H οικογένεια Σεφεριάδη πριν και µετά το 22 µέσα από την οικογενειακή αλληλογραφία Maila Garcia-Amorοs Μέσα από το επιστολογραφικό υλικό της οικογένειας Σεφεριάδη, προτείνουµε µία διαδροµή από τις αρχές του 20 ου αιώνα στη Σµύρνη έως την Μικρασιατική Καταστροφή. Θα αναλύσουµε πώς ήταν η ζωή της οικογένειας στη Σµύρνη στις αρχές του 20 ου αιώνα, πώς άλλαξε µετά το 22 και ποιες ήταν οι άµεσες επιπτώσεις της Καταστροφής γι αυτούς. Οι γονείς του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, Στέλιος και Δέσποινα, είχαν εγκαταλείψει τη Σµύρνη ήδη από το 1914 και είχαν εγκατασταθεί στην Αθήνα 1, ενώ η υπόλοιπη οικογένεια, τόσο από τη µεριά του Στέλιου Σεφεριάδη όσο κι από τη µεριά της Δέσποινας (του γένους Τενεκίδη), παρέµειναν στη µικρασιατική πόλη έως το Σεπτέµβριο του 22. Όλη αυτή την περίοδο η οικογένεια κρατούσε την επαφή µέσω αλληλογραφίας, ένα τµήµα της οποίας φυλάσσεται στα Αρχεία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αθήνας. Για αυτήν την ανακοίνωση έχουµε χρησιµοποιήσει κυρίως τις επιστολές του Γιώργου και της Ιωάννας Σεφεριάδη, αλλά κι αυτές του Στέλιου Σεφεριάδη προς την κόρη του, την Ιωάννα, µερικά γράµµατα του Σωκράτη Σεφεριάδη προς τον Γιώργο Σεφέρη και λίγα της Άγλας Τενεκίδη προς τον Σεφέρη. Εποµένως, εκτός από την πορεία της οικογένειας του ποιητή, θα παρακολουθήσουµε επίσης την πορεία ενός εκπροσώπου της οικογένειας Σεφεριάφη, του θείου Σωκράτη, και ενός της οικογένειας Τενεκίδη, της θείας Άγλας. Είναι γνωστό πως η οικογένεια Σεφεριάδη και κυρίως η οικογένεια Τενεκίδη ήταν δύο ευκατάστατες οικογένειες, αρκεί να λάβουµε υπόψη ότι, από τη µεριά των Σεφεριάδων, σπούδασαν και οι δύο γιοι, ο Σωκράτης και ο Στέλιος, αυτός ο τελευταίος στη Γαλλία µάλιστα. Από την άλλη µεριά, ο Γεώργος Τενεκίδης ήταν ένας πλούσιος γαιοκτήµονας, ιδιοκτήτης επιπλέον µερικών από τους περίφηµους βερχανέδες της πόλης 2. Ο Γεώργιος Τενεκίδης είχε πεθάνει το 1886 3 αφήνοντας στη χήρα του 4 και στα παιδιά του µια πλούσια περιουσία σε χωράφια και µερίδια από τους βερχανέδες 5. Την εποχή που ζούσαν ακόµη στη Σµύρνη αυτά τα εισοδήµατα πρέπει να ήταν αρκετά ώστε να ζήσει µια οικογένεια µε άνεση, µάλλον και µε πολυτέλεια. Η ίδια η Ιωάννα αφηγείται στην βιογραφία του αδελφού της ότι η µητέρα της δώρισε ένα οικόπεδο σ έναν ψαρά, τον οποίο είχαν κάνει έξωση, για να φτιάξει εκεί το σπίτι του 6, γεγονός που αποδεικνύει πως ήταν µάλλον από τις πιο εύπορες οικογένειες της Σµύρνης. Στο ίδιο έργο περιγράφει το σπίτι τους, ένα αρχοντικό κτίσµα που βρισκόταν στην καρδιά της πόλης, στην Παράλληλη, δηλαδή στην παράλληλη οδό της προκυµαίας, όπου βρισκόταν τα ξενοδοχεία, το θέατρο και η Αθλητική Λέσχη 7. «Ένα µεγάλο σπίτι µε τρία πατώµατα, µε πλατιά µαονένεια σκάλα. Στα υπόγεια οι αποθήκες. Εκεί έµπαιναν οι σοδιές της χρονιάς. Στο πρώτο πάτωµα η µεγάλη κλειστή αυλή, η τραπεζαρία µε τα πορτραίτα των παππούδων και τις βαθιές πολυθρόνες, η σάλα, το σαλόνι. Ήταν και µια υπαίθρια µικρή αυλή µε τη φανταχτερή γλυσίνα, τη γούρνα της και τη βρύση της. Στο δεύτερο πάτωµα το δωµάτιο των εικονισµάτων, οι κρεβατοκάµαρες. Μια µεγάλη κάµαρα µε κλειστό µπαλκόνι προς το δρόµο, προς τη θάλασσα...» 8 Dra. Maila Garcia-Amorós, Πανεπιστήµιο της Γρανάδα, Κέντρο Βυζαντινών Νεοελληνικών και Κυπριακών Σπουδών της Γρανάδα. Η παρούσα ανακοίνωση είναι αποτέλεσµα της έρευνας που πραγµατοποιήθηκε στο πλαίσιο της µεταδιδακτορικής υποτροφίας που µου χορήγησαν το ΙΚΥ και το Κοινωφελές Ίδρυµα Ωνάση. Email: maila_gr@yahoo.es 1 (Τσάτσου 1974, 33) (Μπήτον 2003, 54-55.) 2 Ο «βερχανές» είναι µια στοά, µέσα στην οποία υπήρχαν καταστήµατα. Οι βερχανέδες της Σµύρνης ήταν ξακουστοί, δύο από τους πιο σηµαντικούς ανήκαν στον Γεώργιο Τενεκίδη (Φωτιάδης 1981, 75). 3 (Μπήτον 2003, 33) 4 Ό.π. 5 (Φωτιάδης 1981, 75) 6 (Τσάτσου 1974, 15) 7 (Μπήτον 2003, 53) 8 (Τσάτσου 1974, 13-14)
Αγνοούµε τι απέγινε το σπίτι µετά τη µετακόµιση τους στην Αθήνα, γνωρίζουµε πάντως ότι κατά την επίσκεψή τους στη Σµύρνη το καλοκαίρι του 19, τους φιλοξένησε ο θείος Σωκράτης, αδελφός του πατέρα τους, ο οποίος είχε ένα µεγάλο σπίτι στην προκυµαία 9, εποµένως πιθανώς το σπίτι δεν ήταν πλέον στη διάθεσή τους. Στα έργα και των δύο αδελφών, του Γιώργου και της Ιωάννας, καθώς και στις επιστολές της Ιωάννας, γίνεται αντιληπτό πως παρουσιάζονται, κατά κάποιο τρόπο, ως κυρίοι 10 των χωριανών που δούλευαν στα χωράφια τους στη Σκάλα των Βουρλών 11. Αναφέρει η Ιωάννα σε µια επιστολή της: «Χτες το βράδυ πήγα και αποχαιρέτησα όλες τις φτωχές. Η µαµά µοίρασε στ όνοµά σου τα ρούχα που της είχες δώσει πέρσι για τους Σκαλιώτες και ήταν συγκινητικό ν ακούς τις ευχές που σου έστελναν όλες αυτές οι γυναικούλες χαϊδεύοντας τα ζεστά ρούχα που θάντυναν τον χειµώνα τα παλικάρια τους.» 12 Στην ονοµασία «τις φτωχές» και «οι γυναικούλες» διακρίνεται ίσως ένα, εδεχοµένως ασυνείδητο, ύφος ανωτερότητας απέναντί τους. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ένα σηµαντικό µέρος των αγροτικών εδαφών γύρω από το λιµάνι της Σκάλας ανήκε τότε στην οικοιγένεια Τενεκίδη 13. Γνωστό είναι επίσης ότι και οι δύο οικογένειες κατείχαν µια υψηλή θέση στην κοινωνία της Σµυρνης, καθώς σύχναζαν στην Αθλητική Λέσχη, στην οποία µόνο τα υψηλότερα στρώµατα της κοινωνίας είχαν πρόσβαση 14. Στις επιστολές της Ιωάννας προς τον αδελφό της του 19 π. χ., ο θείος Σωκράτης, «ένας δυνατός, αυστηρός, δίκαιος άντρας» 15, όπως το περιγράφει η ίδια, εµφανίζεται ως το επίκεντρο των συζητήσεων στην Αθλητική Λέσχη. Στις ίδιες επιστολές µάλιστα απεικονίζει την κοσµική τους ζωή εκεί, περιγράφοντας µε γλαφυρότητα την ατµόσφαιρα και τις διασκεδάσεις των πλουσίων κατοίκων της Σµύρνης, όπως τους περίπατους στην προκυµαία, τις καλοκαιρινές βραδιές στην Αθλητική Λέσχη, τα παιγνίδια και το φλερτ µε τους αξιωµατικούς και τα τσάγια και τους χωρούς στα ελληνικά θωρυκτά, όπου διαδραµατιζόταν ένα µεγάλο µέρος της κοσµικής ζωής της Σµύρνης εκείνο το καλοκαίρι του 19: «Εδώ περνούµε καλά. Ο πρώτος χορός που πήγα ήταν στη «Λήµνο» µια Τρίτη, µε τη µαµά, θείο Σωκράτη και θεία Μαρία. Περάσαµε ένα όµορφο απόγεµµα. Αλήθεια όµως, η «Λήµνος» έχει δυο τρεις αξιωµατικούς που χορεύουν θαυµάσιο ουάν-στεπ. Λοιπόν, καταλαβαίνεις. Έπειτα, στου Βαρουτσή έκαναν δύο τρία τσάγια, στη «Λήµνο» ακόµα µερικούς χορούς και στο «Αβέρωφ» έκαναν ένα τσάι από τότε που είµαι εδώ...» 16 Προφανώς επηρεασµένη από την ατµόσφαιρα ευφορίας που επικρατούσε εκείνη τη στιγµή, η νεαρή Ιωάννα περιγράφει µια χαρούµενη και ιδανική Σµύρνη χωρίς ίχνος των προβληµάτων που δηµιουργήθηκαν µετά την αποβίβαση του Ελληνικού Στρατού 17 και της εµπόλεµης κατάστασης που επικρατούσε στα περίχωρα της Σµύρνης 18. Ωστόσο οι συνθήκες ζωής για τους Έλληνες και γενικότερα για τους Χριστιανούς της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας 9 (Τσάτσου 1974, 51) 10 Αναφέρει σχετικά ο Ρόντρικ Μπήτον «Όταν ο Γιώργος περιγράφει τη σχέση που είχε µε τον τόπο αυτό και ιδιαίτερα µε τους απλούς ανθρώπους, τους ψαράδες και τους χωριανούς, οι οποίοι ζούσαν εκεί, µιλάει σχεδόν µε όρους ιδιοκτησίας» (Μπήτον 2003, 47). 11 Η Σκάλα των Βουρλών, τα σηµερινά Urla, είναι ένα παραθαλάσσιο µέρος κοντά στη Σµύρνη, όπου η οικογένεια Τενεκίδη περνούσε το καλοκαίρι. 12 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 1, επιστολή 8/21-10-21. 13 (Μπήτον 2003, 32) 14 (Zerouali 2008, 172) 15 (Τσάτσου 1974, 51) 16 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 1. επιστολή 3/16-8-19. 17 (Αχλάδη 2006, 233) (Τζανακάρης 2007, 93-101) 18 (Χατζηαντωνίου 1995, 182-183) (Κλεάνθη 1996, 123)
ήταν πολύ δύσκολες, κυρίως µετά το ξέσπασµα του Α Παγκοσµίου Πολέµου 19. H µετακόµιση της οικογένειας Σεφεριάδη στην Αθήνα το 1914 ωφείλεται προφανώς σ αυτούς τους λόγους, τους οποίους η Ιωάννα αποσιωπά στη βιογραφία του αδελφού της. Η ανάµιξη όµως του Στέλιου Σεφεριάδη σε πολιτικά ζητήµατα 20, τον έκανε να φοβάται για την ασφάλεια της οικογένειάς του. Η µετακόµιση στην Αθήνα άλλαξε ριζικά τη ζωή της οικογένειας. Η προσαρµογή των παιδιών, κυρίως του Γιώργου 21, στο νέο τόπο και στην νέα πραγµατικότητα, δεν ήταν εύκολη. Αν και τότε το αγνωούσε ακόµα, η ρήξη µε τον κόσµο της Σκάλας που τόσο αγαπούσε είχε ήδη συντελεστεί. Από οικονοµική άποψη αντιµετώπισαν πολλαπλές δυσκολίες έως ότου ο Στέλιος αναγκάστηκε να εγκατασταθεί στο Παρίσι, όπου βρήκε δουλειά το 1916, εφόσον για πολιτικούς λόγους δεν µπόρεσε να διοριστεί καθηγητής στο Πανεπιστήµιο Αθηνών 22. Ο χωρισµός της οικογένειας το 19 (ο Σεφέρης και ο πατέρας ζούσαν στο Παρίσι, ενώ η Δέσποινα Σεφεριάδη η Ιωάννα και ο Άγγελος επανεγκαταστάθηκαν στην Αθήνα µετά την καλοκαίρινή τους επίσκεψη στη Σµύρνη) δεν ωφείλετο πάρα µόνο στη δύσκολη σχέση που διατηρούσαν οι γονείς, αλλά πιθανώς απαντούσε και σε οικονοµικούς λόγους. Ενα γράµµα της Ιωάννας προς τον αδελφό της του 20 µας δίνει να καταλάβουµε πώς ήταν η κατάσταση: «Τα εισοδήµατα του βερχανέ ό,τι και να κάνεις, δεν είναι ποτέ ταχτικά και δεν εξαρτάται από τους συγγενείς να γίνουν. Δεν πληρώνουν ταχτικά οι ενοικιασταί κάθε πρώτη του µηνός. Σου λέω απλά το εξής: εδώ στην Αθήνα µε δραχµές, όχι φράγκα, που είναι το τρίδιπλο, ήρθε µέρα πολλές φορές να είµαστε χωρίς πεντάρα, χωρίς να µπορέσωµε να περάσωµε τη µέρα µας και να ζητήσει η µαµά και η θεία Έλλη δάνεια από την Παπαδηµητρίου και την κ[υρία] Γαΐτου» 23. Στην ίδια περίπου κατάσταση βρισκόταν η θεία Άγλα Τεκενίδη 24, η οποία την ίδια εποχή είχε εγκατασταθεί προσωρινά στο Παρίσι, όπου ζούσε χάρη στα εισοδήµατα που έπαιρνε από τη Σµύρνη, τα οποία όµως δεν έφταναν τακτικά: «να συνεννοηθεί καλά µε τους συγγενείς της Σµύρνης, ώστε να της στείλουν ταχτικά τα νοίκια. Όχι όπως της θείας Άγλας» 25, γράφει ο Σεφέρης στην αδελφή της. Φαίνεται ωστόσο, ότι εφόσον δεν ήταν παντρεµένη ούτε είχε παιδιά, τα χρήµατα που έπαιρνε να ήταν αρκετά ώστε να ζήσει ένα άτοµο ευπρεπώς στο Παρίσι, χωρίς να είναι απαραίτητο να εργάζεται. Ετσι ο ποιητής αναφέρει σε µια άλλη επιστολή πως πρέπει να πάει να πάρει τη θεία Άγλα, η οποία επέστρεφε από το Monte-Carlo 26. Γνωρίζουµε επίσης πως ζούσε στο κέντρο της πόλης, όπου είχε νοικιάσει ένα δωµάτιο και πως συµµετείχε στην κοσµική και πολιτιστική ζωή του Παρισιού: «Τη θεία Άγλα τη βλέπω τώρα συχνά. Τείνει να γίνει παριζιάννα, αλλά πάντοτε Σµυρνιώτισσα Παριζιάννα. Χάρη στη συµπάθεια που µούχουν οι σπιτονοικοκυράδες της, πήγα µερικές φορές µαζί της στο θέατρο» 27. Στο Παρίσι θα ερχόταν αργότερα και ο µικρός ο αδελφός, ο Άγγελος, για να σπουδάσει Ιατρική, ενώ η Ιωάννα, που επιθυµούσε να σπουδάσει και η ίδια στη γαλλική πρωτεύουσα, δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει την επιθυµία της διότι στο µεταξύ συνέβη η Καταστροφή. Πριν όµως είχε, µαζί µε τη µητέρα και τον αδελφό της Άγγελο µια τελευταία ευκαιρία να 19 (Αναγνωστοπούλου 1998, 524-530) 20 Το 1912 ο Στέλιος Σεφεριάδης είχε αναµιχθεί στο ζήτηµα της Σάµου (Μπήτον 2003, 53) (Τσάτσου 1974, 19) 21 (Τσάτσου 1974, 35-36) 22 Το Μάιο του 1915, ο Βενιζέλος είχε παραιτηθεί από πρωθυπουργό και τον Ιούνιο κέρδισε τις εκλογές µε άνετη πλεοψηφία. Όµως οι διαφωνίες του µε τον βασιλιά συνέχισαν και πάλι δεν στάθηκε δυνατόν να διοριστεί ο Στέλιος Σεφεριάδης. 23 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 1, επιστολή, 17-5-22. 24 Στην θεία Άγλα αφιέρωσε η Ιωάννα ένα από τα διηγήµατα του έργου της Καταφραφές (Τσάτσου 1988: 98-111) 25 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, φακ. 99, υποφ. 1, επιστολή 18/03/1922. 26 Ό.π., επιστολή 25/03/1921. 27 Ό.π., επιστολή 04/12/1921.
ξαναδεί τη Σµύρνη και τη Σκάλα το καλοκαίρι του 21. Οι επιστολές αυτής της περιόδου προσφέρουν το χρονικό της σµυρνιώτικης ζωής λίγους µήνες πριν από την απώλεια της περιοχής. Περιγράφει την ατµόσφαιρα της Σκάλας, που εκείνο το έτος ήταν γεµάτη κόσµο, αφού όλη η οικογένεια Σεφεριάδη και Τενεκίδη βρισκόταν εκεί, ενώ από τη Σµύρνη πραγµατοποιούνταν εκδροµές για επίσκεψη στις ανασκαφές των Κλαζοµενών. Σε αντίθεση µε αυτές του 19, οι επιστολές του 21 αντικατοπτρίζουν πλέον τη βαριά ατµόσφαιρα του πολέµου: «Εδώ στη Σµύρνη, πόλεµος. Αυτή η λέξη επιβάλλεται. Τραυµατίες, στρατιώτες και αξιωµατικοί. Πολλές demoiselles είναι νοσοκόµες, δε φαντάζεσαι πόσο θάθελα να γινόµουν και εγώ, µόνο συλλογίζοµαι τα κλάµατα της µαµάς. Πόσο θάθελα και πόσο θάπρεπε να τελειώσει αυτή η κατάσταση, είναι κουραστική à la longue για τους καηµένους τους δικούς µας, τόσο καιρό που κρατά.» 28 Οι συνθήκες είχαν αλλάξει διαµετρικά µετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το 20 και την αλλαγή της στάσης των Συµµάχων 29. Ο ελληνοτουρκικός πόλεµος και η επανάσταση του Κεµάλ Ατατούρκ αλλοίωσαν τις οικονοµικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στη Μικρά Ασία. Γνωρίζουµε την συγκεκριµένη περίπτωση του θείου Σωκράτη, ο οποίος τον Φεβρουάριο του 22 γράφει στον ανηψιό του Γιώργο µια γεµάτη απελπισία επιστολή, στην οποία εκφράζει όλη την αγανάκτησή του ενώπιον των πολιτικών εξελίξεων και των δυσκολιών, κυρίως οικονοµικών, αλλά και κοινωνικών, που έπρεπε να αντιµετωπίζουν στη Σµύρνη: «Θα επιθυµούσα, Γιώργο µου, να µου έγραφες τόσο την γνώµη σου, όσο και των Γάλλων εν γένει περί της ζωής, δηλ[αδή]. υπάρχει κάποια θετική πεποίθησις ότι µετά ένα χρόνο η ζωή θα εύθηναίνει; Διότι δεν µπορεί αιώνια να πηγαίνει έτσι. Κι εδώ η ακρίβεια της ζωής είνε κάτι τι φοβερό, παιδί µου, δεν µπορείς να έχεις καµµια ιδέα. Φαντάσου η Σµύρνη ακριβότερη των Αθηνών κατά 40%, αν είνε δυνατόν να το φαντασθής. Η Μαρία και το Ελλάκι φοράν φορέµατα και καπέλλα από τας Αθήνας δια οικονιµίαν. Και αντί να ευθηναίνει η ζωή κάθε µέρα και βάζει επάνω, δουλειά απολύτως τίποτε. Κάθε µέρα και χειρότερα γίνεται και δύσκολος και επικύνδυνος η σπανία εργασία δια την οποίαν σήµερα απαιτούνται και µεγάλα κεφάλαια. Ξεύρεις, θα ήκουσες ότι το εις Ναζλί κτήµα µου Νοτιάς του Μακάνδρου µε 200 στρέµµατα αµπέλι σουλτανίνα, 80 στρέµµατα Συκοβαξέ, είκοσι καλό 200 βόδια, 200 άλογα, 700 πρόβατα, δηµητριακά µερικές χιλιάδες σακκιά. Σπίτι επιπλωµένο, αποθήκες γεµάτες, µηχανήµατα τέλεια κλ. κλπ. κλπ., όλα ευρίσκονται στα χέρια των επαναστάτων του Μουσταφά Κεµάλ πασά. Δι' όλα αυτά ηργάσθην τιµίως έως 35 έτη, αψηφών κινδύνους, κόπους, και έξοδα δια να εξασφαλίσω άνετη ζωή στα παιδιά µου, στην οικογένειάν µου. Δυστυχώς σ' ένα λεπτό µου φύγαν από τα χέρια µου» 30. Εν συνεχεία ο θείος Σωκράτης, που επιθυµούσε να στείλει τον γιο του να σπουδάσει στη Γαλλία, ζητάει από τον Γιώργο να τον ενηµερώσει για τις οικονοµικές συνθήκες, και µε την ιδέα να εγκατασταθεί εκεί µε την οικογένειά του και τον ρωτάει: «Μια οικογένεια 4 προσώπων εαν δεν έχει να διαθέσει πλεόν των 26-27 χιλιάδων φράγκων, όχι 30 χιλ. δύναται να ζήσει χωρίς εξαιρετική πολυτελή παράστασην, δηλ[αδή] ευπρεπώς µε τας απολαύσεις που έχει µια γαλλική οικογένεια;» 31 Αντιλαµβανόµαστε λοιπόν τις οικονοµικές δυσκολίες του, που τον προτρέπουν να εγκαταλείψει κι αυτός τη γενητειρά του, αλλά συνάµα τους δισταγµούς του µην τυχόν χάσει την κοινωνική του θέση. Ο θείος Σωκράτης όµως, δεν πρόλαβε να οργανώσει τη µετακόµισή του, η Καταστροφή τον αιφνιδίασε ακόµη στη Σµύρνη. Από τις πρώτες επιστολές του Σεφέρη µετά την Καταστροφή γνωρίσουµε πως όταν άρχισαν να φτάνουν στο Παρίσι τα νέα από τη Σµύρνη, αγνοούσαν ακόµα κι αν η Δέσποινα 28 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 1, 10-7-21. 29 (Αχλάδη 2006, 237) (Θ. Διαµαντόπουλος 1997, 94-101). 30 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 2, επιστολή του θείου Σωκράτη της 27/-9/02/1922. 31 Ό.π.
και η Ιωάννα είχαν ξεκινήσει προς τη Σµύρνη όπως ήταν το σχεδιό τους 32. Πέρασαν αρκετές µέρες ώστε να µάθουν ότι βρίσκονταν στην Αθήνα και ακόµα περισσότερες µέρες να µάθουν για τους δικούς τους. Η πρώτη επιστολή που έχουµε είναι µια του Στέλιου Σεφεριάδη προς την κόρη του της 14 Σεπτεµβρίου: «Τι έχουσι γίνει οι συγγενείς και οι φίλοι δεν ξέρει κανείς µας εδώ. Έχουν φύγει, έχουν µείνει...» 33 Αρκετές µέρες αργότερα, στις 20 Σεπτεµβρίου εξακολουθούσαν να µην έχουν λάβει κανένα νέο και γράφει ο Σεφέρης στην αδελφή του: «Σας τηλεγραφήσαµε επανειληµµένως καµια απάντηση. Έχουν φύγει οι συγγενείς από Σµύρνη ή θα µαυροφορέσωµε κι εµείς όπως τόσοι άλλοι φίλοι µου Μικρασιάτες; Η ανησυχία µου είναι ανυπέρβλητη» 34. Από µεθεπόµενες επιστολές µαθαίνουµε ότι δεν υπήρχαν θύµατα ανάµεσα στην οικογένεια Σεφεριάδη ούτε Τενεκίδη 35, όλοι κατόρθωσαν να φύγουν από τη Σµύρνη και να φτάσουν στην Αθήνα. Στη βιογραφία Ο αδερφός µου ο Γιώργος Σεφέρης η Ιωάννα αναφέρει πολύ συνοπτικά τη στιγµή της άφιξης του θείου Σωκράτη στο σπίτι της Αθήνας: «Χτύπησε δυνατά το κουδούνι. Με δυσκολία προχώρησα προς την πόρτα. Κι άνοιξα. Ο θείος Σωκράτης, αυτός ο δυνατός αυστηρός άντρας που όλοι τρέµαµε, γονατιστός, έκλαιγε» 36. Όλα δείχουν πως ο θείος Σωκράτης δεν εγκατέλειψε την πόλη ως την τελευταία στιγµή. Δεν γνωρίζουµε πολλά για το πώς έφυγαν οι συγγενείς από τη Σµύρνη και πώς έφτασαν στην Αθήνα. Προφανώς για να αποφύγουν την αφήγηση των πιο δυσάρεστων λεπτοµερειών, δεν εντοπίζονται πληροφορίες για αυτό το ζήτηµα στα έργα των δύο αδελφών: «Πώς έφυγαν και τι τράβηξαν, τι να τα λέει κανείς; Ο κόσµος είναι κορεσµένος από σαδιστικές ιστορίες» 37, τονίζει η Ιωάννα. Αν και από αυτή τη στιγµή χάνουµε λίγο τα ίχνη του, στο Αρχείο Σεφέρη εντοπίζονται επιστολές του θείου Σωκράτη του 1932 και τον βρίσκουµε να εργάζεται στο µετοχικό ταµείο. Και η θεία Άγλα, σύµφωνα µε τις πληροφορίες που µας προσφέρει η Ιωάννα, βρισκόταν στη Σµύρνη όταν συνέβη η Καταστροφή 38. Κατάφερε να φύγει από την φλεγόµενη πόλη και εγκαταστάθηκε στα περίχωρα του Παρισιού, στο Le Vésinet όπου ζούσε µε πολλή οικονοµία, µακριά, ίσως και λίγο αποµονωµένη, από τη ζωή του Παρισιού: «δεν πηγαίνω στο Παρίσι πάρα µόνο Δευτέρα και Πέµπτη» 39, αναφέρει στον Γιώργο. Χωρίς πλέον πόρους ζωής, αναγκάστηκε να εργάζεται ως το τέλος της ζωής της παραδίδοντας ιδιαίτερα µαθήµατα πιάνου. Σύµφωνα µε το αφήφηµα της Ιωάννας Τσάτσου, δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει τη νοσταλγία για την απώλεια της γενέτειράς της. «Νιώθω ερήµωση χωρίς ανάπαυλα. Και η νοσταλγία αρρώστια κακιά, όσο περνάει ο καιρός βαραίνει. Το ιωνικό ακρογιάλι, η αρµύρα του, ο φλοίσβος του κυµάτου. Είναι βοήθεια, γύρω µας οι παιδικές θύµισες.» 40 Γνωρίζουµε πως µετά την Καταστροφή, η οικογένεια Τενεκίδη έτρεφε ελπίδες για την αποκατάσταση των χτηµάτων τους και πράγµατι καταβλήθηκαν προσπάθειες µέσω γνωστών γι' αυτό το σκοπό, καθώς µας ενηµερώνει ο Σεφέρης: «Η Marie Louise έγραψεν ήδη της µαµάς. Για το ζήτηµα των χτηµάτων της Σµύρνης, είναι σχεδόν αδύνατο να κάνει τίποτα εκείνη. Τότε για την ώρα, πες της µαµάς να περιµένει» 41. Βέβαια αυτές οι προσπάθειες κατέληξαν µάταιες. Η ρήξη ανάµεσα στους δύο κόσµους ήταν πλέον απόλυτη και οριστική. 32 (Mπήτον 2003, 95) 33 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, φακ. 99, υποφ. 2, επιστολή 14/09/1922. 34 Ό.π. επιστολή 20/09/1922. 35 (Μπήτον 2003, 96) 36 (Τσάτσου 1974, 177) 37 (Τσάτσου 1974, 177) 38 (Τσάτσου 1988, 100) 39 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 2, επιστολή της θείας Άγλας της 07/11/1924. 40 (Τσάτσου 1988, 102) 41 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, φακ. 99, υποφ. 1, 17/02/1923.
Αξίζει να σηµειωθεί ότι κανείς από αυτούς, µε εξαίρεση βέβαια τον Σεφέρη, δεν επέστρεψε ποτέ πλέον στη Σµύρνη και στη Σκάλα. O Σωκράτης Σεφεριάδης εργάστηκε και απεβίωσε στην Αθήνα. Ο Στέλιος Σεφεριάδης, ο οποίος από πολύ νωρίς είχε καταλάβει πως δεν είχαν µέλον στη Σµύρνη 42, αποδέχτηκε µε εγκαρτέρηση την απώλεια της Ιωνίας, καθώς γράφει ο Σεφέρης: «Ο µπαµπάς τάφτιαξε όλα λέγοντας πως όλα είναι ζήτηµα απόφασης και πως πρέπει να το πάρωµε απόφαση» 43, έζησε και εργάστηκε ανάµεσα στην Αθήνα και τη Γαλλία, όπου και απεβίωσε το 1951. Η Ιωάννα δεν τόλµησε ποτέ πλέον να ταξιδέψει στα µέρη που τελευταία φορά είδε το 21, όµως οι αναµνήσεις από τη Μικρά Ασία, επανέρχονται σ όλο το λογοτεχνικό της έργο, µε τις διαστάσεις ενός χαµένου και µυθοποιηµένου παραδείσου 44. Όσον αφορά τον Σεφέρη, οι διαστάσεις που παίρνουν στο έργο του οι παιδικές του αναµνήσεις από τη Σκάλα και η Καταστροφή είναι ήδη πολύ γνωστές. Θα θέλαµε όµως να προσφέρουµε µερικές µικρές πινελιές που εντοπίζονται στην αλληλογραφία µε αδελφή του. Στη βιογραφία της η Ιωάννας τονίζει: «Εκεί, µακριά στο Παρίσι, ο Γιώργος δεν είχε ακόµα βουλιάξει ολόκληρος όπως εγώ. Η ξενητιά τον βάραινε όσο ποτέ, µα τον προστάτευε. Όµως το κακό, πιο αργά µα σήγουρα, εισχωρούσε όλο και πιο βαθιά στις ίνες της ψυχής του» 45. Όντως ο Σεφέρης ήταν διπλά προστατευµένος στο Παρίσι, πρώτα διότι βρισκόταν µακριά από τη συµφορά, αλλά επίσης επειδή, λόγω της µακρόχρονης διαµονής του στη Γαλλία, δεν επιστρατεύτηκε ποτέ. Η Ιωάννα τονίζει στη βιογραφία ότι αγνωούσε τους λόγους για τους οποίους ο Σεφέρης δεν επισκέφτηκε τη Σκάλα το 19. Η αλήθεια είναι όµως ότι εκείνο το έτος η ίδια εξηγεί τους λόγους στον αδελφό της: «Να σου πω όµως, Γιωργούλο, φαίνεται πως είναι καλύτερα που δεν ήρθες. Η µαµά είχε γράµµα από τον µπαµπά, ο οποίος της γράφει πως θα έµενες στρατιώτης µέχρι αποστρατεύσεως» 46. Αυτός είναι λοιπόν ο λόγος για τον οποίο ο Σεφέρης δεν µπόρεσε να επισκεφτεί τη Σκάλα, αλλά ούτε την Ελλάδα επί επτά ολόκληρα χρόνια. Αυτό το γεγονός θα προκαλούσε αργότερα στον ποιητή ένα βαθύ αίσθηµα τύψεων, όπως αποδεικνύει µια από τις πρώτες επιστολές που της γράφει αµέσως µετά την Καταστροφή: «γιατί να µην ήταν βολετό να είχα ξεκληριστεί κι εγώ µαζί µε τα άλλα παιδιά που ξεκληριστήκανε πέρα στους κάµπους της ντροπής από βλακείες ηλίθιων εγωιστών, παλιανθρώπων... γιατί αδερφούλα, γιατί; Δε θα ήταν καλύτερα από να κάθοµαι και να αγοράζω εφηµερίδες εδώ πέρα; Μπεµπούλα µου, όλες µου οι παλιές δειλίες ξαναζούνε µέσα µου» 47. Η Ιωάννα παραθέτει αυτό το απόσπασµα στη βιογραφία, παραλείποντας όµως την τελευταία πρόταση, την οποία όµως θεωρούµε πολύ σηµαντική. Ποιες ήταν αυτές οι παλιές δειλίες; Για ποιους λόγους τις ένιωθε; Και πώς σχετίζονται µε την ποίησή του; Είναι ζητήµατα που θέλαµε να θέσουµε αλλά που πρέπει αναγκαστικά να αναβάλουµε για άλλη µελέτη. Αναφέραµε εδώ µερικές συγκεκριµένες περιπτώσεις αυτής της οικογένειας, που αποτελούν ένα µικρό παράδειγµα γι αυτό που γενικότερα συνέβη σε τόσες άλλες οικογένειες Ελλήνων από τη Μικρά Ασία. Εκείνες οι µέρες του Σεπτεµβρίου του 22 σήµαναν το τέλος της χιλιετούς ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία, και για χιλιάδες Ελλήνων Μικρασιατών, όπως ήταν η οικογένεια του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, το τέλος του τρόπου ζωής τους όπως τη βίωναν ως τότε. 42 Πληροφορία της κυρίας Δέσποινας Μυλωνά-Τσάτσου. 43 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, φακ. 99, υποφ. 1, 30/09/1922. 44 (Garcia-Amoros, 2014) (Γλυκοφρύδη-Αθανασοπούλου 2004, 145). 45 (Τσάτσου 1974, 178) 46 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Γιώργου Σεφέρη, φακ. 52, υποφ. 1, 1/14-9-19. 47 Αµερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, φακ. 99, υποφ. 1, 27-9/09/1922.
Βιβλιογραφία Αναγνωστοπούλου, Σία: Μικρά Ασία 19ος αι.-1919. Οι ελληνορθόδοξες κοινότητες από το Μιλλέτ των Ρωµιών στο Ελληνικό Έθνος. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα 1998. Αχλάδη, Ευαγγελία: «Από τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο µέχρι την ελληνική διοίκηση: το τελός της κοσµοπολίτικης Σµύρνης». Στο: Σµύρνη, η λησµονηµένη πόλη. Αθήνα Μεταίχµιο 2006: 231-246. Garcia-Amoros, Μaila «Η Μικρά Ασία από το βλέµµα της Ιωάννας Σεφεριάδη: 1919/1921». Στο: Erytheia 35 (2014): 459-474. Γλυκοφρύδη-Αθανασοπούλου, Θεοδώρα: «Ιωάννα Τσάτσου: η µεταφυσική νοσταλγία της Σκάλας και το µυστήριο της Αγάπης». Στο: Η λογοτεχνία στη Μικρή Ασία. Αθήνα: 2004:143-162. Κλεάνθη, Φάνης: Η ελληνική Σµύρνη. Σελίδες από την ιστορία της και πλήρης εξιστότηση της τραγωδίας του 1922. Αθήνα: Εστία 1996. Μπήτον, Ρόντρικ: Γιώργος Σεφέρης. Περιµένοντας τον Άγγελο. Αθήνα: Ωκεανίδα 2003. Τσάτσου, Ιωάννα: Καταγραφές, Αθήνα: Εστία 1988: 98-111. Τσάτσου, Ιωάννα: Ο αδερφός µου ο Γιώργος Σεφέρης. Αθήνα: Εστία 1974. Φωτιάδης, Δηµήτριος: Ενθυµήµατα Α'. Αθήνα: Κέδρος 1981. Χατζηαντωνίου, Κώστας: Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922. Αθήνα: Πελάσγος 1995. Zerouali, Basma Η χοάνη των τέχνων και των τέρψεων Σµύρνη, λησµονιµένη πόλη; 1830-1930: Μνήµες ενός µεγάλου µεσογειακού λιµανιού. Αθήνα: Μεταίχµιο 2006: 169-190.