ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚ ΟΣΗ Η πορεία και η τύχη της Ελλάδας είναι πλέον από χρόνια, πολύ πριν την κρίση, άμεσα συνδεδεμένη με την πορεία και την τύχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης. Πρόκειται για δύο πλευρές ενός μεγάλου πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού και εντέλει ιστορικού πειράματος σε εξέλιξη. Τα πολύπλευρα και πολύπλοκα ζητήματα που αφορούν αυτό το πείραμα (και που τίθενται από τους συγγραφείς αυτού του βιβλίου), αφορούν άμεσα και εμάς τους Έλληνες, οι οποίοι δυστυχώς, ίσως δεν τους αποδίδουμε την πρέπουσα σημασία. Οι εκάστοτε ευρωεκλογές στην Ελλάδα, όπως συμβαίνει και σε άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ, μετατρέπονται κάθε φορά σε εσωτερική υπόθεση μιας εσωτερικής πολιτικής αρένας, ενώ ελάχιστη συζήτηση γίνεται μέσα στο ευρύ κοινό για τα ευρωπαϊκά ζητήματα, για τη θέση της Ελλάδας στη Ευρωπαϊκή Ένωση ακόμη λιγότερη για την υποχρέωση που έ- χουμε και εμείς, ως Ευρωπαίοι πολίτες, να συνεισφέρουμε με υ- πευθυνότητα, στο μέτρο που μας αναλογεί, στην επιτυχία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η Ευρώπη ήταν για μας, άλλοτε, ο πλούσιος χρηματοδότης, τις οικονομικές ενισχύσεις του οποίου μπορούσαμε να σπαταλάμε ασύνετα τώρα ο έγινε ο δυνάστης που μας επιβάλλει σκληρούς και δυσβάσταχτους όρους, προκειμένου να μας βοηθήσει στην οικονομική κρίση. Ο δικός μας ρόλος ήταν και εξακολουθεί να είναι αυτός του μικρού ανεύθυνου παιδιού, που είτε ζητά βοήθεια και προστασία, είτε τιμωρείται για τις απερισκεψίες του. Ποτέ ρόλος ισότιμου και ισάξιου εταίρου στο ίδιο τραπέζι. Ζητούμενο παραμένει λοιπόν, η υπεύθυνη θέση σε όλ αυτά τα θέματα και η μελλοντική δυνατότητα να συνεργαστούμε επί ίσοις όροις με τους εταίρους μας. Και όχι μόνον: Ζητούμενο είναι, βλέποντας το
8 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση όλο πρόβλημα της Ευρώπης ως εξ ίσου δικό μας πρόβλημα, να συνεισφέρουμε κι εμείς, στο μέτρο που μας αναλογεί, στο ξεπέρασμα της ευρωπαϊκής κρίσης συνολικά. Αυτό όμως προϋποθέτει ενημέρωση πάνω στο σύγχρονο προβληματισμό και υπεύθυνη συμμετοχή σ' αυτόν. Υπ' αυτό το πρίσμα, η ελληνική έκδοση του βιβλίου «Δημοκρατία ή καπιταλισμός; Η Ευρώπη σε κρίση» αξιοποιεί μιαν ευκαιρία και ανταποκρίνεται σε μιαν ανάγκη. Η συγκεντρωτική έκδοση από το γερμανικό περιοδικό Blätter für deutsche und internationale Politik, της αρθρογραφίας για την κρίση στη ζώνη του ευρώ και στην ΕΕ, αποτελεί μια περιεκτική παρουσίαση του θέματος: πολυπρισματική, διεπιστημονική, ωστόσο αρκετά εύληπτη και ενημερωτική για ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, πέραν του ακαδημαϊκού χώρου και των «ειδικών» της πολιτικής ή της οικονομίας. Το ζήτημα αντιμετωπίζεται τόσο από την εσωτερική οπτική γωνία του «ευρωπαϊκού πυρήνα», συγκεκριμένα τη γερμανική, όσο και υπό το πρίσμα του εξωτερικού παρατηρητή, ως μέρος της μεταβαλλόμενης παγκόσμιας κατάστασης. Ειδικά η κρίση και η πορεία της χώρας μας διαμέσου της κρίσης (σε πολύ μικρότερο βαθμό και η πορεία της Ευρώπης ως ό- λου), είναι θέματα διαρκώς παρόντα στην ελληνική δημόσια συζήτηση. Ωστόσο οι πτυχές της κρίσης, η οικονομική, η κοινωνική, η πολιτική, ή και τα θεσμικά-συνταγματικά ζητήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που γίνονται πιο επείγοντα λόγω της κρίσης, συνήθως αντιμετωπίζονται χωριστά, ως διαφορετικά, ασύνδετα μεταξύ τους αντικείμενα. Το αποτέλεσμα είναι μια ατελής, κατακερματισμένη εικόνα της πραγματικότητας και η αδυναμία να διακρίνουμε ποιες είναι οι πιθανές και επιθυμητές διέξοδοι. Η έκδοση αυτή, με την πολύπλευρη οπτική γωνία, είναι επίσης μια συμβολή στο δύσκολο εγχείρημα να γίνει πιο συνεκτική και ευκρινής η κατακερματισμένη εικόνα της κρίσης. Τα κείμενα του βιβλίου έχουν γραφτεί μετά την επίσημη εκδήλωση της «Ελληνικής κρίσης» την άνοιξη του 2010, συγκεκριμένα από την αρχή του 2011 μέχρι το τέλος του 2013. Ιδιαίτερα σημα-
ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 9 ντικό είναι, ότι πολλές εκτιμήσεις και προβλέψεις που διατυπώθηκαν έγκαιρα από τους συγγραφείς, επαληθεύτηκαν πλήρως στην πορεία των γεγονότων: «Η λανθασμένη μέθοδος ενεργεί ως παράγοντας διχασμού... θα ενισχυθεί ακόμη πιο πολύ η φυγόκεντρη δύναμη, τροφοδοτώντας επιχειρήματα που στοχοποιούν τις Βρυξέλλες... Αντί να επιδιώκουν οι πολιτικές ελίτ τη συμμετοχή των πολιτών, συνεχίζουν το ελιτίστικο έργο τους, αποξενώνοντας όλο και περισσότερο τους Ευρωπαίους πολίτες», έγραφε ο Γιούργκεν Χάμπερμας. «Αυτή τη στιγμή, η Ευρώπη ασφυκτιά. Ο ευρωσκεπτικισμός θα ενδυναμωθεί», προειδοποιούσε ο Γιόσκα Φίσερ, πρώην υπουργός εξωτερικών της κυβέρνησης συνασπισμού Σοσιαλδημοκρατών και Πρασίνων, ήδη από την άνοιξη του 2011. «Ο Μηχανισμός Σταθερότητας είναι φανερά ελαττωματικός ως προς την οικονομική και κοινωνική πολιτική. Δεν προάγει ούτε την ανταγωνιστικότητα ούτε τη σταθερότητα, αλλά δημιουργεί προβλήματα στην οικονομική ανάπτυξη και κοινωνικές συγκρούσεις στα κράτη-μέλη», κατά τον πολιτικό επιστήμονα και συνδικαλιστή Χανς Γιούργκεν Ούρμπαν (2011). Σήμερα, μετά τις ευρωεκλογές του Μαΐου 2014, η συζήτηση στην ευρωπαϊκή πολιτική περιστρέφεται γύρω από την άνοδο εχθρικών προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πολιτικών δυνάμεων της δεξιάς (ακόμη και σε κρίσιμες χώρες του ευρωπαϊκού πυρήνα, π.χ. Γαλλία) και την αδιαφορία ή άρνηση των πολιτών να συμμετέχουν στις ευρωπαϊκές ή και εθνικές δημοκρατικές διαδικασίες. Σε ό,τι αφορά την κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, ως θέμα συζήτησης επικρατεί τώρα η διαρκής στασιμότητα της οικονομίας, με υψηλή ανεργία στην περιφέρεια της ζώνης του ευρώ, με αποπληθωρισμό παντού, με εμφάνιση της ύφεσης και μέσα στο «σκληρό πυρήνα» της ΕΕ. Επανέρχεται και το ζήτημα του τραπεζικού συστήματος, που αποδείχθηκε μη διαχειρίσιμο με ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια: δηλαδή ενός βασικού αλλά σχετικά αποσιωπημένου μέρους της κρίσης στη ζώνη του ευρώ, κατά την άποψη πολλών από τους συγγραφείς. Η ΕΕ και η ζώνη του ευρώ εξακολουθούν να πορεύονται δια-
10 Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση μέσου της κρίσης που δεν νικήθηκε και παίρνει νέες μορφές. Όμως παραμένουν περιοχή σχετικής ηρεμίας, αβέβαιης αλλά ειρηνικής σύγκρουσης ιδεών και αναζήτησης κοινών διεξόδων, την ώρα που ο περίγυρος καταρρέει στο χάος πολεμικών συγκρούσεων χωρίς διέξοδο, από την Λιβύη, την Παλαιστίνη, το Ισραήλ και το Ιράκ, μέχρι τα σύνορα της Ουκρανίας με τη Ρωσία. Έτσι, το τι είναι στην πραγματικότητα η κρίση και ποιο αποτέλεσμα επιφέρει η μέχρι τώρα αντιμετώπιση της, είναι πια διαπίστωση και γνώση. Δύσκολα και επίπονα κερδισμένη, όπως κάθε τεκμηριωμένη, στέρεη γνώση. Στο βιβλίο αντιπροσωπεύεται βέβαια και η άλλη άποψη, αυτή που υποστηρίζει τη διάλυση της ζώνης του ευρώ και την επαναφορά στο εθνικό νόμισμα της κάθε χώρας. Αυτό κάνει την έκδοση ακόμη πιο περιεκτική: Γιατί, τόσο για την υπεύθυνη υιοθέτηση, όσο και για την απόρριψη της οποιασδήποτε θέσης και άποψης για το ευρώ ή για την Ευρώπη, χρειάζεται πρώτα να ακούσουμε προσεκτικά και εμείς οι Έλληνες την επιχειρηματολογία όλων των πλευρών. Για την ακριβή απόδοση στην Ελληνική γλώσσα όρων από διαφορετικά γνωστικά πεδία, την επιστημονική τεκμηρίωση της και την κάθε είδους βοήθεια, ευχαριστούμε θερμά τους ειδικούς επιστήμονες που συνέβαλαν ουσιαστικά και με προθυμία. Ιδιαίτερα τη Λίνα Παπαδοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στο Τμήμα Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών (ΝΟΠΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον Γιώργο Πάσχο, Ομότιμο Καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών της Σχολής ΝΟΠΕ του ΑΠΘ, οι παρατηρήσεις του οποίου σε μερικά ιδιαίτερα απαιτητικά κείμενα και το όλο ενδιαφέρον του ήταν πολύτιμα, τον Άρη Στυλιανού, Επίκουρο Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών της Σχολής ΝΟΠΕ του ΑΠΘ, καθώς και όσους άλλους συνεισέφεραν με τις ειδικές γνώσεις τους. Οι υποσημειώσεις - παραπομπές των συγγραφέων παρατίθε-
ηµοκρατία ή Καπιταλισµός; 11 νται με τη λογική και την αρίθμηση της γερμανικής έκδοσης. Προστέθηκαν υποσημειώσεις της επιμελήτριας της ελληνικής έκδοσης και του μεταφραστή, για όσα θέματα κρίθηκε αυτό σκόπιμο, προκειμένου να γίνουν πιο κατανοητά από τον Έλληνα αναγνώστη. Οι υποσημειώσεις της επιμελήτριας και του μεταφραστή επισημαίνονται στο κείμενο με αστερίσκους (έναν, δύο κ.ο.κ.) και παραπέμπουν στο υποσέλιδο. Ακολουθούν την ίδια σειρά με τις αριθμημένες υποσημειώσεις των συγγραφέων, αλλά έχουν τη μορφή * [Σ.τ.ε./μ.:], ** [Σ.τ.ε./μ.:] κ.ο.κ. Επίσης, μέσα σε αγκύλες [] είναι ό,τι προστέθηκε από την επιμελήτρια ή τον μεταφραστή στο κείμενο ή στις υποσημειώσεις (π.χ. οι ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων στα οποία παραπέμπουν οι συγγραφείς). Γιώργος Β. Ριτζούλης