Όλγα Παπαδημητρίου Μαρία Γουνάκη

Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Προγραμματική Περίοδος 2007-2013 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Άξονας Προτεραιότητας Τίτλος Πράξης Δικαιούχος Συμπράττων Φορέας Ενέργεια Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 7: Διευκόλυνση της Πρόσβασης στην Απασχόληση Δημιουργία θέσεων απασχόλησης σε τοπικό επίπεδο μέσω προγραμμάτων κοινωφελούς χαρακτήρα στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Απασχόλησης και Ανάπτυξης Ν. Δράμας με διακριτικό τίτλο «Επι-Μένουμε Δράμα» Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης - Περιφερειακή Ενότητα Δράμας «Καταγραφή αξιολόγηση και προβολή της εκκλησιαστικής κληρονομιάς και ψηφιοποίησή της» ΑΥΤΟΨΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΔΡΑΜΑΣ Όλγα Παπαδημητρίου Μαρία Γουνάκη Διεύθυνση Ανάπτυξης

Γυμνάσιο Αγίου Αθανασίου Δράμας Κατά την επίσκεψη που έγινε στο Γυμνάσιο του Αγίου Αθανασίου, έγινε καταγραφή έργων τέχνης που χρονολογούνται γύρω στο 1990, έργο ενός τοπικού ζωγράφου, του κύριου Βήδενμαγερ. Στον ισόγειο χώρο του σχολείου, προς μεγάλη μας έκπληξη, βρήκαμε και καταγράψαμε τρεις τοιχογραφίες και έξι πίνακες και στον πρώτο όροφο 2 ακόμα έργα. Πιο αναλυτικά, ξεκινώντας από την είσοδο δεξιόστροφα έχουμε δύο πίνακες Του Παύλου Μελά με διαστάσεις 1,00 Χ 1,50 μ. Ο Οδυσσέας και οι Σειρήνες με διαστάσεις 2,06 Χ 1,83 μ στη συνέχεια τρεις τοιχογραφίες ανάμεσα από τα γραφεία των καθηγητών με τα εξής θέματα: Δύο Γρύπες αντικριστούς (μυθικό ζώο με σώμα λιονταριού κεφάλι και φτερά αετού) με διαστάσεις 3,50 Χ 1,86 μ Οι τρεις Ιεράρχες με διαστάσεις 1,70 Χ 2,14 μ. Κύριλλος και Μεθόδιος με διαστάσεις 1,34 Χ 2,10 μ. Επίσης βρέθηκαν οι εξής πίνακες Φίλιπποι-Λυδία με διαστάσεις 3,60 Χ 1,40 μ Μέγας Αλέξανδρος με διαστάσεις 1,83 Χ 1,30 μ Αθηνά με διαστάσεις 0,80 Χ 1,83 μ Άρτεμις με διαστάσεις 0,80 Χ 1,83 μ Και στον πρώτο όροφο Πολιορκία της Ακρόπολης με διαστάσεις 3,68 Χ 1,83 μ Άγιο Δημήτριο με διαστάσεις 1,33 Χ 1,83 μ 2

Η κατάσταση διατήρησης ενός πίνακα ή μιας τοιχογραφίας που είναι και ο στόχος της μελέτης μας, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κατάσταση διατήρησης του ίδιου του κτιρίου. Η έκταση και το είδος της φθοράς εξαρτώνται από τα υλικά κα τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στην εκτέλεση της τοιχογραφίας και τις συνθήκες περιβάλλοντος. Από την επιτόπια αυτοψία που πραγματοποιήθηκε, παρατηρήθηκαν κάποια σημάδια υγρασίας (εικ.1), τα οποία σε χαμηλά σημεία της τοιχοποιίας ήταν πιο έντονα. Η υγρασία προσβάλει τα πορώδη υλικά που την αποτελούν και σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στο κονίαμα και την ζωγραφική επιφάνεια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πηγές υγρασίας είναι οι υδρατμοί της ατμόσφαιρας και η συμπύκνωση (η υγρασία που έχει παγώσει μέσα στα τριχοειδή αγγεία και μετά διαστέλλεται). Το νερό απορροφάται από τα υγροσκοπικά υ- λικά που αποτελούν μια τοιχογραφία, όπως π.χ. ο ασβέστης, και μετακινείται μέσα σε αυτά από το σημείο εισόδου σε μία περιοχή από όπου μπορεί να πραγματοποιηθεί η εξάτμιση της και συνήθως είναι η ζωγραφική επιφάνεια. Άλλα υλικά όπως τα τούβλα μπορεί να διαστέλλονται με την παρουσία της υγρασίας δίχως όμως να επιτρέπουν την κίνηση της με συνέπεια αυτή να παγιδεύεται στο εσωτερικό τους. Η επίδραση της υγρασίας στις τοιχογραφίες έχει ως αποτέλεσμα την εξασθένηση του κονιάματος, την απόσπαση του από την τοιχοδομή, την απολέπιση της ζωγραφικής επιφάνειας, την ανάπτυξη μικροοργανισμών και την συσσώρευση και κρυσταλλοποίηση αλάτων. Σημαντικό ρόλο στην ρύπανση του εσωτερικού χώρου παίζουν τα προϊόντα οξείδωσης του όζοντος. Αναφερόμαστε στη χρήση φωτοτυπικών μηχανημάτων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών όπως υπολογιστές, που χρησιμοποιούνται στο σχολείο. Για την συγκέντρωση του όζοντος προτάθηκε σαν καθοριστική, η τιμή των 120 μg/m 3 για εσωτερικούς χώρους, έτσι εξασφαλίζεται η μακροχρόνια προστασία των αντικειμένων. Για την μείωση του απαιτείται η απομάκρυνση ηλεκτρικών ή ηλεκτρονικών συσκευών, λαμπτήρων UV ή η αντικατάστασή τους με συσκευές φτωχές σε παραγωγή αζώτου. Όσον αφορά τη ρύπανση του εσωτερικού αέρα από το όζον του περιβάλλοντος, που εισάγεται εξαιτίας του μεγάλου ρυθμού αλλαγής αέρα της κλιματιστικής συσκευής, πρέπει να τοποθετούνται υλικά φίλτρανσης, όπως ο ενεργός άνθρακας, για την μείωση της συγκέντρωσης αυτού. Γενικά οι αέριοι ρύποι στους εσωτερικούς χώρους μπορεί να επιφέρουν, εξαιτίας της μακράς παραμονής, μεγάλες διαβρώσεις. Οι κλιματολογικές παράμετροι μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά εκπομπής των ρυπαντικών πηγών όπως και η φυσικοχημική δυναμική των σωματιδίων στους εσωτερικούς χώρους. Ευτυχώς δεν υπάρχουν υψηλές θερμοκρασίες στο συγκεκριμένο κτίριο που οδηγούν στην αύξηση της ρύπανσης. Οι τοιχογραφίες βρίσκονται σε εσωτερικούς τοίχους (εικ. 2, 3, 4) που δεν επηρεάζονται άμεσα από τις μεταβολές του εξωτερικού χώρου, όπως εξαιτίας της υγρασίας της βροχής ή της ξηρασίας από τις υψηλές καλοκαιρινές θερμοκρασίες. Οι συγκεκριμένες τοιχογραφίες απειλούνται επίσης από την επίδραση του φωτός. Όταν για μεγάλο χρονικό διάστημα είναι εκτεθειμένες στο φυσικό φώς καθώς και στο τεχνικό φωτισμό με λαμπτήρες φθορισμού και πύρωσης, τότε η υπεριώδης (300-400 nm), η υπέρυθρη (>760nm) και η φωτεινή ή ορατή ακτινοβολία (400-760 nm), προκαλούν αλλοίωση σε ορισμένα χρώματα και την εξασθένηση του συνδετικού μέσου των έργων τέχνης. Διαβρώνει μόνο αυτά που είναι στο επίπεδο ακτινοβολίας, κυρίως τα οργανικά υλικά, οι ελαιογραφίες και οι τοιχογραφίες θα πρέπει να έχουν όριο φωτισμού μεταξύ τα 150 και 50 Lux.Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το επίχρισμα (βερνίκι) στις ελαιογραφίες του κτιρίου (εικ. 5) στο οποίο διαπιστώθηκε μια κιτρινωπή απόχρωση, και το οποίο έχει αποχρωματιστεί λόγω της επικάθισης διαφόρων υλικών που μεταφέρονται από τον αέρα και την έντονη επίδραση του φωτός με την πάροδο του χρόνου. Πολλές φορές και το ξύλινο υπόστρωμα (όπως στην περί- 3

πτωση των πινάκων του σχολείου) παραμορφώνεται εξαιτίας των απότομων αυξομειώσεων. Πρέπει να επισημάνουμε ότι η ποσότητα της υπεριώδους ακτινοβολίας που εισέρχεται από το παράθυρο με το ηλιακό φώς, είναι έξι φορές περισσότερη από αυτήν που προέρχεται από το τεχνικό φως. Έτσι απαιτείται να ελέγξουμε το φώς, μειώνοντας τον χρόνο έκθεσης όπου είναι δυνατόν, να προβούμε σε τοποθέτηση πλαστικών φίλτρων στα παράθυρα ή περσίδων ή ρολών για την μείωση του ημερήσιου φωτός και τη χρήση τεχνητού φωτός με κατάλληλους λαμπτήρες (όχι λαμπτήρες φθορισμού) (εικ.6). Έχουν παρατηρηθεί πολλές φθορές από χτυπήματα, πιθανώς από θρανία, καρέκλες ή ακόμα από την συχνή επαφή αντικειμένων και την ανθρώπινη επαφή με τα ρούχα ή τα χέρια καθώς βρίσκονται εκτεθειμένες στον κοινόχρηστο χώρο του σχολείου. Καλό θα ήταν να γίνει μία προστατευτική μπάρα σε απόσταση κάποιων εκατοστών ώστε να μην γίνεται άμεση επαφή του ανθρώπου ή αντικειμένων με τα έργα (εικ.7, 8, 9). Η μέθοδος καθαρισμού ζωγραφικής επιφάνειας εξαρτάται από το είδος των υλικών που πρέπει να αφαιρεθούν και βεβαίως από την ανθεκτικότητα της ζωγραφικής επιφάνειας. Πρέπει πρώτα να διαπιστώσουμε με σιγουριά την τεχνική και τα υλικά με τα οποία έχει κατασκευαστεί. Η παρουσία της σκόνης αφαιρείται εύκολα με χρήση κάποιου μαλακού πινέλου αλλά η παρουσία άλλων υλικών πάνω στην ζωγραφική επιφάνεια απαιτεί την χρήση οργανικών διαλυτών που χρησιμοποιούνται με προσοχή και μετά από λεπτομερείς δοκιμές της ανθεκτικότητας των χρωμάτων. Με μηχανικό καθαρισμό και την χρήση του κατάλληλου απολυμαντικού αντιμετωπίζεται συνήθως η ανάπτυξη μυκήτων και μικροοργανισμών στην επιφάνεια των τοιχογραφιών που δεν είναι εμφανή με γυμνό μάτι. Για απολύμανση και αποστείρωση και την μελλοντική προστασία επιφάνειας, κατάλληλα υλικά είναι: sodium silicofluoride, zinc, formalin. Η στερέωση μιας ζωγραφικής επιφάνειας απαιτείται όταν το χρώμα απολεπίζεται ή κονιορτοποιείται όπως στην περίπτωσή μας σε πολλά σημεία των τριών τοιχογραφιών (εικ. 10). Η στερέωση γίνεται με τον εμποτισμό της ζωγραφικής με ένα αραιό διάλυμα συνθετικής ρητίνης για την ενίσχυση της επαφής της ζωγραφικής επιφάνειας με το υπόστρωμα (και παρεμπιπτόντως διαπιστώθηκε μια κακοτεχνία του κτιρίου, καθώς δεν έγινε το τρίψιμο του σοβά κατά την κατασκευή) και την ενίσχυση της συνοχής της μεμβράνης του χρώματος. Οι ιδιότητες που πρέπει να έχει το στερεωτικό (ακρυλικές ρητίνες) είναι η συγκολλητική ικανότητα που απαιτείται ανά περίπτωση, η διεισδυτικότητα, η ελαστικότητα, οπτικές ιδιότητες, ανθεκτικότητα στην επίδραση βιολογικών παραγόντων και ατμοσφαιρικής ρύπανσης και πάνω από όλα αντιστρεψιμότητα. Φυσικά στα σημεία που έχουμε είναι το υπόστρωμα της τοιχογραφίας απαιτείται στερέωση καθώς διαπιστώνεται και εδώ ότι είναι εύθρυπτο και καταρρέει ή έχει αποσπασθεί σε ορισμένα σημεία από τον τοίχο (εικ. 11). Γίνεται συνήθως εμποτισμός με συνθετική ρητίνη στα σημεία που παρουσιάζεται το πρόβλημα και η εφαρμογή πίεσης, πρεσάρισμα για την αποκατάσταση της επαφής κονιάματος και τοιχοδομής. Τα υλικά που που απαιτούνται για την αποκατάσταση είναι η ανάμιξη του α- σβέστη με καζεΐνη και γαλακτώματα συνθετικών ρητινών. Τέλος έχουμε την αισθητική αποκατάσταση των περιοχών που λείπουν από την τοιχογραφία με μεγάλο σεβασμό στο καλλιτεχνικό έργο και την επαναφορά της αισθητικής ενότητας του. Το γραμμικό ρετούς, γνωστό ως tratteggio, ή η εφαρμογή κονιαμάτων σε ουδέτερο χρωματικό τόνο μπορούν να πραγματοποιηθούν με σκόνες αγιογραφίας και συνθετικά προϊόντα, ώστε η εμφάνιση τους να ταιριάζει περισσότερο με το έργο. Τέλος οι πίνακες επιχρίονται πάλι με βερνίκι (εικ. 12). 4

Οι κύριες φθορές που παρατηρήθηκαν είναι από αμέλεια κυρίως, καθώς τα έργα είναι εκτεθειμένα στον ισόγειο χώρο του κτιρίου. Οι τοιχογραφίες έχουν κτυπήματα και οι πίνακες επιζωγραφίσεις σε κάποια σημεία από τα παιδιά του σχολείου. Επίσης, στα έργα που βρίσκονται σε χαμηλό ύψος παρατηρήθηκε φθορά στα κάτω άκρα και στις γωνίες των πινάκων και είναι εμφανές το ακαπλάντιστο νοβοπάν πάνω στον οποίο ζωγραφίστηκαν (εικ. 13,14) Σε αυτό το σημείο μπορούμε να ανακεφαλαιώσουμε ορισμένους τρόπους για την καλή διατήρηση και προστασία των έργων τέχνης: Το περιβάλλον στους χώρους έκθεσης και αποθήκευσης πρέπει να έχει σταθερά επίπεδα σχετικής υγρασίας και θερμοκρασίας. Για τα έργα με ξύλο ικανοποιητικές τιμές μπορούν να θεωρήσουμε σταθερά ποσοστά σχετικής υγρασίας (65%) και θερμοκρασίας (18 o 20 o C). Ο ικανοποιητικός εξαερισμός του χώρου έκθεσής ή αποθήκευσης είναι απαραίτητος γιατί αποθαρρύνει την ανάπτυξη μικροοργανισμών. Τα έργα ζωγραφικής δεν πρέπει να αναρτώνται ή να αποθηκεύονται σε θέσεις ή χώρους που είναι ευθέως εκτεθειμένοι στο ηλιακό φως. Η συντήρηση έχει ως αντικειμενικό σκοπό να εξασφαλίσει την διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς, χωρίς να αλλάζει τη διάρθρωση ή τη διακόσμηση των κτιρίων. Οφείλουμε να διατηρούμε τα έργα τέχνης στην αρχική τους μορφή όπως τα βρήκαμε χωρίς να κάνουμε προσθαφαιρέσεις με βάσει τις δικές μας αισθητικές απαιτήσεις. Με εκτίμηση Όλγα Παπαδημητρίου Μαρία Γουνάκη 5

Εικόνες Εικ.1 Εικ.2 6

Εικ.3 Εικ.4 7

Εικ.5 Εικ.6 8

Εικ.7 Εικ.8 9

Εικ.9 10

Εικ.10 Εικ.11 Εικ.12 11

Εικ.13 Εικ.14 12