Τα ποικίλα παλαιοχριστιανικά στοιχεία, που διασώζονται ως δομικά κατάλοιπα, ανεβάζουν την αρχική της κατασκευή μέχρι και τον 6 ο μ.χ. αιώνα. Ο περικαλλής αυτός ναός ανακαινίστηκε αρκετές φορές. Επιγραφικές μαρτυρίες βεβαιώνουν ότι κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ήταν αφιερωμένος μόνο στον ένα άγιο Θεόδωρο, το Στρατηλάτη. Αριστερά της κύριας εισόδου του παλιού μητροπολιτικού ναού βρίσκεται το παρεκκλήσι πιθανώς του Αγίου Καλλίστου, πατριάρχη

292 Βιβλιοκρισίες Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος από αιφνίδια ασθένεια πέθανε το 1365 στις Σέρρες, όπου και ενταφιάστηκε. Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου είναι κτισμένος στην Ακρόπολη. Αρχιτεκτονικά ανήκει στους διώροφους τρίκογχους μονόκλιτους ναούς με τρούλο. Οι εργασίες αναστήλωσης του μνημείου, που πραγματοποιήθηκαν με ιδιωτική πρωτοβουλία, είχαν ως συνέπεια τη διαφοροποίηση του αρχικού του σχεδίου. Ο ναός του Τιμίου Προδρόμου (ή γνωστότερος ως «Προδρομούδι») ήταν αρχικά κτίσμα του Κωνσταντίνου Χολεβιάρη. Παραχωρήθηκε από τον κτήτορά του το 1341/2 ως μετόχι στη μονή του Μενοικίου όρους, όταν ανέλαβε ο ίδιος την ηγουμενία της. Ο ναός ανοικοδομήθηκε το 1819. Ανατολικά της πόλης των Σερρών κείτεται ένα άλλο βυζαντινό μετόχι της Προδρομικής μονής, που τιμά τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου του «Κρυονερίτη». Παραχωρήθηκε σε αυτήν το έτος 1339 από τη μοναχή Υπομονή. Το οικοδόμημα στεγάζει δύο προσκολλημένους ναούς. 4. Τα άγνωστα στον πολύ κόσμο «Βυζαντινά μνημεία των περιχώρων των Σερρών» διερευνά ο Πέτρος Σαμσάρης. Στην πλατεία του συνοικισμού του Ελαιώνα, τη βυζαντινή Γόριανη, που κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας έφερε την ονομασία Ντουτλή, δηλαδή Μορεοχώρι από το πλήθος των μουριών, υψώνεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο και χρονολογείται στο 12 ο αιώνα. Στο Ιερό του έχει αποκαλυφθεί μέρος του αρχικού βυζαντινού στρώματος με αποτυπωμένες τις μορφές του αγίου αμιανού και του Ιωάννη του Προδρόμου, καθώς και άλλων τεσσάρων ολόσωμων αγίων. Στους νότιους πρόποδες του Μενοίκιου όρους, πολύ κοντά στην Οινούσα, που κατά τη βυζαντινή περίοδο ονομαζόταν Τρεβέσαινα, είναι αποτυπωμένη πάνω στην επιφάνεια του βράχου μία βυζαντινή υπαίθρια αγιογραφία. Εικονίζει την Παναγία Οδηγήτρια στον τύπο της «δεξιοκρατούσας», που συνοδεύεται από τους δύο σεβίζοντες αρχαγγέλους. Η γραπτή επιγραφή της δίνει με ακρίβεια το χρόνο της εκτέλεσής της στα 1382, καθώς και τα ονόματα του αναθέτη και του ζωγράφου. Η παρουσία φυσικής κοιλότητας, κάτω από την υπαίθρια αυτή αγιογραφική σύνθεση, αποδεικνύει ταυτόχρονα και το λειτουργικό της χαρακτήρα. Πρόκειται ασφαλώς για ιαματική πηγή (αγίασμα) της Θεοτόκου.

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 293 Σε ελάχιστη απόσταση νότια από το συνοικισμό της Οινούσας διασώζεται μονόχωρο μετασκευασμένο ναΰδριο. Ακολουθεί τον τρίκογχο αρχιτεκτονικό τύπο με τρούλο. Συνδέεται πιθανόν με το βυζαντινό καθολικό του Αγίου Νικολάου, το λεγόμενο «του Ξανθοπούλου», που αποτελούσε μετόχι της παρακείμενης μονής των Αγίων Αναργύρων στο Χιονοχώρι. Στο κέντρο του παραπάνω ερειπωμένου ορεινού οικισμού, που στην τουρκική γλώσσα ονομαζόταν Καρλή κιόι, διακρίνεται από μακριά ο μεταβυζαντινός ναός των δύο θεραπευτών αγίων. Στο δυτικό τμήμα του διατηρείται μικρό βυζαντινό παρεκκλήσι, λαξευμένο σε βράχο, το οποίο αποδίδεται στο καθολικό της βυζαντινής μονής των Αγίων Αναργύρων. Μπροστά από ένα διάδρομο ανοίγεται το κυρίως τμήμα του ναϋδρίου με τους δύο οκτάεδρους μαρμάρινους κιονίσκους. εξιά του διαδρόμου διακρίνεται το μικρό Ιερό. Το τέμπλο του αποτελείται από μαρμάρινο επιστύλιο. Στο κατώτερο τμήμα του ενσωματώνονται μαρμάρινα επίσης θωράκια. Ι- διαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διασωζόμενες τοιχογραφίες του. Η ιστορία του σπηλαιώδους αυτού ναϋδρίου συνδέεται με τον πρώτο κτήτορα της μονής του Τιμίου Προδρόμου, τον Σερραίο Ιωαννίκιο, οποίος, πριν από την ίδρυση της φημισμένης Προδρομικής μονής, αναζήτησε στον ασκητικό αυτό χώρο την απομόνωση μαζί με το δίχρονο ανεψιό του Ιωακείμ. Από τις βυζαντινές πηγές το ναΰδριο των Αγίων Αναργύρων μνημονεύεται αργότερα ως μετόχι, που αποτελούσε ιδιοκτησία της αγιορείτικης μονής των Ιβήρων. Έφερε μάλιστα την επίκληση «του Λεάσκου». 5. Με την περιφανή «Ιερά μονή Τιμίου Προδρόμου» καταπιάνεται ο Χαράλαμπος Βουρουτζίδης. Πρώτος κτήτορας της μονής θεωρείται ο προαναφερόμενος α- σκητής Ιωαννίκιος. Ο Ιωακείμ, μετά το θάνατο του θείου του, ανέλαβε το έργο της επαύξησης και προστασίας του ιερού καθιδρύματος. Με δική του φροντίδα οικοδομήθηκε και αγιογραφήθηκε το καθολικό της μονής, ενώ το κτηριακό της συγκρότημα διευρύνθηκε τόσο, ώστε έλαβε τις σημερινές σχεδόν διαστάσεις. Τον ιερό αυτό χώρο ε- πέλεξε πολύ αργότερα ο οικουμενικός πατριάρχης Γεννάδιος ο Σχολάριος για να εφησυχάσει. Τον Ιούλιο του 1917 οι Βούλγαροι εξόρισαν τους τριάντα πατέρες της μονής και υπεξαίρεσαν από τη βιβλιοθήκη της πολύτιμους τόμους περγαμηνών και χαρτόων χειρογράφων, καθώς και τα ανεκτίμητα κειμήλιά της.

294 Βιβλιοκρισίες Η επιστροφή των πατέρων στη μονή έδωσε ζωή στο ιερό καθίδρυμα, το οποίο και πάλι οι Βόρειοι γείτονές μας λεηλάτησαν το 1941 και από τότε οδηγήθηκε σε διαρκή παρακμή. Το έτος 1986 ε- γκαταστάθηκε μία μικρή γυναικεία συνοδεία μοναχών και από τότε φροντίζει διαρκώς για τη βελτίωσή του. Σήμερα το μοναστήρι, πέρα από το καθαυτό εντυπωσιακό κτηριακό συγκρότημα, με τον επιβλητικό δυτικό γωνιαίο παλαιολόγειο πύργο του, διασώζει στο εσωτερικό του αρκετά παρεκκλήσια, διάφορα εργαστήρια, το αρχονταρίκι και τη Φιάλη. Στο κέντρο δεσπόζει το καθολικό του, κτίσμα των αρχών του 14 ου αιώνα, με ενδιαφέρουσες βυζαντινές και μεταβυζαντινές τοιχογραφίες. Εξαιρετικής τέχνης είναι το μεταβυζαντινό ξυλόγλυπτο τέμπλο, τα βημόθυρα της Ωραίας Πύλης, καθώς και οι βυζαντινές φορητές εικόνες του Χριστού Παντοκράτορα και της Θεοτόκου Οδηγήτριας. 6. Τα «Οθωμανικά μνημεία» της πόλης απασχολούν την αρχαιολόγο Λίλα Σαμπανοπούλου. Η κατάληψη της πόλης των Σερρών από τους Τούρκους με συνθήκη είχε ως αποτέλεσμα την εύνοια των έκτοτε υψηλά ισταμένων αξιωματούχων, οι οποίοι ανήγειραν πολυάριθμα οικοδομήματα, μεταπλάθοντας έτσι το βυζαντινό πρόσωπο της πόλης σε ισλαμικό. Ο μέγας βεζίρης Καρά-Χαλίλ Χαϊρεντίν Τζανταρλή προχώρησε το έτος 1385 στην ίδρυση «τεμένους αγαστού», το λεγόμενο Εσκί τζαμί. Υ- ψωνόταν στη σύγχρονη κεντρική πλατεία της πόλης μέχρι το έτος 1937. Ανατολικά του τζαμιού κείτονταν ένα μεγάλο λουτρό, γνωστό ως Εσκί Χαμάμ, που με τη βαθμιαία άνοδο της στάθμης της σύγχρονης πόλης, καταβυθίστηκε. Ορισμένα σωζόμενα μέρη του εγκιβωτίστηκαν σε σειρά καταστημάτων των οδών Σολωμού και Παπαπαύλου. Η τύχη των μεγάλων δημόσιων και θρησκευτικών αυτών οικοδομημάτων αντανακλά και τη μοίρα των υπολοίπων, που είτε αφανίστηκαν είτε ενσωματώθηκαν σε νεότερες κατασκευές είτε καταχώθηκαν από την άσφαλτο των σύγχρονων δρόμων. Ανάμεσα στα εναπομείναντα οθωμανικά μνημεία ξεχωρίζει σήμερα το Μπεζεστένι, στην κεντρική πλατεία Ελευθερίας. Η οικοδόμηση της κλειστής αγοράς πολύτιμων ειδών πραγματοποιήθηκε το 1455/6. Σήμερα φιλοξενεί το Αρχαιολογικό Μουσείο. Στα 1492/3 ο μπέης Μεχμέτ ανήγειρε το ομώνυμο αγαθοεργό καθίδρυμα, ιμαρέτ, στις ανατολικές παρυφές της πόλης. Η εκτροπή του παρακείμενου χειμάρρου το κατέχωσε στην άμμο.

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 295 Από το σύνολο των οικοδομημάτων του απέμεινε το τζαμί, που είναι γνωστό και με τη λαϊκή κλήση «Αγιά Σοφιά», καθώς και η μαρμάρινη επιβλητική κρήνη. Το μουσουλμανικό τέμενος, που βρίσκεται μεταξύ των οδών Ανατολικής Θράκης και Αδριανουπόλεως και χρονολογείται πιθανόν στο δεύτερο μισό του 16 ου αιώνα, είναι γνωστό με την προσηγορική του ονομασία Τζιντζιρλί τζαμί. Το κατάκοσμο μαρμάρινο «μινμπέρ», ο άμβωνας των μουσουλμάνων, σώθηκε ακέραιο. Στο παλιό δυτικό προάστιο της Καμενίκιας ο μπέης Μουσταφά ανήγειρε τέμενος, συνοικιακού χαρακτήρα. 7. Για την παραδοσιακή «Αρχιτεκτονική της πόλης» μας διαφωτίζει η αρχιτέκτονας Λίλα Θεοδωρίδου Σωτηρίου, επίκουρος καθηγήτρια του Τ.Ε.Ι. Σερρών. Η πόλη, βαριά τραυματισμένη από τον εμπρησμό του 1913, έχει διατηρήσει ελάχιστα αρχιτεκτονικά δείγματα από την τελευταία φάση του οθωμανικού παρελθόντος. Θαυμάσια δημόσια οικοδομήματα, όπως το Παρθεναγωγείο «Γρηγοριάς» και το διδακτήριο του Μαρούλη, έγιναν παρανάλωμα του πυρός. Ελάχιστα μόνο απομεινάρια, μιας εποχής λαμπρής για την πόλη, στέκουν και λειτουργούν ακόμη. Ανάμεσα σε αυτά το ιοικητήριο που κτίστηκε στα τέλη του 19 ου με αρχές του 20 ου αιώνα και εξυπηρετούσε τις ανάγκες του οθωμανικού δημοσίου. Ένα άλλο λαμπρό οικοδόμημα, που ανεγέρθηκε το 1885, είναι το παλιότερο Νοσοκομείο. Επισκευάστηκε αργότερα, μετά την πυρπόλησή του, και χρησιμοποιήθηκε σαν Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Ανακαινισμένο σήμερα στεγάζει το διδακτήριο του 3 ου Γυμνασίου. Το οθωμανικό λουτρό στη συμβολή των οδών Εμμανουήλ Παπά και Μαυροκορδάτου έφερε στην πρόσοψή του από τα τέλη 19 ου αιώνα διώροφο τετράριχτο κτίσμα με νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία. Μολονότι είχε χαρακτηρισθεί διατηρητέο, δυστυχώς πριν από λίγα χρόνια κατεδαφίστηκε ως ετοιμόρροπο. Από τα σημαντικότερα σωζόμενα αρχιτεκτονήματα του ύστερου 19 ου αιώνα θεωρείται το οικοδόμημα που βρίσκεται στην οδό Μαρούλη. Στο κέντρο της πόλης κείτεται το διδακτήριο του 23 ου ημοτικού Σχολείου που είναι γνωστό ως «Τσαλοπούλειο» ή «Κόκκινο Σχολείο». Είναι διώροφο κτίσμα με συμμετρική κάτοψη και κεντρικό εξώστη με μπαλουστράδες στον όροφο. Το 11 ο ημοτικό Σχολείο, στην οδό Βενιζέλου, πρώην ημόσια Οθωμανική Σχολή, εμφανίζει μορφολογικά δάνεια από το νεοκλασικισμό.

296 Βιβλιοκρισίες Στα τέλη του 19 ου αιώνα η βελτίωση των οικονομικών συνθηκών, ως συνακόλουθο της εμπορικής άνθησης, έδωσε τη δυνατότητα στους Σερραίους αστούς να προχωρήσουν στην οικοδόμηση πολλών ιδιωτικών κατοικιών. ιατηρούνται σήμερα οι οικίες του καπνέμπορου Μαρούλη και του ζωγράφου Ουμβέρτου Αργυρού. Η τελευταία, μετά την πρόσφατη ανακαίνισή της, στεγάζει τα γραφεία της Τοπικής Ένωσης ήμων και Κοινοτήτων. Σήμερα στην πόλη, ως επακόλουθο της ραγδαίας μεταπολεμικής οικοδομικής δραστηριότητας, διασώζονται ελάχιστα αξιόλογα μεσοπολεμικά κτήρια. Τα σημαντικότερα είναι το σπίτι του Μάλλιου και η οικία του γιατρού Χρήστου Παπαβασιλείου στην πλατεία Ε- λευθερίας. Κτίστηκε το 1929 με αρχιτέκτονα τον Ξενοφάνη Αιγίδη, αντανακλώντας τον κλασικισμό της διπλανής επιβλητικής Εθνικής Τράπεζας, η οποία αποδίδεται στον ίδιο αρχιτέκτονα. Σε παρόμοιο κλασικιστικό ύφος, αλλά αισθητά μικρότερο σε όγκο, το κτήριο της Τράπεζας της Ελλάδας κυριαρχεί διακριτικά στην κεντρική οδό της Μεραρχίας. Η Αγροτική Τράπεζα εκτείνεται στην οδό Γρ. Ρακιτζή με το ίδιο απλό και ταυτόχρονα επιβλητικό ύφος. Το διδακτήριο του 1 ου Γυμνασίου Σερρών θεμελιώθηκε με επισημότητα το 1926 και εγκαινιάστηκε τρία χρόνια αργότερα. Στα ανατολικά της πόλης, με πρωτοβουλία της.ε.η., διασώθηκε παλιά καπναποθήκη, η οποία διασκευάστηκε σε συγκρότημα γραφείων της Επιχείρησης. Οι οικίες των ευκατάστατων καπνεμπόρων Σχοινά και Σπόντη θεωρούνται επίσης κτίσματα του μεσοπολέμου. Μέχρι και τη δεκαετία του 50 οι Σέρρες διατηρούσαν το «παλιό» χρώμα που έδιναν τα αρχοντικά του μεσοπολέμου. Στη συνέχεια όμως η φυσιογνωμία της πόλης άλλαξε άρδην. Η παλιά πόλη με τα αρχοντόσπιτά της έχει σχεδόν εκλείψει, καθώς κατεδαφίστηκαν το ένα μετά το άλλο και στη θέση τους ορθώθηκαν ογκώδεις άχρωμες πολυκατοικίες. Τα Μουσεία της πόλης με τον πλούτο των εκθεμάτων τους αποτελούν τις κιβωτούς της διατήρησης της προγονικής μνήμης και της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Στους χώρους αυτούς καλλιεργείται η αισθητική και πολιτιστική ευαισθησία. Παρέχεται επίσης στον επισκέπτη η δυνατότητα να αντιληφθεί την ιστορικότητα των αντικειμένων, καθώς και τα κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια, στα οποία εντάσσονται.

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 297 8. Τα εκθέματα του «Αρχαιολογικού Μουσείου» της πόλης, που στεγάζεται από το 1970 στο Μπεζεστένι, περιγράφει η αρχαιολόγος Μαγδαληνή Βάλλα. Έχουν συγκεντρωθεί και εκτίθενται σε αυτό τα αρχαιολογικά ευρήματα της πόλης και της περιφέρειας του νομού, εκτός της Αμφίπολης. Τον αρχικό πυρήνα της συλλογής του Μουσείου αποτέλεσαν δύο μικρότερες συλλογές. Στα χρόνια που ακολούθησαν το ενδιαφέρον για την περιοχή της Μακεδονίας και η συνεπαγόμενη ανάπτυξη της αρχαιολογικής έρευνας εμπλούτισαν τη συλλογή του Μουσείου με ευρήματα αντιπροσωπευτικά από όλες τις χρονικές περιόδους, προερχόμενα από το σύνολο σχεδόν της γεωγραφικής έκτασης του νομού. Τα προϊστορικά εκθέματα προέκυψαν από την επιφανειακή έρευνα στην πεδιάδα Χρυσού-Πεντάπολης και από τις σωστικές α- νασκαφές στα δημοτικά διαμερίσματα της ήμητρας, της Πεντάπολης και του Σ. Σ. Αγγίστας. Από το 1993 ανασκάπτεται συστηματικά ο νεολιθικός οικισμός Προμαχώνα/Topolnica στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο. Η ανασκαφική έρευνα στο νομό αποκάλυψε μεγάλο πλήθος ευρημάτων. Εντυπωσιακά είναι τα έργα πλαστικής, που πρoέρχονται από δημόσια κτήρια της αρχαίας άγνωστης πόλης στην περιοχή της Τερπνής. Οι εκτεταμένες επίσης ανασκαφές στην αρχαία Τράγιλο (σημερινό Αηδονοχώρι) έχουν φέρει στο φως σημαντικά ευρήματα που μαρτυρούν την ιστορική της πορεία από τα τέλη του 6 ου έως τις αρχές του 3 ου π.χ. αιώνα. Από αρχαίο ιερό προέκυψε πλήθος πήλινων ειδωλίων και αναθημάτων. Ανάμεσα στα αττικά αγγεία ξεχωρίζει ερυθρόμορφη πελίκη με παράσταση γιγαντομαχίας. Από την Άργιλο, αποικία των Ανδρίων του 7 ου π.χ. αιώνα, φιλοξενούνται στο Μουσείο Σερρών μία ταφική κλίνη και τα θυρόφυλλα από μακεδονικό τάφο, καθώς και πολλά άλλα αντικείμενα. Στην αρχαία Γάζωρο, γνωστή για τη λατρεία της Γαζωρίας Αρτέμιδας, έχουν βρεθεί ε- πιγραφές και ψηφίσματα. Το Σιδηρόκαστρο, που ταυτίζεται πιθανόν με την Ηράκλεια Σιντικής, τροφοδότησε τη συλλογή με μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες και επιγραφές από τη ρωμαϊκή νεκρόπολή της. Από τα τυχαία πάλι ευρήματα ξεχωρίζουν πλαστική οινοχόη και μικρός καλυκωτός κρατήρας από τη Βέργη, κρατήρας από το Καλόκαστρο και υδρία από το Ζερβοχώρι. Τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά εκθέματα προέρχονται κυρίως από τον παλιό μητροπολιτικό ναό των Αγίων Θεοδώρων.

298 Βιβλιοκρισίες εσπόζουσα θέση κατέχουν οι ανάγλυφες μαρμάρινες εικόνες του Χριστού Ευεργέτη και της Παναγίας, καθώς και το εντοίχιο ψηφιδωτό του αποστόλου Ανδρέα. Σήμερα το Αρχαιολογικό Μουσείο Σερρών ασφυκτιά κάτω από το πλήθος των ευρημάτων που επαυξάνονται συνεχώς με γεωμετρική πρόοδο. 9. Η χριστιανική φυσιογνωμία και η καλλιτεχνική έκφραση της περιοχής των Σερρών αντικατοπτρίζεται με τα κειμηλιακά εκθέματα του «Εκκλησιαστικού Μουσείου» της Ιεράς Μητρόπολης Σερρών και Νιγρίτης, τα οποία προβάλλει ο φιλόλογος Αθανάσιος Κανλής. Το σύνολο των εκθεμάτων προέρχεται από τις ενορίες της Μητρόπολης Σερρών και από δωρεές ιδιωτών, κυρίως όμως από προσφορές του δημιουργού του Μουσείου το 1988, μακαριστού μητροπολίτη Μαξίμου. Τα εκθέματα είναι ταξινομημένα σε τέσσερις κατηγορίες: α) λατρευτικές εικόνες, β) ξυλόγλυπτα και τεμάχια τέμπλων, γ) μεταλλικά σκεύη και δ) χρυσοκέντητα άμφια. Τα πιο πολυάριθμα εκθέματα είναι οι φορητές εικόνες, που ο αριθμός τους προσεγγίζει τις 130. Άξια προσοχής είναι τα δύο Ευαγγέλια του 17 ου και 19 ου αιώνα. Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθεται μια μικρή συλλογή από αντιμήνσια με αξιόλογη εικονογραφική ποικιλία. Τα μεταλλικά είναι κυρίως ιερά σκεύη, όπως δισκοπότηρα, αστερίσκοι, λαβίδες και δίσκοι αντίδωρου. Η προσοχή για τα χρυσοκέντητα επικεντρώνεται κυρίως σε ορισμένα επιγονάτια και επιμάνικα με την ποικιλία των παραστάσεων και των διακοσμητικών τους μοτίβων. Από τα ξυλόγλυπτα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βημόθυρα τέμπλου, με θαυμάσια παράσταση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. 10. Για τα δύο «Λαογραφικά Μουσεία» της πόλης, των Σαρακατσάνων και του Χατζηλία (σήμερα Χερσονήσου του Αίμου) και τα εκθέματα του λαϊκού βίου παρέχουν πληροφορίες οι Χαράλαμπος Βουρουτζίδης και Αθανάσιος Κανλής. Το πρώτο, που λειτουργεί από το 1979, θεωρείται ένα από τα καλύτερα λαογραφικά Μουσεία της Ευρώπης. Αρχικά στεγάστηκε σε παλιά αρχοντική κατοικία, ενώ από το 1997, με εντελώς νέα μορφή και δομή, συνεχίζει τη λειτουργία του σε ιδιόκτητο σύγχρονο κτήριο. Στον ισόγειο χώρο του παριστάνεται σημειολογικά η τελευταία φάση της νομαδικής ζωής των Σαρακατσάνων. Καλύβες σε διάφορα

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 299 μεγέθη και σχήματα, πλεγμένες από χόρτο, αναβιώνουν πολύ πειστικά τη ζωή στο Τσελιγκάτο. Στον όροφο του Μουσείου εκτίθενται έργα υφαντικής, κεντητικής και διακόσμησης της φορεσιάς των Σαρακατσάνων. Το δεύτερο Μουσείο του Χατζηλία αποδίδει μόνο ένα μικρό μέρος από το περιεχόμενο των εκθεμάτων, τα οποία με δυσκολία ε- ντάσσονται σε αυτήν την ενότητα. Η ακριβέστερη ονομασία του θα μπορούσε να είναι «Πολυσυλλογή Χατζηλία», λόγω της μεγάλης ποικιλίας των εκθεμάτων και της χρονικής διασποράς τους. Η συλλογή, έργο του ζεύγους Χατζηλία, ξεκίνησε με τη συγκέντρωση από το 1965 παραδοσιακών φορεσιών και κοσμημάτων. Στο χώρο του Μουσείου διατάσσονται διάφορες ενότητες εκθεμάτων, όπως παραδοσιακά μουσικά όργανα, γυναικείες φορεσιές, εκκλησιαστικά και ιερατικά είδη, πολεμικά όπλα και σπαθιά, καθώς και μεγάλο πλήθος από παλιές φωτογραφίες. 11. Τη σύγχρονη φυσιογνωμία της «Πόλης των Σερρών» παρουσιάζει η ήμητρα Τσεσμετζή-Μαραγκάκη. Μετά τη χωροθέτηση της πόλης και την περιγραφή του χερσαίου αναγλύφου, προσδιορίζεται το κλίμα της περιοχής. Επισημαίνονται οι δυσκολίες για τον παλιότερο ακριβή πληθυσμιακό προσδιορισμό της πόλης. Η πόλη των Σερρών από τη μεταπολεμική περίοδο εμφανίζει μια συνεχή αύξηση του πληθυσμού της. Ο πολεοδομικός της ι- στός συγκροτείται από 17 συνοικίες, η καθεμιά από τις οποίες διατηρεί έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, αποτελώντας μια ομοιογενή οικιστική ενότητα. Η πλατεία Εμπορίου είναι ο σημαντικότερος πόλος εμπορικών λειτουργιών, που σχετίζονται με τον κλάδο των τροφίμων. Σε πολύ μικρή απόσταση, η πλατεία Ελευθερίας συγκεντρώνει λειτουργίες αναψυχής, οι οποίες αναπτύσσονται στις όψεις των οικοδομικών τετραγώνων που την περιβάλλουν, καθώς και στους πεζόδρομους. Η έλλειψη ιδιαίτερων χώρων πρασίνου στο αστικό κέντρο αναπληρώνεται από το πράσινο των ακραίων τμημάτων του λόφου του «Κουλά» και του Ηρώου, καθώς και της πανέμορφης κοιλάδας των Αγίων Αναργύρων. Στις Σέρρες, εκτός από τα δημόσια σχολεία της Πρωτοβάθμιας και ευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, λειτουργούν επίσης δύο ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, το Τ.Ε.Ι. και το Τ.Ε.Φ.Α.Α. Η πολιτιστική δραστηριότητα εκτιμάται ως ιδιαίτερα αξιόλογη και αφορά στο θέατρο, τη μουσική, τις εικαστικές τέχνες, το χορό και τον έντεχνο λόγο. Έντονη και σημαντική είναι η συμμετοχή του

300 Βιβλιοκρισίες ήμου στην πολιτιστική ζωή, μέσω της.ε.π.κ.α., η οποία δραστηριοποιείται είτε αυτόνομα είτε σε συνεργασία με τους αντίστοιχους ιδιωτικούς φορείς. Η πόλη από το 1984 διαθέτει δικό της θέατρο, το Η.ΠΕ.ΘΕ. Παράλληλα λειτουργούν και διάφορες άλλες ερασιτεχνικές θεατρικές ομάδες, που εκφράζουν μια δυναμική στο χώρο του θεάτρου. Με τις εικαστικές τέχνες ασχολούνται αρκετοί Σερραίοι, ερασιτεχνικά και επαγγελματικά, ενώ υπάρχουν εκθεσιακοί χώροι ιδιωτικοί και ένας δημοτικός στο κεντρικό κτήριο της.ε.π.κ.α. Η μουσική ζωή στην πόλη διατηρεί ένα μέρος από την παλιά της αίγλη. Ο ήμος διαθέτει Φιλαρμονική, ενώ και άλλοι φορείς έχουν συγκροτήσει ποικίλα μουσικά σύνολα, κυρίως χορωδιακά. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι είναι πολυάριθμοι. Παλιότερος όλων θεωρείται ο «Ορφέας». Στις Σέρρες λειτουργεί ημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη, η οποία διαθέτει πάνω από 50.000 τόμους. Συμμετέχει ενεργά στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης και συγχρόνως αναπτύσσει πλούσια εκδοτική δραστηριότητα. Είναι εξοπλισμένη με ειδική κινητή μονάδα. Οι Σέρρες έχουν μακρά παράδοση στον τύπο. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα εκδίδεται πλήθος εντύπων ποικίλου περιεχομένου. Κυκλοφορούν σήμερα πάνω από δέκα ημερήσιες και εβδομαδιαίες εφημερίδες, καθώς και δύο εκλαϊκευμένα περιοδικά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία των δύο επιστημονικών περιοδικών εκδόσεων, των «Σερραϊκών Αναλέκτων» της.ε.π.κ.α. και του «Σίρις», που εκδίδει ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ν. Σερρών. Εκπέμπουν τέλος το σήμα τους αρκετοί τοπικοί ιδιωτικοί ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σταθμοί. 12. Για τον «Αθλητισμό» της πόλης μας ενημερώνει ο Χαράλαμπος Βουρουτζίδης. Η ενεργός υποστήριξη του ήμου Σερρών προς τους αθλούμενους δημότες εκφράζεται με τη δημιουργία σύγχρονων αθλητικών εγκαταστάσεων και τη βελτίωση της υποδομής των υφιστάμενων α- θλητικών χώρων. Στην κοιλάδα των Αγίων Αναργύρων, σε περιβάλλον ιδιαίτερα ευνοημένο από τη φύση, λειτουργεί ένα αθλητικό συγκρότημα, που περιλαμβάνει το Εθνικό κολυμβητήριο, το κλειστό γήπεδο μπάσκετ, καθώς και τα υπαίθρια γήπεδα τένις, μπάσκετ και βόλεϊ. Στις αθλητικές εγκαταστάσεις του ήμου Σερρών συγκαταλέγονται επίσης τα δύο γήπεδα, το ημοτικό, στο οποίο αγωνίζεται η

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 301 ποδοσφαιρική ομάδα του «Πανσερραϊκού» και το Εθνικό Στάδιο. Από το 1998 το δημοτικό αυτοκινητοδρόμιο υποστηρίζει τις δραστηριότητες του μηχανοκίνητου αθλητισμού. Οι παρακείμενες επίσης εγκαταστάσεις του αθλητικού χώρου της «Ομόνοιας» περιλαμβάνουν γήπεδα ποδοσφαίρου, μπάσκετ, βόλεϊ, τένις, κλειστό γυμναστήριο και πίστα κάρτ. 13. Το «Περιαστικό περιβάλλον» πραγματεύεται ο δασολόγος Κωνσταντίνος Βαβαλέκας. Η κτηματική περιοχή του ήμου Σερρών, όπως τελικά διαμορφώθηκε με την ενσωμάτωση των οικισμών του Αγίου Ιωάννη, της Οινούσας και του Ελαιώνα ανορθώνεται, με πολυσχιδείς απολήξεις, μέχρι τη ζώνη των 1.800 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Αυτή η ποικιλομορφία της κτηματικής περιοχής έρπει σε ποικιλία εδαφολογικών και κλιματικών συνθηκών, που ευνοούν την εμφάνιση ενός μωσαϊκού βιοκοινοτήτων, και κατ επέκταση, μιας ποικιλίας οικοσυστημάτων. Τα περισσότερα από αυτά έχουν εμφανή τα σημάδια και τις συνέπειες της ανθρώπινης παρέμβασης, που ασκήθηκε κατά καιρούς με ένταση πάνω τους. Παρόλα αυτά, αξίζει να σημειωθεί ότι η περιοχή εξακολουθεί να είναι ένας χώρος προικισμένος με φυσική ομορφιά. Η φύση σύντομα επούλωσε τις πληγές που προξένησαν οι αλόγιστες ανθρώπινες δραστηριότητες και έτσι η χλωρίδα και η πανίδα επαυξήθηκαν ξανά σε άξιες αναφοράς ποικιλίες και υπολογίσιμους αριθμούς. 14. Για τη διευκόλυνση του επισκέπτη της πόλης με τη γνωριμία του ευρύτερου χώρου του νομού, το καταληκτικό κεφάλαιο του Ο- δηγού, που συντάχτηκε από τους Κωνσταντίνο Βαβαλέκα και Χαράλαμπο Βουρουτζίδη, μας ταξιδεύει επιλεκτικά στις «Περιοχές του νομού με ιδιαίτερο ενδιαφέρον». Ανατολικά της πόλης των Σερρών και σε μικρή απόσταση από αυτή βρίσκεται το εξοχικό προάστιο του Αγίου Ιωάννη (ή γνωστότερο ως Αϊ-Γιάννη). Ο κατάφυτος από αιωνόβια πλατάνια και πλούσιος σε τρεχούμενα νερά τόπος αποτελεί κατά τους θερινούς μήνες χώρο αναψυχής. Πάνω από την πόλη υψώνεται ο πανέμορφος ορεινός όγκος του Μενοικίου όρους. Το ψηλό δάσος του Λαϊλιά είναι ένας μοναδικός φυσικός παράδεισος και το χιονοδρομικό του κέντρο προσφέρει α- ναψυχή στους λάτρεις των χειμερινών αθλημάτων. Στο διεθνή οδικό άξονα, που οδηγεί προς το τελωνείο του Προμαχώνα, απλώνεται η πόλη του Σιδηροκάστρου. Κτισμένη στα ερεί-

302 Βιβλιοκρισίες πια της αρχαίας Ηράκλειας, δεσπόζει σε όλη την περιοχή. Στο λόφο «Ισάρι» διασώζονται απομεινάρια από τα ισχυρά βυζαντινά τείχη. Ο υγροβιότοπος της Κερκίνης, που μετασχηματίστηκε από ανθρωπογενείς επεμβάσεις, λειτουργεί με διττή κοινωνική ωφελιμότητα: ως τεχνικό έργο, μεγάλης γεωργικής ωφέλειας, και ως υγρότοπος διεθνούς σημασίας για χιλιάδες υδρόβια πουλιά. Στη θέση «Πετρωτό» της Αλιστράτης υπάρχει ένα μοναδικό μνημείο της Φύσης, με σπουδαία σπηλαιολογική αξία. Πρόκειται για το πασίγνωστο σπήλαιο της Αλιστράτης, στο οποίο ανοίγονται τεράστιες αίθουσες, διακοσμημένες με σταλακτίτες, σταλαγμίτες και εκκεντρίτες. Η μονή της Εικοσιφοίνισσας είναι ένα από τα σημαντικότερα μοναστικά ιδρύματα της Βόρειας Ελλάδας. Ιδρύθηκε σύμφωνα με την παράδοση το 450 μ.χ. Το 1917 η πλουσιότατη βιβλιοθήκη του μοναστηριού λεηλατήθηκε από τους Βουλγάρους και οι εγκαταστάσεις του πυρπολήθηκαν. Σήμερα διασώζονται τμήματα από το μαρμάρινο και το ξυλόγλυπτο μεταβυζαντινό τέμπλο, καθώς και το καθολικό της μονής που ανοικοδομήθηκε το 1847 πάνω στα θεμέλια του προγενέστερου βυζαντινού ναού. Στη θέση των Εννέα Οδών ιδρύθηκε το 437/6 π.χ. από Αθηναίους αποίκους η αρχαία Αμφίπολη. Η πόλη αναπτύχθηκε σημαντικά και έγινε το κύριο εμπορικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Προστατεύτηκε από εντυπωσιακές οχυρώσεις. Από εδώ πέρασε ο Απόστολος Παύλος, διαδίδοντας το χριστιανισμό. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο αποτέλεσε έδρα επισκοπής. Τα διασωθέντα ερείπια των τεσσάρων βασιλικών και του ενός περίκεντρου ναού μαρτυρούν την ακμή της πόλης κατά τη διάρκεια των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. Σε πολύ μικρή απόσταση από την Αμφίπολη υψώνεται το γνωστό μαρμάρινο λιοντάρι. Το επιβλητικό αυτό γλυπτό υποστηρίζεται ότι είναι έργο του 4 ου π.χ. αιώνα. Στήθηκε στο χώρο αυτό προς τιμή του Αμφιπολίτη Λαομέδοντα, ναυάρχου του Μ. Αλεξάνδρου. Το Αρχαιολογικό τέλος Μουσείο της Αμφίπολης φιλοξενεί ένα μεγάλο αριθμό σπάνιων ευρημάτων, που προέρχονται κυρίως από τις συστηματικές ανασκαφές του χώρου. Η περιήγηση της ευρύτερης περιοχής κλείνει με το νότιο ακραίο τμήμα του νομού, των εκβολών του ποταμού Στρυμόνα, το οποίο δημιουργεί λιμνοθάλασσες από αλμυρό νερό και έλη. Χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ποικιλία των οικοσυστημάτων του.

Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present 303 Ο εύληπτος αυτός Οδηγός ολοκληρώνεται με την παράθεση της ενδεικτικής συνοπτικής βιβλιογραφίας και την προέλευση του φωτογραφικού υλικού. Η έλλειψη χρηστικού ευρετηρίου στο τέλος, το οποίο θα διευκόλυνε την άμεση αναζήτηση σχετικών λημμάτων, υ- παγορεύτηκε από καθαρά τεχνικούς λόγους που έχουν σχέση με τον περιορισμό των σελίδων. Ελπίζουμε ότι θα συμπεριληφθεί σε μία μελλοντική επαυξημένη επανέκδοσή του. Η αμέσως πάντως επόμενη κίνηση της.ε.π.κ.α. είναι η ψηφιοποίηση του Οδηγού και η ευρεία διάθεσή του σε μορφή CD-ROM ή στο ιαδίκτυο. Εκτός από τους οκτώ βασικούς συνεργάτες του Οδηγού και συγχρόνως συγγραφείς των κειμένων του, που εργάστηκαν κάτω από την προεδρία της απελθούσας προέδρου της.ε.π.κ.α. κας Αικατερίνης Εμμανουηλίδου, για το άρτιο τελικό αποτέλεσμά του τις υπηρεσίες της πρόσφερε μία πλειάδα και άλλων συντελεστών, ορισμένοι από αυτούς ανιδιοτελώς. Έτσι, οι τυπογραφικές διορθώσεις των δοκιμίων έγιναν από το φιλόλογο Παναγιώτη Παπαφράγκο. Η μετάφραση των περισσότερων κειμένων στην αγγλική πραγματοποιήθηκε από τον επαγγελματία μεταφραστή της πρωτεύουσας Μιχάλη Ελευθερίου. Ο καλλιτεχνικός φακός των φωτογράφων Χριστίνας Παπαφράγκου και των αδελφών Ζήση και Νίκου Μανδηλιώτη ανέδειξε το πλούσιο εικονογραφικό υλικό. Το σχεδιασμό και την καλλιτεχνική επιμέλεια ανέλαβε ο γραφίστας Αλέξανδρος Κυπαρίσσης, ενώ η άψογη τυπογραφική εμφάνιση οφείλεται στο σερραϊκό τυπογραφείο «Typographic» του Αιμίλιου Παναγιωτίδη. Ο Πέτρος Σαμσάρης, που είχε την επιμέλεια της έκδοσης, φρόντισε για την άρτια παρουσίαση των κειμένων, ώστε να αναδειχθεί καλύτερα το ετερόκλητο υλικό. H έκδοση πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του ήμου Σερρών και με τη συγχρηματοδότηση από κοινοτικούς πόρους του προγράμματος Interreg II, ενώ την οργάνωση και υλοποίηση του έργου ανέλαβαν οι δύο ημοτικές Επιχειρήσεις, Επαγγελματικής Κατάρτισης και Κοινωνικής και Πολιτιστικής Ανάπτυξης, με την υποστήριξη του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας. Θα πρέπει τέλος να τονιστεί ότι η παρούσα έκδοση, η οποία α- γκαλιάστηκε με ενθουσιασμό από το αναγνωστικό κοινό, αποτελεί σημαντικό γεγονός για τη σερραϊκή συγγραφική παραγωγή. Προσφέρει στον επιχώριο και ξένο αναγνώστη όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, για να κατανοήσει όχι μόνο το ιστορικό παρελθόν της πόλης, αλλά και το σύγχρονο πρόσωπο, τη ζωτικότητα και τη δυνα-

304 Βιβλιοκρισίες μική της. Αποτελεί συγχρόνως ένα ευσύνοπτο και ελκυστικό εγχειρίδιο για τους μαθητές κάθε βαθμίδας, που εκπονούν εργασίες Τοπικής Ιστορίας και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, από τους οποίους θα αξιοποιηθεί κατάλληλα. Οι δημότες της πόλης των Σερρών θα πρέπει να αισθάνονται υ- περήφανοι που διαθέτουν έναν πρωτοποριακό Οδηγό υψηλών προδιαγραφών, ο οποίος διαχέει το μεθυστικό άρωμα της πατρώας γης και θα μείνει παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. ρ. ΠΕΤΡΟΣ Κ. ΣΑΜΣΑΡΗΣ