ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΕΚ ΦΟΥΡΝΑ ΤΩΝ ΑΓΡΑΦΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΟΥ ΣΤΙΣ ΣΕΡΡΕΣ

ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΙΟΝΥΣΙΟΥ ΤΟΥ ΕΚ ΦΟΥΡΝΑ ΤΩΝ ΑΓΡΑΦΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΤΟΥ ΣΤΙΣ ΣΕΡΡΕΣ Αντικείµενο της παρο σης µελέτης είναι µια σειρά δεκαέξι ανυπ γραφων φορητών εικ νων του ιονυσίου του εκ Φουρνά και του εργαστηρίου του τις οποίες εντοπίσαµε σωζ µενες στον να της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου της π λεως των Σερρών (εικ. 1). Πρ κειται για πέντε δεσποτικές εικ νες µεγάλων διαστάσεων: του αγίου Νικολάου (εικ. 19), του α- γίου Αθανασίου (εικ. 21), του αγίου Αντωνίου (εικ. 18), της αγίας Μαρίνας (εικ. 17) και του αγίου Γεωργίου (εικ. 22), πως και για δώδεκα εικ νες επιστυλίου Μεγάλης εήσεως µικρών διαστάσεων µε τους δώδεκα αποστ λους (εικ. 2). Οι παραπάνω εικ νες, πλην της αγίας Μαρίνας, βρίσκονται στο ση- µεριν νεώτερο τέµπλο του ναο, ενώ η εικ να της αγίας Μαρίνας είναι τοποθετηµένη σε προσκυνητάριο στον νάρθηκα. Μια άλλη εικ να του αγίου Βασιλείου εκτίθεται στο Eκκλησιαστικ Μουσείο της Ιεράς Μητροπ λεως Σερρών και Νιγρίτης, αλλά προέρχεται, σ µφωνα µε τη µαρτυρία του Στράτη, απ τον να της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου 1. Αντίθετα ο Παπαγεωργίου 2 αναφέρει τι η εικ να του αγίου Βασιλείου προέρχεται α- π οµώνυµο µε την εικ να να που ήταν κτισµένος πλησίον του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου, αλλά είναι άγνωστος ο χρ νος καταστροφής του. Οι εικ νες αυτές, πως σηµειώνει και ο Στράτης, οι οποίες το 1924 βρίσκονταν στον να της Aγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου, διασώθηκαν απ τον εµπρησµ των Βουλγάρων το 1913 και τη νέα εισβολή τους κατά το 1916/18, καθ σον ο να ς δεν πυρπολήθηκε. Φωτογραφίες των εικ νων του αγίου Αντωνίου, του αγίου Αθανασίου, του αγίου Νικολάου και της αγίας Μαρίνας έχουν δηµοσιευθεί απ τον πρωτοπρεσβ τερο Παναγιώτη Κουτσίδη 3.Ο πρωτοπρεσβ τερος, στον πολ τιµο και χρήσιµο οδηγ για τον να H παρο σα µελέτη υπήρξε αντικείµενο ανακοίνωσής µου στο ιεθνές Συνέδριο των Σερρών τον Aπρίλιο του 2006. 1. Ε. Στράτης, «ιασωθείσαι χριστιανικαί αρχαι τητες Σερρών», ΧΑΕ, περ. Β, τ. Α (1924) 56. Οι διαστάσεις της εικ νας, οι οποίες είναι οι αυτές µε των άλλων εικ νων επιβεβαιώνουν τη µαρτυρία του Στράτη, βλ. σ. 4. 2. Π. Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί τας Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρ µου, Θεσσαλονίκη 2 1988, σσ. 29-30. 3. Πρωτ. Π. Κουτσίδης, Ο ιερ ς να ς των Αγίων Μαρίνας και Αντωνίου Σερρών, Σέρρες 2002, σσ. 41, 43, 44, 45, 55.

98 E. N. Tσιγαρίδας των Αγίων Μαρίνας και Αντωνίου, αναφέρει τι οι εικ νες αυτές είναι µεταγενέστερες των άλλων εικ νων του τέµπλου, δηλαδή του Χριστο, της α- γίας Μαρίνας και της Παναγίας, οι οποίες χρονολογο νται στα 1827 και 1832 και είναι έργα του ζωγράφου Κυριαζή απ τον Αίνο της Ανατολικής Θράκης 4. Εποµένως, θεωρεί εσφαλµένα τι οι εικ νες, τις οποίες εµείς αποδίδουµε στον ιον σιο τον εκ Φουρνά, είναι µεταγενέστερες του 1832. Η εικ να, επίσης, του αγίου Βασιλείου (105 63,5 εκ.), που βρίσκεται σή- µερα στο Eκκλησιαστικ Μουσείο της Μητροπ λεως, δηµοσιε εται στον σχετικ κατάλογο 5.Η εικ να αυτή χρονολογείται σωστά στις αρχές του 18ου αι., αλλά δεν συνδέεται µε τη δραστηρι τητα κανεν ς επων µου ζωγράφου της περι δου. Ειδικ τερα, οι εικ νες της Μεγάλης εήσεως (εικ. 3-14) του τέµπλου του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου, µια σ νθεση εσχατολογικο χαρακτήρα, που εισάγεται ως συστατικ στοιχείο του τέµπλου απ τον 10ο αι. και καθιερώνεται απ τον 12ο αι., συγκροτο ν ένα σ νολο δώδεκα εικ νων στις οποίες εικονίζονται οι δώδεκα απ στολοι 6. Απ τη σ νθεση λείπουν ο Χριστ ς, η Παναγία και ο Ιωάννης ο Πρ δροµος. Τα τρία αυτά πρ σωπα απαρτίζουν, πως είναι γνωστ, το κεντρικ θέµα της εήσεως, που ο Χριστ ς εικονίζεται µετωπικά, ενώ η Παναγία και ο Πρ δρο- µος τον πλαισιώνουν εκατέρωθεν, δε µενοι, σε στάση τριών τετάρτων. Οι δώδεκα απ στολοι διατάσσονται σε δ ο οµάδες οι οποίες ανά έξι, πλαισίωναν το κεντρικ θέµα της εήσεως, η οποία, πως είπαµε, δεν σώζεται. Αριστερά της εήσεως εικονίζονται ο απ στολος Πέτρος (εικ. 3), ο Ιωάννης ο Θεολ γος (εικ. 4), ο Λουκάς (εικ. 5), ο Ιάκωβος (εικ. 6), ο Θωµάς (εικ. 7) και ο Ανδρέας (εικ. 8), ενώ απ δεξιά ο απ στολος Πα λος (εικ. 9), ο Ματθαίος (εικ. 10), ο Μάρκος (εικ. 11), ο Βαρθολοµαίος (εικ. 12), ο Σίµων (εικ. 13) και ο Φίλιππος (εικ. 14). Οι απ στολοι εικονίζονται σε προτοµή µε στροφή του σώµατος προς το κεντρικ θέµα της εήσεως, πλην του αποστ λου Ανδρέα, ο οποίος εικονίζεται µετωπικά. Οι επικεφαλής των δ ο ο- µάδων των αποστ λων Πέτρος και Πα λος κρατο ν αντίστοιχα ανοιχτ, ε- νεπίγραφο κώδικα και κλειστ ειλητάριο, ενώ οι τέσσερις ευαγγελιστές α- νοιχτο ς κώδικες ευαγγελίου. Οι λοιποί απ στολοι κρατο ν κλειστά ειλητάρια, ενώ µε το δεξί, εφ σον είναι ελε θερο, ευλογο ν. 4. Για τον ζωγράφο αυτ ν βλ. Μ. Χατζηδάκης Ε. ρακοπο λου, Έλληνες ζωγράφοι µετά την άλωση, τ. 2,Αθήνα 1997, σ. 130. 5. Ι. Γκερέκος Α. Κανλής, Θησαυροί της Ι. Μητροπ λεως Σερρών και Νιγρίτης. Το Εκκλησιαστικ Μουσείο, Σέρρες 1998, αρ. 17, σσ. 44-45. 6. Τις σωζ µενες εικ νες στο τέµπλο του ναο µο τις υπ δειξε ο κ. Γιώργος Φουστέρης, θεολ γος και διδάκτορας βυζαντινής αρχαιολογίας, τον οποίο και ευχαριστώ. Ευχαριστώ, επίσης, τον κ. Αλέξανδρο Αναγνωστ πουλο, θεολ γο και υποψήφιο διδάκτορα, για τη φωτογράφιση των εικ νων που παρουσιάζουµε.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 99 Απ εικονογραφική άποψη οι απ στολοι ακολουθο ν καθιερωµένους τ πους. Ειδικ τερα οι τρεις ευαγγελιστές, πλην του Λουκά, εικονίζονται να κρατο ν ανοιχτο ς κώδικες, ενώ οι λοιποί απ στολοι απεικονίζονται µε κλειστά ειλητάρια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικ νιση του αποστ λου Λουκά τη στιγµή που ζωγραφίζει την εικ να της Παναγίας βρεφοκρατο σας. Η απεικ νιση του αποστ λου Λουκά ως ζωγράφου της Θεοτ κου, ο οποίος στο Μηνολ γιο του Βασιλείου του Β αναφέρεται ως «ιατρ ς την τέχνην και ζωγράφος», απορρέει απ την παράδοση της Εκκλησίας 7. Την παράδοση αυτή έχει καταγράψει την τρίτη δεκαετία του 18ου αι. ο ιον σιος α- π τον Φουρνά των Αγράφων, ο οποίος µάλιστα τον χαρακτηρίζει ως εισηγητή της ζωγραφικής φορητών εικ νων και πρ τυπο λων των βυζαντινών ζωγράφων 8. Ο χαρακτηρισµ ς, λοιπ ν, απ την παράδοση της Εκκλησίας του ευαγγελιστή Λουκά ως του πρώτου ζωγράφου ο οποίος απεικ νισε τον ενσαρκωµένο Χριστ µε τη Θεοτ κο συνέβαλε σε απεικονίσεις του ιδίου τη στιγ- µή που ζωγραφίζει την Παναγία µε το βρέφος. Μια απ τις πρώτες απεικονίσεις του συγκεκριµένου θέµατος στη βυζαντινή ζωγραφική, απαντά στο δε τερο µισ του 14ου αι. στο Mateiãe (1348-1352) της µεσαιωνικής Σερβίας 9.Ωστ σο, το θέµα αυτ καθιερώνεται κατά τη µεταβυζαντινή περίοδο τ σο σε τοιχογραφίες, σο και σε φορητές εικ νες 10. Απ καλλιτεχνική άποψη οι µορφές των αποστ λων της Μεγάλης εήσεως, που έχουν έντονο σωµατικ πλάτος και γκο και πρ σωπα σαρκώδη που στηρίζονται σε στιβαρ λαιµ έχουν ως πρ τυπα µορφές απ τον να του Πρωτάτου (γ ρω στα 1290). Έτσι, οι απ στολοι Πέτρος και Πα λος, οι οποίοι είναι στραµµένοι προς το κέντρο της σ νθεσης της εήσεως, εικονίζονται σε προτοµή κρατώντας µισάνοιχτο ειλητάριο ο Πέτρος και ένα σ - 7. Για το θέµα αυτ βλ. σχετικά Michele Bacci, Il penello dell Evangelista. Storia delle immagini sacre attribuite a san Luca, Piza 1998 Μ. Σιώτου, Ιστορία και θεολογία των ιερών εικ νων, Αθήνα 2 1994, σ. 81 κ.ε. Michele Bacci, «Με τον χρωστήρα του ευαγγελιστή Λουκά», Μήτηρ Θεο, Αθήνα 2000, σ. 82 (στο εξής: Μήτηρ Θεο ). 8. ιονυσίου του εκ Φουρνά, Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Α. Παπαδ πουλος- Κεραµε ς (επιµ.), εν Αγία Πετρο πολη 1909, σσ. 1, 5. 9. R. Hamman-Mac Lean H. Hallensleben, Die Monumentalmalerei in Serbien und Makedonien vom 11. bis zum 14. Jahrhundert, Giessen 1963, εικ. στη σ. 107 Bacci, Μήτηρ Θεο,.π., σ. 89 σηµ. 19 για παλαι τερα παραδείγµατα του εικονογραφικο αυτο θέ- µατος βλ. D. Klein, Lucas als Maler der Maria. Ikonographie der Lucas Madonna, Aµβο ργο 1933, σσ. 36-61 και Ν. Χατζηδάκη, «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την εικ να της Παναγίας», οµήνικος Θεοτοκ πουλος Κρης, Ηράκλειο 1990, σ. 120. 10. Βλ. σχετικά παραδείγµατα Χατζηδάκη,.π., σσ. 120-122 Α. Το ρτα, Οι ναοί του Αγίου Νικολάου στη Βίτσα και του Αγίου Μηνά στο Μονοδένδρι, Αθήνα 1991, σσ. 138-139 A. Stavropoulou-Makri, Les peintures murales de l église de la Transfiguration à Veltsista (1568) en Epire et l atelier des peintres Kondaris, Ioannina 2 2001, σσ. 120-122. 8

100 E. N. Tσιγαρίδας νολο κλειστών ειληταρίων ο Πα λος, ως συγγραφέας των επιστολών. Στην εικονογραφία, στον τ πο της µορφής και στον τρ πο απ δοσης του σώµατος και του προσώπου έχουν τα παράλληλά τους στις οµώνυµες µορφές του Πρωτάτου (εικ. 15, 16) 11. Επίσης, ο άγιος Ιωάννης ο Θεολ γος (εικ. 4) και ο απ στολος Λουκάς (εικ. 5), παρά το γεγον ς τι ακολουθο ν διαφορετικο ς εικονογραφικο ς τ πους απ αυτο ς του Πρωτάτου στο σαρκωµένο, αυλακωµένο απ τις ρυτίδες πρ σωπο µε το ε ρος του σωµατικο γκου παραπέµπουν και πάλι στον ζωγράφο του Πρωτάτου και µάλιστα στις αντίστοιχες µορφές των α- ποστ λων 12. Στον ιον σιο τον εκ Φουρνά και στο εργαστήρι του αποδίδουµε, πως είπαµε, άλλες έξι εικ νες µεγάλων διαστάσεων, την εικ να της αγίας Μαρίνης (100 63 εκ.) (εικ. 17), την εικ να του αγίου Νικολάου (100 68 εκ.) (εικ. 19), την εικ να του αγίου Αντωνίου (100 68 εκ.) (εικ. 18), την εικ να του αγίου Βασιλείου (100 64 εκ.) (εικ. 20), την εικ να του αγίου Αθανασίου (100 68 εκ.) (εικ. 21) και την εικ να του αγίου Γεωργίου (εικ. 22). Στην εικ να της αγίας Μαρίνας (εικ. 17) η αγία εικονίζεται σε προτοµή µετωπικά, κρατώντας τον σταυρ του µαρτυρίου. Στον τ πο του προσώπου, που είναι πλατ και ε σαρκο, και στα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά ο καλλιτέχνης έχει υπ ψει του το πρ σωπο της ένθρονης Παναγίας του Πρωτάτου 13. Στην εικ να του αγίου Νικολάου (εικ. 19) ο άγιος εικονίζεται σε προτο- µή, µετωπικά, ενδεδυµένος µε την αρχιερατική ενδυµασία. Με το δεξί χέρι ευλογεί και µε το αριστερ κρατάει κλειστ κώδικα. Τον πλαισιώνουν ο Χριστ ς και η Παναγία, οι οποίοι εικονίζονται στο ψος των ώµων του αγίου µικρογραφικά, κρατώντας κλειστ κώδικα και µαφ ριο αντίστοιχα. Απ καλλιτεχνική άποψη ο άγιος Νικ λαος µε το πλατ, ε ρωστο σώµα, τον φυσιογνωµικ τ πο µε το σκαµµένο απ την πνευµατική άσκηση πρ σωπο και την ένταση του βλέµµατος έχει ως άµεσο πρ τυπο τον άγιο Νικ λαο του Πρωτάτου 14. Στην εικ να του αγίου Αντωνίου (εικ. 18) ο άγιος φέρει αργυρά επένδυση του 19ου αι., που αφήνει ακάλυπτο µ νο το πρ σωπο. Εικονίζεται σε προτοµή, µετωπικά, κρατώντας στο αριστερ χέρι ανοιχτ ειλητάριο, ενώ µε το δεξί ευλογεί. Τα προσωπογραφικά και τεχνικά χαρακτηριστικά στην α- 11. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Μανουήλ Πανσέληνος ο κορυφαίος ζωγράφος της εποχής των Παλαιολ γων», Μανουήλ Πανσέληνος εκ του ιερο ναο του Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη 2003, εικ. 83, 84. 12..π., εικ. 30, 33, 34. 13..π., εικ. 93. 14..π., εικ. 99, 100.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 101 π δοση του προσώπου µε τη γραµµική φωτοσκίαση στη διαγραφή των επί µέρους γκων και ρυτίδων και την ένταση του βλέµµατος παραπέµπουν και πάλι σε µορφές απ τον να του Πρωτάτου, πως είναι ο άγιος Ιωάννης ο αµασκην ς και ο άγιος Εφραίµ ο Σ ρος 15. Στην εικ να του αγίου Βασιλείου (εικ. 20) ο άγιος εικονίζεται στηθαίος, µετωπικ ς, ενδεδυµένος την ιερατική ενδυµασία. Με το αριστερ χέρι κρατάει κλειστ κώδικα, ενώ µε το δεξί ευλογεί. Το πλατ, ρωµαλέο σώµα και τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά, εξαιρουµένης της µακριάς γενειάδας, παραπέµπουν και πάλι σε µορφές απ τον να του Πρωτάτου, πως είναι ο άγιος Γεώργιος ο εκαπολίτης 16. Στην εικ να του αγίου Αθανασίου (εικ. 21) ο άγιος εικονίζεται στηθαίος, µετωπικ ς, ενδεδυµένος µε ιερατική ενδυµασία. Με το αριστερ χέρι κρατάει κλειστ κώδικα, ενώ µε το δεξί ευλογεί. Το σώµα του, πως και στους προηγο µενους αγίους, είναι ε ρωστο µε εντυπωσιακ πλάτος, ενώ το πρ σωπο µε την πλατιά γενειάδα αποδίδεται µε τεχνική που ακολουθεί πιστά τρ πους οικείους στη ζωγραφική του Πανσέληνου στον να του Πρωτάτου 17. Απ τις Σέρρες προέρχεται, πιθαν τατα, και µια εικ να του αγίου Ιωάννου του Προδρ µου (119 81εκ.), που βρίσκεται σήµερα στην Εθνική Πινακοθήκη Κρ πτη του ναο του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι στη Σ φια (εικ. 23) 18.Η εικ να αυτή χρονολογείται στον 18ο αι., χωρίς µως να συνδέεται µε το έργο του ιονυσίου. Ωστ σο, µετά απ προσεκτική εξέτασή της έχουµε τη γνώµη τι αυτή παρουσιάζει στενή εικονογραφική και καλλιτεχνική συνάφεια µε άλλες εικ νες του αγίου Ιωάννου του Προδρ µου που φιλοτέχνησε ο ιον σιος απ τον Φουρνά ή αποδίδονται σ αυτ ν και σώζονται στο Κουτλουµουσιαν Κελλί του Τίµιου Προδρ µου στις Καρυές (1711) 19, στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου (1722) 20, στη Μονή Ζωγράφου 21, στον 15. Τσιγαρίδας,.π., εικ. 129, 132. 16..π., εικ. 105. 17..π., εικ. 99, 100, 142. 18. National Art Gallery. Old Bulgarian Art Collection. The Crypt, Sofia 1999, αρ. 25. 19. Α. Ξυγγ πουλος, «Τέσσερις φορητές εικ νες του ιονυσίου», Ελληνικά 10 (1938/2) 278 (στο εξής: «Τέσσερις φορητές εικ νες») Γ. Κακαβάς, «Το τέµπλο του παρεκκλησίου του Τίµιου Προδρ µου στο κελλί του ιονυσίου του εκ Φουρνά στις Καρυές», Αντίφωνον. Αφιέρωµα στον καθηγητή Ν. Β. ρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 184, εικ. 1, 3 Ιεροµ ναχος Αναστάσιος, Ιερ ν Κουτλουµουσιαν ν Κελλίον Τίµιου Προδρ µου, Καρυές, Άγιον ρος 1996, σ. 28 (έγχρωµη εικ να του αγίου Ιωάννου Προδρ µου) Post Byzantium: The Greek Renaissance, Athens 2002, σ. 20. 20. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Άγνωστες φορητές εικ νες του Φράγκου Κατελάνου και του ιονυσίου του εκ Φουρνά στο Άγιον ρος», Μακεδονικά ΚΘ (1994) 401. 21. M. Enev, Mount Athos. Zograf Monastery, Sofia 1994, εικ. 427, που δηµοσιε εται έγχρωµη φωτογραφία της εικ νας. Ο Enev τη χρονολογεί λανθασµένα στον 17ο αι. και, συνεπώς, δεν τη συνδέει µε την καλλιτεχνική δραστηρι τητα του ιονυσίου.

102 E. N. Tσιγαρίδας να της Μεταµορφώσεως στον Φουρνά των Αγράφων (1737) 22 και στο Βυζαντιν Μουσείο της Αρχιεπισκοπής στη Λευκωσία της Κ πρου 23. Έτσι, η εικ να του αγίου Ιωάννου του Προδρ µου, που σήµερα βρίσκεται στην Κρ πτη του ναο του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι στη Σ φια, έ- χουµε τη γνώµη τι είναι αναµφισβήτητα έργο του ιον σιου του εκ Φουρνά. εν αποκλείεται, µάλιστα, να βρισκ ταν αρχικά σε να της π λεως των Σερρών απ που εκλάπη απ τους Βουλγάρους το 1913 ή 1917. Ωστ σο, η περίπτωση η εικ να του αγίου Ιωάννου του Προδρ µου, που βρίσκεται στη Σ φια, να ανήκει στο ίδιο σ νολο µε τις εικ νες που παρουσιάζουµε πρέπει, µάλλον, να αποκλειστεί λ γω διαφοράς στις διαστάσεις. Η εικ να του αγίου Ιωάννου Προδρ µου στη Σ φια έχει διαστάσεις 119 81εκ., ενώ οι διαστάσεις των εικ νων που σώζονται στον να της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου κυµαίνονται απ 100 63 εκ. έως 100 68 εκ. Η τάση επιστροφής, που έχει επισηµανθεί στις εικ νες του ναο των Αγίων Μαρίνας και Αντωνίου, και αντιγραφής του έργου του ζωγράφου Πανσελήνου είναι συνειδητή, καθώς µαρτυρείται σε χειρ γραφα που περιέχουν ανώνυµες «ερµηνείες της ζωγραφικής», εγχειρίδια δηλαδή που περιέχουν πρακτικές οδηγίες γ ρω απ την τεχνική της ζωγραφικής. Στις ερµηνείες αυτές βρίσκει κανείς συχνά την προτροπή προς τους µαθητευ µενους αγιογράφους να αναζητήσουν «εκ του περίφηµου Μανουήλ του Πανσελήνου τινά αρχέτυπα» και «να κοπιάσουν εις αυτά ικαν ν καιρ ν». Στις αρχές του 18ου αι. επώνυµος εκφραστής, αντιπροσωπευτικ ς προς την κατε θυνση αυτή ζωγράφος, είναι ο αγιορείτης ιεροµ ναχος ιον σιος απ το χωρι Φουρνά των Αγράφων 24.Ο ιον σιος έχοντας υπ ψη παλαι- 22. Ξυγγ πουλος, «Τέσσερις φορητές εικ νες»,.π., σ. 4, εικ. 3. 23. Πρ κειται για αδηµοσίευτη εικ να την οποία αποδίδουµε στον ιον σιο τον εκ Φουρνά. Η φωτογραφία της εικ νας οφείλεται στον εκλεκτ συνάδελφο Αθανάσιο Παπαγεωργίου, τον οποίο και απ τη θέση αυτή ευχαριστώ. 24. Βλ. σχετικά Κ. Θ. ηµαράς, «Θεοφάνους του εξ Αγράφων. Bίος ιονυσίου του εκ Φουρνά», Ελληνικά 10 (1937-1938) 249 κ.ε. Α. Ξυγγ πουλος, Σχεδίασµα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής µετά την άλωσιν, Αθήναι 1957, σσ. 292-296 (στο εξής: Σχεδίασµα) Α. Ξυγγ πουλος, «ιον σιος απ τον Φουρνά», Νέα Εστία 74 (1963) 227-230 Μ. Χατζηδάκης, Έλληνες ζωγράφοι µετά την άλωση,τ.1,αθήνα 1987, σσ. 105-106, 276, που και η προγενέστερη βιβλιογραφία. Γενικά για το θέµα της επιστροφής κατά τον 18ο αι. στη ζωγραφική του 13ου-14ου αι. βλ. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Οι τοιχογραφίες του ναο της Νέας Παναγίας Θεσσαλονίκης και το κίνηµα επιστροφής του 18ου αι. στην παράδοση της τέχνης της Μακεδονικής Σχολής», ΚΖ ηµήτρια, ΣΤ Επιστηµονικ Συµπ σιο «Χριστιανική Θεσσαλονίκη: Οθωµανική περίοδος 1430-1912, Β», Iερά Mονή Bλατάδων 9-11 Nοεµβρίου 1992, Θεσσαλονίκη, Kέντρο Iστορίας του ήµου Θεσσαλονίκης, 1994, σσ. 315-368, εικ. 1-41 (στο εξής: «Οι τοιχογραφίες») Ε. Κυριακο δης, «Η µνηµειακή ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη και το Άγιον ρος το 18ο αι.: Αισθητικές αναζητήσεις και τεχνοτροπικά ρε µατα», Θεσσαλονικέων π λις 4 (2001) 143-190 Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Καλλιτεχνικές τάσεις στην τέχνη των φορητών εικ νων του 18ου-19ου αι. στο Άγιον ρος», Πρακτικά

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 103 τερα εγχειρίδια ζωγραφικής, συνέθεσε ανάµεσα στα 1728-1733, µε τη βοήθεια του λ γιου µαθητο του, του αγιογράφου και ιεροµ ναχου Κυρίλλου Φωτεινο απ τη Χίο, ένα εγχειρίδιο αγιογραφίας, τη γνωστή Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης, που εξέδωσε στα 1909 ο Παπαδ πουλος-κεραµε ς 25.Η Ερµηνεία του ιονυσίου περιέχει οδηγίες τεχνικο και εικονογραφικο περιεχοµένου, που έχουν ληφθεί απ παλαι τερα εγχειρίδια, εµπλουτισµένη µε εκτενείς περιγραφές των σκηνών της Παλαιάς και Καινής ιαθήκης, µαρτυρίων αγίων κ.ά. Στην Eρµηνεία που συνέθεσε ο ιον σιος συµβουλε ει τους υποψηφίους µαθητές στην τέχνη της αγιογραφίας και τους παρακινεί να µιµηθο ν, και να αντιγράψουν το έργο του Πανσέληνου. Χαρακτηριστικά σηµειώνει 26 κάµε κα σ καθ ς κα µε ς κα δ ς µετ τα τα ν ε ρ ης κ το περιφή- µου Μανου λ το Πανσελήνου τιν ρχέτυπα κα κοπίασε ε ς α τ καν ν καιρ ν, σχεδιάζοντας µ τ ν τρ πον πο θέλοµεν σ ρµηνε σ η παρέ- µπροσθεν, ως ο ν καταλάβ ης τ µέτρα το του κα σχήµατα. Eπειτα παγε ε ς τ ς π α το ε κονισθείσας κκλησίας ν βγάλ ης νθίβολα, καθ ς θέλοµεν σ ρµηνε σ η. Ο ίδιος, µάλιστα, αναφερ µενος στον εαυτ του, λέγει τι έµαθε την τέχνη της ζωγραφικής στο Άγιον ρος σπουδάζοντας παιδι θεν κα µιµο µενος κατ τ δυνατ ν µοι τ ν κ Θεσσαλονίκης δίκην σελήνης λάµψαντα κ ρ Μανου λ τ ν Πανσέληνον π τε τ ς ε κονισθείσας παρ α το ερ ς ε κ νας τε κα περικαλλε ς ναο ς ν τ γιων µ ω ρει το Aθω στις (ο Πανσέληνος) κα λάµπων ποτ ε ς τ ν ζωγραφικ ν τα την πιστήµην σ ν χρυσολαµπροκίνητος σελήνη περηκ ντισε κα κατεκάλυψε µ τ ν θαυµαστ ν τέχνην του λους το ς παλαιο ς κα νέους ζωγράφους, ς τ ν δείχνουσι σαφέστατα α ν τοίχοις κα πίναξιν π α το ε κονισθε σαι ε κ νες 27. Ο ιον σιος ως αγιογράφος, ακολουθώντας πιστά τις παραπάνω οδηγίες, µας άφησε ένα σηµαντικ αριθµ φορητών εικ νων που σώζονται στο Κελλί του Τιµίου Προδρ µου στις Καρυές 28, που και εµ νασε, στο Πρωτάτο 29, Συµποσίου «Ζητήµατα Μεταβυζαντινής ζωγραφικής στη µνήµη του Μαν λη Χατζηδάκη», Αθήνα 2002, σσ. 321-323 (στο εξής: «Καλλιτεχνικές τάσεις») Γ. Κακαβάς, «Λε κωµα ζωγραφικών έργων του ιονυσίου του εκ Φουρνά», ιον σιος ο εκ Φουρνά και το έργο του, 250 έτη απ την εκδηµία του, (Καρπενήσι 1996), Αθήνα 2003, σσ. 607-641 (στο εξής: «Λε κωµα ζωγραφικών έργων»). 25. ιονυσίου του εκ Φουρνά,.π., σ. 6 σηµ. 24. Βλ. επίσης, Ξυγγ πουλος, Σχεδίασµα,.π., σσ. 300-305. 26. ιονυσίου του εκ Φουρνά,.π., σ. 6. 27..π., σ. 3. 28. Βλ. στην παρο σα µελέτη σ. 101 σηµ. 19. 29. Στο Πρωτάτο έχουν εντοπιστεί δ ο εικ νες, του Χριστο Παντοκράτορα και της

104 E. N. Tσιγαρίδας στη Μονή Κουτλουµουσίου 30, στη Μονή Καρακάλλου 31, στη Μονή Αγίου Πα λου 32, στη Μονή οχειαρίου 33, στη Μονή Ζωγράφου 34, στην Κ προ 35,στο Μουσείο της Κρ πτης του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι στη Σ φια 36, στον Φουρνά των Αγράφων 37, στο Μουσείο Κανελλοπο λου Αθηνών 38 κ.ά. Παναγίας Οδηγήτριας. Τσιγαρίδας, «Οι τοιχογραφίες».π., σ. 366, εικ. 41 Κειµήλια Πρωτάτου,τ.Β, Άγιον ρος 2004, σσ. 283-286. 30. Στη Μονή Κουτλουµουσίου σώζονται δ ο εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά, του Χριστο Παντοκράτορος και της Παναγίας Οδηγήτριας, οι οποίες µπορο ν να α- ποδοθο ν στον ιον σιο τον εκ Φουρνά και το εργαστήρι του. Έγχρωµη απεικ νιση βλ. Ορθοδοξία Ελληνισµ ς. Πορεία στην τρίτη χιλιετία, τ.β, Άγιον ρος, Έκδοση Ιεράς Μονής Κουτλουµουσίου, 1996, πίν. στη σσ. 134, 135. 31. Στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου σώζονται τέσσερις εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά, οι ακ λουθες: η Σ ναξη των αποστ λων, ο Χριστ ς Παντοκράτωρ, η Παναγία Οδηγήτρια και ο Ιωάννης ο Πρ δροµος, βλ. Τσιγαρίδας, «Καλλιτεχνικές τάσεις»,.π., σσ. 322-323. Μάλιστα, η εικ να της Συνάξεως των δώδεκα αποστ λων είναι ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του εκ Φουρνά, χρονολογηµένο στα 1722 (χε ρ ε τελο ς ιονυσίου εροµονάχου το ξ Aγράφων). Επίσης, στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη του Ελεήµονος και στο Σκευοφυλάκιο της Μονής έχουµε εντοπίσει άλλες τέσσερις εικ νες που µπορο ν να αποδοθο ν στον ιον σιο εκ Φουρνά και το εργαστήρι του. Πρ κειται για την εικ να του Χριστο Παντοκράτορα της Παναγίας Οδηγήτριας στο παρεκκλήσιο και για τις εικ νες του Χριστο Παντοκράτορα και του Ιωάννη του Προδρ µου σε προτοµή στο Σκευοφυλάκιο. 32. Στη Μονή Αγίου Πα λου τρεις εικ νες του Χριστο Παντοκράτορα, της Παναγίας Οδηγήτριας και της Σταυρώσεως αποδίδονται στον ιον σιο εκ Φουρνά ή πιθαν τατα στο εργαστήρι του, Μ. Βασιλάκη, «Εικ νες 18ος-19ος αι.», Ιερά Μονή Αγίου Πα λου, Άγιον ρος 1998, σσ. 155-163, εικ. 82, 83, 84 Athos. Monastic Life on the Holy Mountain, Helsinki 2005, A.28, A.29, σσ. 71-72 (E. N. Tsigaridas). 33. Στη Μονή οχειαρίου µια εικ να της Παναγίας Γοργοεπηκ ου του 1726 έχουµε τη γνώµη τι είναι έργο του ιονυσίου του Φουρνά. Ιεροµ ναχος Φιλ θεος οχειαρίτης, «Η θαυµατουργική εικ να της Παναγίας Γοργοεπηκ ου», Παρουσία Ι. Μονής οχειαρίου,άγιον ρος 2001, σ. 200, εικ. 3. 34. Στη Μονή Ζωγράφου έχουµε εντοπίσει µια εικ να του Ιωάννου του Προδρ µου, η οποία έχουµε τη γνώµη τι αποδίδεται στον ιον σιο τον εκ Φουρνά, βλ. Enev,.π., εικ. 427. Η εικ να αυτή χρονολογείται λανθασµένα απ τον Enev στον 17ο αι. 35. Βλ..π., σηµ. 23. 36. Βλ..π., σηµ. 18. 37. Στον να της Μεταµορφώσεως του Φουρνά των Αγράφων Ευρυτανίας σώζονται τέσσερις ενυπ γραφες εικ νες του ιονυσίου του 1733-1737, προερχ µενες απ το καθολικ της Ζωοδ χου Πηγής, οι ακ λουθες: Ιησο ς Χριστ ς Μέγας Αρχιερε ς, Ζωοδ χος Πηγή, Άγιος Ιωάννης ο Πρ δροµος, απ στολοι Πέτρος και Πα λος, βλ. Ξυγγ πουλος, «Τέσσερις φορητές εικ νες»,.π., σσ. 1-7, εικ. 1-4. Άλλες τέσσερις εικ νες εκ των οποίων τρεις σώζονται στον να της Μεταµορφώσεως στον Φουρνά (Ιησο ς Χριστ ς Μέγας Αρχιερε ς, Θεοτ κος Βρεφοκρατο σα, Άγιος Ιωάννης ο Πρ δροµος) και µια στους ο- µιανο ς Ευρυτανίας (Κοίµηση Θεοτ κου) αποδίδονται στον ιον σιο, βλ. Κακαβάς, «Λε κωµα ζωγραφικών έργων»,.π., σ. 611. Μπορο µε, επίσης, να προσθέσουµε στα α- ποδιδ µενα έργα του ιονυσίου δ ο εικ νες του Εκκλησιαστικο Μουσείου Ρεντίνας, µια κεφαλή του Χριστο και ένα Άγιο Μανδήλιο (;) Κακαβάς, αυτ. 38. Μια εικ να του Χριστο Παντοκράτορα του Μουσείου Κανελλοπο λου αποδίδεται επίσης στον ιον σιο, βλ. Κακαβάς, «Λε κωµα ζωγραφικών έργων»,.π., σ. 611.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 105 Στην καλλιτεχνική δραστηρι τητα του ιονυσίου και µελών του εργαστηρίου του εντάσσουµε και τις εικ νες που παρουσιάσαµε. Ειδικ τερα, οι φυσιογνωµικοί τ ποι και οι καλλιτεχνικοί τρ ποι των εικ νων του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου παρουσιάζουν στενή συγγένεια µε ενυπ γραφες εικ νες του ιονυσίου, πως είναι η εικ να των ώδεκα αποστ λων στη Μονή Καρακάλλου, έργο του 1722, και η οποία, πως είδαµε, ε- ντάσσεται σ ένα µεγαλ τερο σ νολο φορητών εικ νων του ιδίου καλλιτέχνη που σώζονται στη Μονή. Έτσι, απ τις εικ νες της Μεγάλης εήσεως η εικ να του αγίου Ανδρέου (εικ. 8, 24) στον φυσιογνωµικ τ πο, στον τρ πο αποδ σεως του προσώπου και στο εκφραζ µενο αυστηρ ήθος παρουσιάζει έντονη σχέση µε τον απ στολο Ανδρέα (εικ. 25) απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων της Μονής Καρακάλλου. Ωστ σο, ο απ στολος Πέτρος (εικ. 26-27), πως και ο Ανδρέας, ο Θωµάς (εικ. 28-29), ο Λουκάς (εικ. 30-31) κ.ά. απ τη Μεγάλη έηση του ναο, παρά τον κοιν φυσιογνωµικ τ πο, εµφανίζονται γραµµικ τεροι στην τεχνική εκτέλεση, µε διαφορετική χρωµατική κλίµακα στα ρο χα και ποιοτικά κατώτεροι, συγκριτικά µε τις οµώνυµες µορφές απ την εικ να των αγίων αποστ λων της Μονής Καρακάλλου. Μάλιστα, σε ορισµένες εικ νες της Μεγάλης εήσεως, πως του αποστ λου Πα λου (εικ. 32-33), του αποστ λου Ματθαίου (εικ. 34-35), του α- ποστ λου Σίµωνα (εικ. 13), ο ανώνυµος καλλιτέχνης στον φυσιογνωµικ τ πο, στα τεχνικά χαρακτηριστικά και στην καλλιτεχνική ποι τητα διαφοροποιείται ριζικά απ τις αντίστοιχες µορφές της εικ νας της Μονής Καρακάλλου 39. Η σ γκριση των αποστ λων της Μεγάλης εήσεως µε τους αποστ λους της ενυπ γραφης εικ νας του ιονυσίου της Μονής Καρακάλλου δείχνουν τι οι εικ νες της Μεγάλης εήσεως εντάσσονται στο εργαστήριο του ιονυσίου, αλλά είναι καλλιτεχνικά άνισες. Φαίνεται, µάλιστα, τι έχουν εκτελεστεί απ δ ο καλλιτέχνες του εργαστηρίου ανισοβαρο ς καλλιτεχνικο ε- πιπέδου. Ο ίδιος ο ιον σιος έχουµε τη γνώµη τι εξετέλεσε µ νο τις δεσποτικές εικ νες του ναο, δηλαδή τις εικ νες της αγίας Μαρίνας, του αγίου Νικολάου, του αγίου Αθανασίου, του αγίου Αντωνίου, του αγίου Βασιλείου και του αγίου Γεωργίου. Ανακεφαλαιώνοντας, µπορο µε να πο µε τι οι εικ νες του ναο των Αγίων Μαρίνης και Αντωνίου, που παρουσιάσαµε, είναι έργο του ιεροµονάχου και ζωγράφου ιονυσίου απ τον Φουρνά των Αγράφων και των συνεργατών του και έχουµε τη γνώµη τι χρονολογο νται την περίοδο 1722-39. Η διαπίστωση αυτή ισχ ει, εφ σον βέβαια οι εικ νες αυτές στο πρ σωπο δεν έ- χουν δεχτεί νεώτερη επιζωγράφηση.

106 E. N. Tσιγαρίδας 1734, δηλαδή µετά τη φιλοτέχνηση των εικ νων της Μονής Καρακάλλου το 1722 και πριν απ την αναχώρηση του ιονυσίου απ τον Άγιον ρος το 1734. Απ απ ψεως τέχνης κατατάσσονται σε ένα καλλιτεχνικ ρε µα που εµφανίζεται στις αρχές του 18ου αι. στο Άγιον ρος. Στο ρε µα αυτ αναγνωρίζεται η τάση επιστροφής σε τ πους και τρ πους της ζωγραφικής του τέλους του 13ου αι. και των αρχών του 14ου αι. και κυρίως στη ζωγραφική του Πανσέληνου, στο πρ σωπο του οποίου η παράδοση προσγράφει λη σχεδ ν τη µνηµειακή ζωγραφική του 14ου αι. που σώζεται στο Άγιον ρος. Το φαιν µενο αυτ της επιστροφής, που εµφανίζεται και σε άλλες µορφές της µεταβυζαντινής τέχνης του 18ου αι., επισηµαίνεται χι µ νο στη µνηµειακή ζωγραφική, αλλά και σε φορητές εικ νες µε προτίµηση στις α- πεικονίσεις του Χριστο, της Παναγίας, του αγίου Νικολάου, του αγίου Ιωάννου του Προδρ µου κ.ά. Γνωστοί επώνυµοι εκφραστές της καλλιτεχνικής αυτής τάσης στο πρώτο τέταρτο του 18ου αι. είναι ο ιον σιος ο εκ Φουρνά και ο αβίδ απ τη Σελενίτζα, ενώ πρ σφατα, βάσει επιγραφικών στοιχείων, συνδέσαµε τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του Αγίου ηµητρίου της Μονής Βατοπαιδίου µε τον άγνωστο µέχρι τώρα, αλλά κορυφαίο καλλιτέχνη, τον Κοσµά απ τη νήσο Λήµνο 40. Η κίνηση αυτή, που εµφανίζεται στον χώρο του Αγίου ρους, µε βάση τα αποτελέσµατα της µέχρι τώρα έρευνας βρίσκει περιορισµένη απήχηση σε εκτ ς του Αγίου ρους περιοχές. Είναι µάλιστα αξιοσηµείωτο τι τα ζωγραφικά εκτ ς του Αγίου ρους σ νολα της καλλιτεχνικής αυτής τάσης έ- χουν εντοπισθεί σε µεγάλα, κυρίως, αστικά κέντρα της Μακεδονίας, πως στη Θεσσαλονίκη, την Καστοριά, καθώς και τη Μοσχ πολη της σηµερινής Αλβανίας. Με τη µελέτη µας αυτή ο χώρος εµφάνισης του καλλιτεχνικο αυτο ρε µατος επεκτείνεται και στην π λη των Σερρών. Ο γεωγραφικ ς περιορισµ ς του καλλιτεχνικο αυτο φαινοµένου στον χώρο του Αγίου ρους και σε ναο ς µεγάλων αστικών κέντρων της Μακεδονίας και της σηµερινής Αλβανίας οφείλεται πιθαν τητα στη λογι τητα των ζωγράφων και συνεπώς στον λ γιο χαρακτήρα της ζωγραφικής, που απευθ νεται σε µορφωµένο κ κλο αστών, κληρικών και µοναχών. Ε. Ν. ΤΣΙΓΑΡΙ ΑΣ 40. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Περί της µη σωζοµένης κτητορικής επιγραφής του παρεκκλησίου του Αγίου ηµητρίου της Μονής Βατοπαιδίου», Λαµπηδών. Αφιέρωµα στη µνήµη της Ντ. Μουρίκη, Αθήνα 2003, σσ. 863-868, εικ. 1-4.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 107 ΕΠΙΜΕΤΡΟ Μέσα στο 2006 δηµοσιε θηκαν δ ο νέες µελέτες, µε τις οποίες δηµοσιοποιο νται έργα του ιονυσίου στο Άγιον ρος και την Κ προ, ορισµένα εκ των οποίων αναφέρονται στην παρο σα µελέτη. Ο µοναχ ς Πατάπιος Καυσοκολυβίτης δηµοσίευσε επτά άγνωστες εικ νες σωζ µενες στη Σκήτη των Καυσοκαλυβίων του Αγίου ρους. Απ τις εικ νες αυτές τρεις εικ νες, του Χριστο Παντοκράτορος, της Παναγίας Οδηγήτριας και του Ιωάννου του Θεολ γου στην Καυσοκαλυβίτικη Καλ βη του Αγίου Ιωάννου του Θεολ γου στο Άγιον ρος, τρεις άλλες εικ νες της Φιλοξενίας του Αβραάµ, του Χριστο Παντοκράτορος και της Παναγίας Οδηγήτριας σώζονται στον Κοι- µητηριακ να της Σκήτης των Καυσοκαλυβίων, ενώ µια εικ να της Βαϊοφ ρου απ κειται στην Εικονοθήκη του Κυριακο των Καυσοκαλυβίων, βλ. σχετικά Μοναχ ς Πατάπιος Καυσοκαλυβίτης, «Μεταβυζαντινή τέχνη στη Σκήτη Κουσοκαλυβίων», Πρακτικά B ιεθνο ς Συµποσίου, «Άγιον ρος. Πνευµατικ τητα και Ορθοδοξία Τέχνη», Θεσσαλονίκη, E.M.Σ., 2006, σσ. 347-350, εικ. 19, 20, 22, 24, 26, 27, 28. Η Αγγελική Στρατή σε δηµοσίευµά της αποδίδει την εικ να του αγίου Βασιλείου, που εκτίθεται στο Εκκλησιαστικ Μουσείο Σερρών, αλλά πως είπαµε, προέρχεται απ τον να της Αγίας Μαρίνας και Αγίου Αντωνίου Σερρών στον ιον σιο απ τον Φουρνά (βλ. στην παρο σα µελέτη σσ. 98, 101, εικ. 20). ηµοσιε ει, επίσης, δ ο εικ νες του Χριστο Παντοκράτορα και της Παναγίας Οδηγήτριας σωζ µενες στο Παρεκκλήσιο του Ιωάννου του Θεολ γου στη Μονή Καρακάλλου (βλ. στην παρο σα µελέτη σ. 104, σηµ. 31): βλ. σχετικά Α. Στρατή, «Άγνωστες φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά στις Σέρρες και στο Άγιον ρος», ώρον. Τιµητικ ς τ µος στον καθηγητή Νίκο Νικονάνο, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 363-365, εικ. 1-4. Πρ σφατα δηµοσιε θηκε και η εικ να του Ιωάννου του Προδρ µου του Βυζαντινο Μουσείου του Ιδρ µατος του αρχιεπισκ που Μακαρίου Γ στη Λευκωσία, την οποία αποδώσαµε στον ιον σιο τον εκ Φουρνά, βλ. σχετικά: Athos. Monastic Life on the Holy Mountain, Κατάλογος Έκθεσης, Helsinki 2006, σ. 243, αρ. 1.77.

108 SUMMARY E. N. Tsigaridas, Portable Icons by Dionysios of Fournas in Serres. The hieromonk Dionysios of Fournas in the Agrafa, who was born c. 1670, was the theoretical exponent of the artistic trend that returned to the art of the Paleologues. Between 1728 and 1733, he also wrote the Painter s Manual and was at the same time working as a painter both of murals and of portable icons. The subject of this paper is a number of unsigned portable icons by Dionysios of Fournas and his workshop which are located on the templon of St Marina and St Antony Church in Serres. Specifically, they are four despotic icons of St Nicolas, St Athanasios, St Anthony and St Marina, and twelve epistyle icons of the Great Deesis with the twelve apostles. An icon of St Basil, which is exhibited in the Ecclesiastical Museum of Serres Dioces, belongs to the same group and it is a work of the same painter. These icons, which are ascribed on the basis of artistic criteria to Dionysios of Fournas, were painted in the first quarter of the 18th century and represent the artistic trend that sought to return to and copy the art of the supreme painter of the Paleologean period, Manuel Panselinos, who painted the frescoes in the Church of Protaton (c. 1290) at Karyes on Mount Athos.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 109 Εικ. 1. Ο να ς της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 1. Church of St Marina and St Anthony.

110 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 2. Το νεώτερο τέµπλο του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου µε τις εικ νες του επιστυλίου της Μεγάλης εήσεως. Fig. 2. The new templon of St Marina and St Anthony Church with the epistyle icons of Great Deisis.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 111 Εικ. 3. Ο απ στολος Πέτρος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 3. St apostle Peter from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

112 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 4. Ο ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολ γος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 4. Evangelist St John the Theologian from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 113 Εικ. 5. Ο ευαγγελιστής Λουκάς απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 5. Evangelist St Luke from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

114 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 6. Ο απ στολος Ιάκωβος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 6. St apostle Jacob from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 115 Εικ. 7. Ο απ στολος Θωµάς απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 7. St apostle Thomas from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church. 9

116 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 8. Ο απ στολος Ανδρέας απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 8. St apostle Andreas from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 117 Εικ. 9. Ο απ στολος Πα λος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 9. St apostle Paul from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church. Εικ. 10. Ο ευαγγελιστής Ματθαίος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 10. Evangelist St Matthew from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

118 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 11. Ο ευαγγελιστής Μάρκος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 11. Evangelist St Marcos from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church. Εικ. 12. Ο απ στολος Βαρθολοµαίος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 12. St apostle Bartholomew from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 119 Εικ. 13. Ο απ στολος Σίµων απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 13. St apostle Simon from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church. Εικ. 14. Ο απ στολος Φίλιππος απ το επιστ λιο της Μεγάλης εήσεως του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 14. St apostle Philippe from the epistyle of Great Deisis of St Marina and St Anthony Church.

120 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 15. O απ στολος Πέτρος απ τον να του Πρωτάτου στο Άγιον ρος. Fig. 15. St apostle Peter from the Church of Protaton at Mount Athos. Εικ.16. O απ στολος Πα λος απ τον να του Πρωτάτου στο Άγιον ρος. Fig. 16. St apostle Paul from the Church of Protaton at Mount Athos.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 121 Εικ. 17. Η αγία Μαρίνα σε προσκυνητάριο στον να της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 17. St Marina at proskenetarion at St Marina and St Anthony Church. Εικ. 18. Ο άγιος Αντώνιος στο τέµπλο του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου (λεπτοµέρεια). Fig. 18. St Anthony from the templon of St Marina and St Anthony Church (detail).

122 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 19. Ο άγιος Νικ λαος στο τέµπλο του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 19. St Nicholas from the templon of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 123 Εικ. 20. Ο άγιος Βασίλειος στο Εκκλησιαστικ Μουσείο της Ιεράς Μητροπ λεως Σερρών. Fig. 20. St Basil from the Ecclesiastical Museum of the Holy Metropole of Serres.

124 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 21. Ο άγιος Αθανάσιος στο τέµπλο του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 21. St Athanasios from the templon of St Marina and St Anthony Church. Εικ. 22. Ο άγιος Γεώργιος στο τέµπλο του ναο της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου. Fig. 22. St George from the templon of St Marina and St Anthony Church.

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 125 Εικ. 23. Άγιος Ιωάννης ο Πρ δροµος στην Κρ πτη του ναο του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι στη Σ φια. Fig. 23. St John the Forerunner from the Crypt of St Alexander Nevski Church at Sofia.

126 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 24. Απ στολος Ανδρέας (λεπτοµέρεια της εικ. 8). Fig. 24. St apostle Andrew (detail of fig. 8). Εικ. 25. Απ στολος Ανδρέας (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου στα 1722). Fig. 25. St apostle Andrew (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722).

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 127 Εικ. 26. Ο απ στολος Πέτρος (λεπτοµέρεια της εικ. 3). Fig. 26. St apostle Peter (detail of fig 3). Εικ. 27. Απ στολος Πέτρος (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του 1722). Fig. 27. St apostle Peter (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722).

128 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 28. Ο απ στολος Θωµάς (λεπτοµέρεια της εικ.7). Fig. 28. St apostle Thomas (detail of fig. 7). Εικ. 29. Απ στολος Θωµάς (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του 1722). Fig. 29. St apostle Thomas (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722).

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 129 Εικ. 30. Ο ευαγγελιστής Λουκάς (λεπτοµέρεια της εικ. 5). Fig. 30. St evangelist Luke (detail of fig. 5). Εικ. 31. Ευαγγελιστής Λουκάς (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του 1722). Fig. 31. St evangelist Luke (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722).

130 E. N. Tσιγαρίδας Εικ. 32. Ο απ στολος Πα λος (λεπτοµέρεια της εικ. 9). Fig. 32. St apostle Paul (detail of fig. 9). Εικ. 33. Απ στολος Πα λος (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του 1722). Fig. 33. St apostle Paul (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722).

Φορητές εικ νες του ιονυσίου του εκ Φουρνά 131 Εικ. 34. Ευαγγελιστής Ματθαίος (λεπτοµέρεια της εικ. 10). Fig. 34. St evangelist Matthew (detail of fig. 10). Εικ. 35. Ευαγγελιστής Ματθαίος (λεπτοµέρεια απ την εικ να των ώδεκα αποστ λων στο καθολικ της Μονής Καρακάλλου, ενυπ γραφο έργο του ιονυσίου του 1722). Fig. 35. St evangelist Matthew (detail of the icon of the Twelve apostles from the katholikon of Karakallou Monastery, a work signed by Dionysios of Fournas dated 1722). 10