ΕΠΙΠΕΔΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΣΕ ΟΡΕΙΝΗ ΛΕΚΑΝΗ ΑΠΟΡΡΟΗΣ

8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 849 ΕΠΙΠΕΔΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΣΕ ΟΡΕΙΝΗ ΛΕΚΑΝΗ ΑΠΟΡΡΟΗΣ Νικόλαος Σκουλικίδης, Γεώργιος Αμαξίδης και Σοφία Λάσχου ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ 46,7 ΧΛΜ. Λεωφ. Αθηνών Σουνίου, 19013 Ανάβυσσος Αττικής τηλ. 22910-76394, e-mail: nskoul@ath.hcmr.gr Περιληψη Παρουσιάζονται τα επίπεδα διαλυμένων και αιωρούμενων θρεπτικών και οργανικού υλικού, τα επίπεδα αναφοράς διαλυμένων θρεπτικών και οι πηγές προέλευσης άνθρακα, αζώτου και φωσφόρου στην λεκάνη απορροής του Κράθι, με βάση πυκνό δίκτυο σταθμών και διετούς διάρκειας μηνιαίων δειγματοληψιών και μετρήσεων. Λόγω της μικρής ανθρωπογενούς επιβάρυνσης του ποταμού, αλλά και εν μέρει λόγω των πολύ χαμηλών ορίων ανίχνευσης του φωτομέτρου που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά, οι συγκεντρώσεις και τα επίπεδα αναφοράς των εν διαλύσει θρεπτικών κυμάνθηκαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα, ενώ και τα ποσοστά θρεπτικών και οργανικού υλικού στη σωματιδιακή μορφή ήταν χαμηλά. Αντίθετα, οι συγκεντρώσεις των τελευταίων κυμάνθηκαν στα ίδια επίπεδα με των μεγάλων ελληνικών ποταμών, λόγω της πολύ μεγάλης στερεοπαροχής του Κράθι. Η κύρια μορφή του εν διαλύσει αζώτου και φωσφόρου είναι η διαλυτή και η οργανική. Οι δασικές χρήσεις γης αναδεικνύονται σε σημαντικό παράγοντα εμπλουτισμού του ποταμού με οργανικής προέλευσης διαλυμένα και αιωρούμενα θρεπτικά. Τέλος, οι σημαντικότερες υδάτινες πηγές διαλυμένων θρεπτικών στο ποτάμι είναι τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και η υπεδαφική ροή. Levels and sources of nutrient at a mountainous river catchment Abstract The levels of dissolved and particulate nutrients, the reference levels of dissolved nutrients, and the sources of carbon, nitrogen and phosphorous in Krathis River Basin are presented, based on a dense sampling network and a two-years monthly monitoring campaign. Due to the low anthropogenic impact of the river, and partly due to the very low detection limits of the photometer type used for the first time, the concentrations and the background levels of dissolved nutrients were very low. This is also true for the percentage of particulate nutrients in suspended solids. The latter however show high concentrations that are comparable to major Greek rivers, due to the very high sediment load of Krathis. For nitrogen and phosphorous, the dissolved and the organic phase predominate. Forest land uses clearly enrich river water with dissolved and particulate nutrients. Finally, the main aquatic sources of riverine dissolved nutrients are precipitation and subsurface flow. Λέξεις κλειδιά: Θρεπτικά, οργανικό υλικό, επίπεδα αναφοράς, σύστημα ταξινόμησης ποιότητας νερών, ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα, υπεδαφική ροή

850 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εισαγωγη Ενώ η σύσταση και τα επίπεδα ρύπανσης των μεγάλων ελληνικών ποταμών έχουν μελετηθεί σε αρκετά ικανοποιητικό βαθμό, ένας σημαντικός αριθμός μικρού και μεσαίου μεγέθους λεκάνών απορροής (< 1000 km 2 ) δεν έχει μελετηθεί επαρκώς. Επίσης, τα ερευνητικά προγράμματα που εντοπίζονται σε ορεινά ποτάμια ή στον άνω ρου ποταμών, με κάποιες εξαιρέσεις (π.χ. Nakos and Vouzaras, 1988), δεν περιλαμβάνουν εντατικές μετρήσεις. Ως εκ τούτου, οι παράγοντες και οι διεργασίες που ελέγχουν την ποιότητα ορεινών τμημάτων ποταμών της χώρας, δεν έχουν διερευνηθεί επαρκώς. Η εργασία αυτή έχει στόχο να παρουσιάσει, τα επίπεδα αναφοράς και την προέλευση των ενώσεων άνθρακα, αζώτου και φωσφόρου με βάση τα αποτελέσματα εντατικών δειγματοληψιών και μετρήσεων συνολικής διάρκειας δύο ετών στη λεκάνη απορροής του ποταμού Κράθι. Περιοχη ερευνας Η περιοχή έρευνας είναι η λεκάνη απορροής του Κράθι (Σχ. 1). Ο Κράθις είναι ένα τυπικό ποτάμι της Β. Πελοποννήσου, με μεσαίου μεγέθους λεκάνη απορροής (149 Km 2 ), ορεινό ανάγλυφο (μέσο υψόμετρο: 1092 m), μεγάλη δασοκάλυψη (75% δάση) και απότομες κλίσεις (μέση κλίση: 33%). Οι πηγές του βρίσκονται στο όρος Χελμός και εκβάλλει μετά από ~ 30Km στον Κορινθιακό κόλπο. Η μέση βροχόπτωση στην λεκάνη απορροής την τελευταία 40-ετία είναι 775 mm/a, ενώ η εξατμισοδιαπνοή στο 2 ο υδατικό διαμέρισμα (που ανήκει ο Κράθις) είναι 43% (Υπουργείο Ανάπτυξης, 2003). Η παροχή για την περίοδο 1961-67 στο σταθμό 5 είναι 0,69 km 3 /a. Το κύριο γνώρισμα του Κράθι, όπως και των άλλων ποταμών και χειμάρρων της Β. Πελοποννήσου, είναι οι μεγάλες ποσότητες ιζήματος που μεταφέρει. Τα φερτά υλικά προέρχονται από τις ευδιάβρωτες αποθέσεις (φλύσχης και πλειο-πλειστοκαινικά ιζήματα) που κινητοποιούνται μέσω των μεγάλων κλίσεων του αναγλύφου και της ορμητικής και συχνά χειμαρρώδους ροής του ποταμού. Η λεκάνη απορροής χαρακτηρίζεται από μικρές ανθρωπογενείς πιέσεις, που περιορίζονται σε μικρής έκτασης καλλιέργειες και ένα μικρό πεστροφοτροφείο, στον μέσο ρού, και τη χωματερή του Δήμου Ακράτας που δέχεται και αστικά λύματα, στον κάτω ρου. Σχ. 1. Γεωλογικός χάρτης της λεκάνης απορροής του Κράθι και σταθμοί δειγματοληψίας Υλικa και Μeθοδοi Σε μηνιαία βάση, από τον Απρίλιο 2003 μέχρι τον Μάρτιο 2005, εξετάσθηκαν συνολικά 22 σταθμοί, όχι όλοι στο σύνολο της χρονοσειράς, 16 ποτάμιοι, 2 υπεδαφικής απορροής, 2 βροχής, μια πηγή, και μία γεώτρηση. Η συλλογή δειγμάτων υπεδαφικής απορροής γινόταν με λυσίμετρα

8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 851 σε μηνιαία βάση. Η συλλογή δειγμάτων ολικών κατακρημνισμάτων (υγρή και ξηρή εναπόθεση) γινόταν με βροχοσυλλέκτες επίσης σε μηνιαία βάση. Η συντήρηση των δειγμάτων στα λυσίμετρα και στους βροχοσυλλέκτες γινόταν με προσθήκη κορεσμένου διαλύματος HgCl 2 πριν τη δειγματοληψία. Τέλος ένα δείγμα βροχής και ένα δείγμα χιονιού συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια επεισοδίων. Τα δείγματα νερού μεταφέρονταν σε ψύξη στο εργαστήριο, όπου μετά από διήθηση, μέσω φίλτρου μεμβράνης 0,45 μ, προσδιορίσθηκαν νιτρικά, νιτρώδη, αμμωνία, ολικό άζωτο, φωσφορικά, ολικός φώσφορος και διαλυμένος οργανικός άνθρακας στο νερό και στο αιώρημα, σε επιλεγμένους σταθμούς, το οργανικό υλικό, ο οργανικός και ο ανόργανος άνθρακας, το ολικό άζωτο και το ολικό φώσφορο. Στη βροχή και τα λυσίμετρα προσδιορίσθηκαν τα διαλυμένα θρεπτικά. Λόγω των ιδιαίτερα χαμηλών συγκεντρώσεων θρεπτικών στα νερά, οι σχετικές αναλύσεις έγιναν με αυτόματο αναλυτή θρεπτικών Technikon Brian+Luebbe AA3. Ο διαλυμένος οργανικός άνθρακας προσδιορίσθηκε με καταλυτική οξείδωση υψηλής θερμοκρασίας με αναλυτή TOC-5000A Shimadzu. Οι αναλύσεις οργανικού άνθρακα και ολικού αζώτου στο αιώρημα έγιναν με αναλυτή EA 1180 CHN Fisons, ενώ ο ολικός φώσφορος προσδιορίσθηκε με τη μέθοδο Pujo-Pay & Raimbault (1994). Οι μέσοι όροι των θρεπτικών προσδιορίσθηκαν για το διάστημα Μάρτιος 2004 Μάρτιος 2005, κατά το οποίο έγιναν μετρήσεις στο σύνολο των σταθμών. Για να πιστοποιηθούν αν οι χωρικές μεταβολές της υδατοποιότητας είναι στατιστικά αποδεκτές εφαρμόσθηκε η μέθοδος ANOVA και έγιναν t-tests. Τα επίπεδα αναφοράς θρεπτικών προσδιορίσθηκαν με βάση το 75-ποσοστιμόριο των συγκεντρώσεων θρεπτικών σε θέσεις αναφοράς, σύμφωνα με την μεθοδολογία που προτείνει η EPA (ΕΡΑ, 2000). Οι σταθμοί αναφοράς επιλέχθηκαν με βάση τα κριτήρια ΑQEM (Hering et al., 2003). Αποτελeσματα 4.1 Επίπεδα θρεπτικών στο νερό και στο αιώρημα Η συντριπτική πλειοψηφία των αναλύσεων νιτρωδών και φωσφορικών ήταν κάτω από το όριο ανίχνευσης του οργάνου του Ινστιτούτου Εσωτερικών Υδάτων (Spectroquant Merck Vega 400). Γι αυτό το λόγο στις αναλύσεις θρεπτικών χρησιμοποιήθηκε το αυτόματο φωτόμετρο της Technikon του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας, που εφαρμόζεται στην ανάλυση θαλασσίων νερών που έχουν μικρότερες περιεκτικότητες θρεπτικών σε σχέση με τα γλυκά νερά. Έτσι, τα όρια ευαισθησίας μετακινήθηκαν από τα 60 στα 3,5 μg/l για το Ν-ΝΟ 3, από τα 2 στα 0,28 μg/l για το Ν-ΝΟ 2, από τα 4 στα 3,5 μg/l για Ν-ΝH 4 και από τα 9,8 στα 0,31 μg/l για τον φώσφορο. Οι συγκεντρώσεις διαλυμένων θρεπτικών, και ιδιαίτερα του φωσφόρου, στον Κράθι βρίσκο- Πίνακας 1 Συγκεντρώσεις θρεπτικών στον Κράθι, σε μικρά και σε μεγάλα ποτάμια της χώρας Κράθις* ΜΟΠ ΜΠ Ν-ΝΟ 3 mg/l 0,08 0,28 0,98 Ν-ΝΟ 2 μg/l 0,59 2,75 Ν-ΝΗ 4 mg/l 0,011 0,023 Ρ-ΡΟ 4 mg/l 1,6 79,8 147,8 ΤΡ mg/l 15,9 124,2 DOC mg/l 0,38 1,7 TSS mg/l 460,6 12,5 POC mg/l 0,572 0,856 PTN mg/l 0,214 0,17 PTP mg/l 0,011 *: Μέσος όρος συγκεντρώσεων 16 σταθμών κατά μήκος του Κράθι, ΜΟΠ: Μέσος όρος συγκεντρώσεων 7 μικρών ορεινών αδιατάρακτων ποταμών (δεδομένα: Skoulikidis et al., 2005), ΜΠ: Μέσος όρος συγκεντρώσεων 13 μεγάλων ποταμών (Skoulikidis, 1989), ΤΡ: ολικός φώσφορος, DOC: διαλυμένος οργανικός άνθρακας, TSS: ολικά στερεά, POC: σωματιδιακός οργανικός άνθρακας, PTN: ολικό σωματιδιακό άζωτο, PTP: ολικό σωματιδιακό φώσφορο

852 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας νται σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα σε σχέση με άλλα μικρού/μεσαίου μεγέθους αδιατάρακτα ορεινά ποτάμια της χώρας (Πίνακας 1). Η συγκέντρωση διαλυμένου οργανικού άνθρακα είναι τρείς φορές χαμηλότερη σε σχέση με τον μέσο όρο (Μ.Ο.) μεγάλων Ελληνικών ποταμών. Επίσης το ποσοστό θρεπτικών στο αιώρημα στις εκβολές του Κράθι (θέση 7) είναι 0,6% POC και 0,07% PTN κατά Μ.Ο., ενώ στα μεγάλα ποτάμια τα αντίστοιχα ποσοστά κυμαίνονται μεταξύ 2,3% και 17,8% για POC και μεταξύ 0,4% και 3,1% για PTN (Skoulikidis, 1989). Αντίθετα, οι συγκεντρώσεις αιωρούμενων θρεπτικών είναι συγκρίσιμες με τις αντίστοιχες των μεγάλων ποταμών (Πίνακας 1). Αυτό οφείλεται στην μεγάλη στερεοπαροχή του Κράθι. 4.2 Επίπεδα αναφοράς θρεπτικών Σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60 ΕΕ, τα κράτη μέλη οφείλουν να ορίσουν συνθήκες αναφοράς και να ταξινομήσουν τα εσωτερικά και παράκτια υδάτινα συστήματα σε 5 κατηγορίες ποιότητας σύμφωνα με βιολογικά, χημικά και υδρομορφολογικά κριτήρια. Οι Skoulikidis et al. (2005) επεξεργάσθηκαν τα δεδομένα του προγράμματος ΑQEM (ENVK1-CT-1999-00027) και πρότειναν ένα σύστημα ταξινόμησης της ποιότητας των μικρών/μεσαίων ποταμών της χώρας με βάση τα θρεπτικά. Οι αναλύσεις θρεπτικών πραγματοποιήθηκαν με το φωτόμετρο της Merck. Το σχετικά υψηλό όριο υψηλής/ καλής συγκέντρωσης για τα φωσφορικά και τον ολικό φώσφορο στο σύστημα αυτό αποδόθηκε στο γεγονός ότι ορισμένος αριθμός αναλύσεων βρισκόταν περί τα όρια ανίχνευσης του οργάνου (Skoulikidis et al., 2005). Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τα επίπεδα αναφοράς διαλυμένων θρεπτικών στον Κράθι με βάση 49 αναλύσεις πέντε αδιατάρακτων σταθμών του άνω ρου (1, 24, 25, 26, 28), σε σύγκριση με τα όρια υψηλής/καλής ποιότητας στο σύστημα ταξινόμησης των Skoulikidis et al. (2005). Τα τελευταία, σε σχέση με τα επίπεδα αναφοράς του Κράθι, είναι υψηλότερα, και ιδιαίτερα για τα φωσφορικά. Πίνακας 2 Επίπεδα αναφοράς στον Κράθι και ανώτατα όρια συνθηκών αναφοράς στο σύστημα ταξινόμησης μικρο-μεσαίων ποταμών Επίπεδα αναφοράς Κράθι Ορια επιπέδων αναφοράς σύμφωνα με τους Skoulikidis et al. (2005) N-NO 3 mg/l 0,035 < 0,22 N-NH 4 mg/l 0,015 < 0,024 N-NO 2 μg/l 0,41 < 3,0 P-PO4 μg/l 1,4 < 70 Total P μg/l 22,6 < 125 4.3 Χωρική μεταβολή των θρεπτικών Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει τις συγκεντρώσεις διαλυμένων θρεπτικών σε διάφορα υδατικά συστήματα της λεκάνης απορροής του Κράθι και ο Πίνακας 4 τις συγκεντρώσεις θρεπτικών στο αιώρημα στον άνω ρου (θέση 1) και στον κάτω ρου (θέση 7). Συγκρίνοντας τις συγκεντρώσεις διαλυμένων θρεπτικών στον άνω ρου (σταθμοί: 1, 24, 25, 26, 27, 28), στον μέσο ρου (σταθμοί: 3, 4, 22, 23) και στον κάτω ρου (σταθμοί: 5, 6, 7, 20, 21, 29) του ποταμού, φαινεται κυρίως ότι: α) τα νιτρικά, τα νιτρώδη και τα φωσφορικά παρουσιαζουν σταδιακή αύξηση από τον άνω προς τον κάτω ρου και β) το οργανικό άζωτο και ο οργανικός φώσφορος παρουσιάζουν σταδιακή μείωση από τον άνω προς τον κάτω ρου. Τα αποτελέσματα της ANOVA έδειξαν ότι υπάρχει στατιστικά αποδεκτή διαφοροποίηση ως προς τα νιτρικά, τα νιτρώδη, το ολικό άζωτο, το ποσοστό οργανικού αζώτου και τα φωσφορικά. Συγκρίνοντας τις τιμές των θρεπτικών και του οργανικού υλικού στο αιώρημα των σταθμών 1 και 7 φαίνεται ότι: α) είναι αισθητή η αύξησή της συγκέντρω-

8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 853 Πίνακας 3. Συγκεντώσεις θρεπτικών σε διάφορα υδάτινα συστήματα της λεκάνης απορροής του Κράθι N-ΝΟ 3 N-ΝΟ 2 N-ΝΗ 4 Oργ N Oργ Ν P-PO 4 Oργ P Οργ Ρ DOC mg/l μg/l mg/l mg/l % μg/l mg/l % mg/l AP 0,027 0,34 0,012 0,14 78,1 1,06 0,016 93,7 0,36 MP 0,086 0,37 0,093 0,133 57,9 1,2 0,011 90,3 0,25 KP 0,155 0,98 0,011 0,106 40,8 2,22 0,015 87 0,46 Π 0,019 0,22 0,007 0,097 78,1 2,21 0,016 87,5 0,18 Λ 1 0,534 14,91 0,302 0,306 26,4 48,1 0,028 --- --- Β* 0,005 <0,28 0,092 0,384 79,8 1,77 ** --- --- ΟΚ 0,583 6,92 0,248 0,344 29 41,2 0,318 43,8 6,2* Χ * 0,073 1,09 0,129 0,671 76,7 17,9 0,011 38 4,4 ΑΡ: άνω ρους, ΜΡ: μέσος ρους, ΚΡ: κάτω ρους, Π: πηγή, Λ: λυσίμετρο, Β: βροχή, ΟΚ: ολικά κατακρημνίσματα, Χ: χιόνι, 1 : δασική χρήση γης, * ένα δείγμα, **ΤΡ <0,31 μg/l Πίνακας 4 Μέσες συγκεντρώσεις θρεπτικών στο αιώρημα στους ποτάμιους σταθμούς 1 και 7 1 7 TSS mg/l 0,75 21,9 POC μg/l 53,7 229 PTN μg/l 5,8 33,1 PTC μg/l 100 1861 PTP μg/l 0,32 1,69 AFDM mg/l 0,51 2,96 AFDM % 96,2 13,6 POC % 9 2,2 PTN % 1,13 0,34 PTC % 17,2 10,2 PTP % 0,06 0,02 AFDM: οργανικό υλικό σης θρεπτικών στα κατάντη λόγω αντίστοιχης αύξησης της στερεοπαροχής και β) το αιώρημα στα ανάντη είναι πιο εμπλουτισμένο σε οργανικό υλικό και θρεπτικά. Οι συντελεστές εμπλουτισμού του άνω ρου κυμαίνονται μεταξύ 2,5 (για τον φώσφορο) και 7 (για το οργανικό υλικό). Εφαρμόζοντας t-tests για τα παραπάνω, συνάγεται ότι ο εμπλουτισμός του αιωρήματος στον άνω ρου είναι στατιστικά αποδεκτός για το οργανικό υλικό, τον οργανικό άνθρακα και το οργανικό άζωτο. Συζητηση Πυκνό δάσος κωνοφόρων κυρίως δένδρων καλύπτει τον άνω ρου της λεκάνης απορροής του Κράθι. Προς τα κατάντη, το ποσοστό του δάσους μειώνεται προς όφελος της δόμησης και των καλλιεργουμένων εκτάσεων, ενώ πυρκαγιές έχουν καταστρέψει μέρος του στον κάτω ρου. Το χαμηλό ποσοστό θρεπτικών στο αιώρημα του Κράθι, σε σχέση με μεγάλα ποτάμια της χώρας, αποδίδεται στο γεγονός ότι τα θρεπτικά στη σωματιδιακή φάση προέρχονται κυρίως από τη συνεισφορά των δασών με θρύμματα φύλλων, ξύλου κλπ., καθώς απουσίαζουν σημαντικές πηγές οργανικής επιβάρυνσης στη λεκάνη απορροής. Επίσης, τα αυξημένα ποσοστά οργανικού υλικού, οργανικού άνθρακα, αζώτου και φωσφόρου στο αιώρημα του άνω ρου του ποταμού αποδίδονται στη συνεισφορά των δασών. Επιπρόσθετα, σημαντικό ποσοστό διαλυμένου αζώτου (63% κατά Μ.Ο.) και φωσφόρου (90% κατά Μ.Ο.) είναι οργανικής προέλευσης, ενώ παρατηρείται αύξηση των ποσοστών αυτών προς τα ανάντη. Η αύξηση των νιτρικών, νιτρωδών και φωσφορικών προς τα κατάντη αποδίδεται εν μέρει στη συμμετοχή πηγών ρύπανσης (καλλιέργειες, ιχθυοτροφείο, αστικά λύματα) και εν μέρει σε δράσεις αποσύνθεσης και

854 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας ανοργανοποίησης οργανικού υλικού δασικής προέλευσης. Στις περισσότερες θέσεις του ποταμού η κύρια μορφή οργανικού άνθρακα, αζώτου και φωσφόρου είναι η διαλυτή, όπως συμβαίνει και στα περισσότερα ποτάμια (Thurman, 1985). Αντίθετα, σε σταθμούς με πολύ μεγάλη στεροπαροχή, όπως στον παραπόταμο (στ. 21, 29) και στις εκβολές (στ. 7), η κύρια μορφή οργανικού άνθρακα, αζώτου και φωσφόρου είναι η σωματιδιακή. Τα όρια υψηλής/καλής ποιότητας στο σύστημα ταξινόμησης των μικρο-μεσαίων ποταμών της χώρας (Skoulikidis et al., 2005) θα πρέπει να επανεξετασθούν τουλάχιστον ως προς τα φωσφορικά. Στο επεισόδιο βροχής μόνο το οργανικό άζωτο παρουσίασε αξιόλογη συγκέντρωση, ενώ οι συγκεντρώσεις των άλλων θρεπτικών κυμάνθηκαν χαμηλότερα από τις αντίστοιχες του ποταμού. Το χιόνι φαίνεται να συνεισφέρει σημαντικές ποσότητες οργανικού άνθρακα και αζώτου, όπως και φωσφορικών. Τέλος, τα συνολικά μηνιαία κατακρημνίσματα ήταν ιδιαίτερα εμπλουτισμένα με νιτρικά, νιτρώδη, φωσφορικά, οργανικό φώσφορο και οργανικό άνθρακα ως προς το ποτάμι. Άλλωστε τα κατακρημνίσματα θεωρούνται η πιο σημαντική πηγή αζώτου σε μικρές ευρωπαϊκές λεκάνες (Nihlgard et al., 1994). Ο εμπλουτισμός τους σε σχέση με το επεισόδιο βροχής είναι δυνατό να οφείλεται στη ξηρή εναπόθεση. Επίσης, είναι δυνατόν αιωρούμενα σωματίδια οργανικού υλικού ή και μικρά έντομα, που μπορούν να διαπεράσουν το προστατευτικό πλέγμα των βροχοσυλλεκτών, να υποστούν ανοργανοποίηση, λόγω μη επαρκούς ποσότητας συντηρητικού στους συλλέκτες. Το γεγονός ότι η πηγή παρουσίασε χαμηλές συγκεντρώσεις σε όλες τις παραμέτρους που εξετάσθηκαν υποδηλώνει την αμελητέα συνεισφορά του υπόγειου νερού στο ποτάμι σε άνθρακα, άζωτο και φώσφορο. Τα δείγματα του λυσίμετρου δασικής χρήσης γης παρουσίασαν πολύ υψηλές συγκεντρώσεις νιτρωδών και φωσφορικών και υψηλές συγκεντρώσεις νιτρικών σε σχέση με τον Κράθι (Πίνακας 3). Έτσι, σημαντικό μέρος αυτών των θρεπτικών ενώσεων στο ποτάμι αποδίδεται στη συνεισφορά της υπεδαφικής απορροής στην απορροή του ποταμού. Συμπερaσματα Τα επίπεδα διαλυμένων θρεπτικών και άνθρακα στον Κράθι, σε σύγκριση με άλλα ποτάμια της χώρας, είναι πάρα πολύ χαμηλά, λόγω της μικρής οργανικής επιβάρυνσης του ποταμού. Το ίδιο ισχύει και για τα ποσοστά σωματιδιακού οργανικού άνθρακα και αζώτου. Όμως εξ αιτίας της μεγάλης στερεοπαροχής του Κράθι, οι συγκεντρώσεις των τελευταίων είναι συγκρίσιμες με αυτές των μεγάλων ποταμών της χώρας. Η κύρια μορφή στην οποία απαντώνται το άζωτο και το φώσφορο είναι η διαλυτή και η οργανική. Σημαντικά ποσοστά οργανικού υλικού και θρεπτικών που μεταφέρονται σε στερεή και διαλυτή μορφή προέρχονται από δασικές χρήσεις γης. Τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και η υπεδαφική απορροή αναδεικνύονται στους βασικούς υδάτινους τροφοδότες του ποτάμιου νερού με διαλυμένο οργανικό υλικό και θρεπτικά. Οι πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις διαλυμένων θρεπτικών δεν αποκλείεται εν μέρει να οφείλονται και στην μεγάλη ευαισθησία του φωτομέτρου που χρησιμοποιήθηκε. Αυτό ισχύει τουλάχιστον για τα φωσφορικά. Η έρευνα στον Κράθι έδωσε το έναυσμα για αναθεώρηση των ορίων υψηλής/καλής ποιότητας, τουλάχιστο για τα φωσφορικά, στο σύστημα ταξινόμησης ποιότητας θρεπτικών για μικρο-μεσαία ποτάμια των Skoulikidis et al. (2005). Επιπλέον, προτείνεται στο εξης οι αναλύσεις θρεπτικών, ιδιαίτερα σε συνθήκες αναφοράς, να γίνονται με όργανα μεγάλης ευαισθησίας. Ευχαριστiες Η εργασία αυτή αποτελεί τμήμα του ερευνητικού προγράμματος tempqsim (EVK1-CT- 2002-00112). Ευχαριστούμε τους Η. Μπερταχά,

8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 855 Μ. Ταξιάρχη, Ε. Κρασακοπούλου, Α. Παυλίδου και X. Ζέρη για την συνεισφορά τους στις αναλύσεις νερού και αιωρήματος και τον Γ. Ακεψιμαϊδη για την κατασκευή των βροχοσυλλεκτών και λυσιμέτρων και την μεγάλη του προσφορά στις δειγματοληψίες και μετρήσεις πεδίου. Αναφορeς EPA, 2000. Nutrient criteria technical guidance manual. Lakes and reservoirs, 1 st edition, US Environmental Protection Agency, EPA- 822-B00-001, Office of Water and Technology, 221 pp. HERING D., BUFFAGNI A., MOOG O., SANDIND L., SOMMERHΔUSER M., STUBAUER I., FELD C., JOHNSON R., PINTO P., SKOULIKIDIS N., VERDON- SCHOT P., ZAHRADKOVA S., 2003. The development of a system to assess the ecological quality of streams based on macroinvertebrates design of the sampling programme within the AQEM project. Intern. Rev, Hydrobiol. 88: 345-361. NAKOS G and A VOUZARAS (1988). Budgets of selected cations and anions in two forested experimental watersheds in central Greece. Forest Ecology and Management, 24: 75-95 NIHLGARD B., SWANK W. and MITCHELL M., 1994. Biological processes and catchment studies. p. 133-161. In: Biogeochemistry of Small Catchments, edited by B. Moldan and J. Cerny, John Willey & Sons. PUJO-PAY M. and RAIMBAULT P., 1994. Improvement of the wet-oxidation procedure for simultaneous determination of particulate organic nitrogen and phosphorus collected on filters. Mar. Ecol. Prog. Ser., 105: 203-207. SKOULIKIDIS N., 1989. Biogeochemie der grφίten Flόsse Griechenlands. PhD Thesis University of Hamburg, 313 pp SKOULIKIDIS N., AMAXIDIS Υ., BER- TAHAS I., LASCHOU S. and GRITZALIS K., 2005. Analysis of factors driving stream water composition and synthesis of management tools A case study on small/medium Greek catchments. Science of the Total Environment, in press. THURMAN Ε.Μ., 1985. Organic Geochemistry in Natural Waters. Martinus Nijhoff/Dr. W. Junk, Dordrecht. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, 2003. Σχέδιο προγράμματος διαχείρισης των υδατικών πόρων της χώρας. ΥΠΑΝ, Δ/νση Υδατικού Δυναμικού και Φυσικών Πόρων. 519 σελ., 4 Παραρτήματα.