Φυλλάδιο Εκπαιδευτικού

Υπό την αιγίδα ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΊΟΥ ΠΑΙΔΕΊΑΣ ΔΙΑ ΒΊΟΥ ΜΆΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΆΤΩΝ Φυλλάδιο Εκπαιδευτικού Το νέο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Navarino Foundation και του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

Περιεχόμενα Εισαγωγή Δραστηριότητες πριν τη επίσκεψη Σελ. 3 Κατά την επίσκεψη Σελ. 3 Προτεινόμενος Βηματισμός Ομάδων Σελ. 3 Σενάριο επίσκεψης Σελ. 4 Α. Ενότητα «Ουρανός» Σελ. 5-6 Β. Ενότητα «Γη» Σελ. 7 Γ. Ενότητα «Θάλασσα» Σελ. 8 Δ. Ενότητα «Κλιματική αλλαγή - αειφορία» Σελ. 9 Ε. Πειράματα (Ομαδικά ή επίδειξης) μετά το τέλος της περιήγησης Σελ. 11 ΣΤ. «Συμπεράσματα» Σελ. 18 Z. Δραστηριότητες μετά την επίσκεψη Σελ. 19 02

Το Navarino Foundation και το Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, υπό την Αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Δια Βίου Μάθησης, σχεδίασαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Γνωρίζω και προβάλλω τη Φύση και την Ιστορία της Μεσσηνίας» που θα πραγματοποιείται στο Navarino Natura Hall by Hellenic Postbank, στην Costa Navarino. Στόχος του προγράμματος είναι παιδιά όλων των ηλικιών από τα σχολεία της Μεσσηνίας να μάθουν για την προστασία του περιβάλλοντος και το νόημα της αειφορίας, να μιλήσουν για τη μοναδική Μεσσηνιακή φύση και την ιστορία της περιοχής, βιώνοντας τον τόπο τους ως στοιχείο ταυτότητας και νιώθοντας υπερήφανοι συνεχιστές της πλούσιας κληρονομιάς που παρέλαβαν. Στο Navarino Natura Hall by Hellenic Postbank, τα παιδιά θα μάθουν για το μοναδικό υγροβιότοπο της Γιάλοβας, όπου εκτός από τα ροζ φλαμίνγκο και τον αφρικανικό χαμαιλέοντα για τον οποίο η περιοχή αποτελεί μοναδικό καταφύγιο σε όλη την Ευρώπη, μπορεί να συναντήσει κανείς 271 είδη πουλιών από τα 442 συνολικά που απαντιούνται σε ολόκληρη την Ελλάδα. Θα γνωρίσουν τον Ταΰγετο με τον ασύγκριτο φυσικό του πλούτο, τη θάλασσα και τις παραλίες της Μεσσηνίας όπου ζουν φάλαινες, φώκιες, δελφίνια, καθώς και η θαλάσσια χελώνα Caretta-carreta. Το συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα αποτελεί την αρχή ενός ευρύτερου κύκλου προγραμμάτων για τα σχολεία της Μεσσηνίας που θα εστιάσουν με τη σειρά τους στην ανάδειξη της Μεσσηνιακής ιστορίας, σημαντικών προσωπικοτήτων, μνημείων, καθώς και στην προβολή του πολιτισμού της περιοχής. http://www.costanavarino.gr/#/experience/navarino-natura-hall ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΠΙΣΚΕΨΗ Πριν την επίσκεψη του σχολείου σας στο Natura Hall θα σας αποστείλουμε ένα Ερωτηματολόγιο με θέμα «Αλλάζουμε συνήθειες για να μην αλλάξει το κλίμα». Αφού χωρίσετε τους μαθητές σας σε ομάδες που αποτελούνται το πολύ από 10 άτομα, ζητήστε τους να κάνουν μια μικρή έρευνα και να ανακαλύψουν τη στάση της οικογένειάς τους απέναντι στο περιβάλλον. Κάθε παιδί αναλαμβάνει να συζητήσει με τους γονείς του τις ερωτήσεις και να συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο ανάλογα με τις συνήθειες της οικογένειας του. Εναλλακτικά με τη βοήθεια των δασκάλων μπορείτε να ζητήσετε από περαστικούς στον δρόμο ή καταστηματάρχες της περιοχής σας να το συμπληρώσουν. Τέλος, κάθε ομάδα θα πρέπει να συζητήσει τις απαντήσεις που πήρε και να καταλήξει σε συμπεράσματα ως προς τη στάση των κατοίκων της περιοχής προς το περιβάλλον. Κατόπιν θα πρέπει να κάνουν μια πρώτη συζήτηση για τα θέματα για τα οποία πιστεύουν ότι θα πρέπει να ενημερωθούν οι πολίτες της περιοχής ώστε να συνειδητοποιήσουν την επίδραση των συνηθειών τους στο περιβάλλον. Στόχος της δραστηριότητας Η δραστηριότητα αυτή δίνει τη δυνατότητα στους μαθητές να συζητήσουν με ανθρώπους του περιβάλλοντός τους τις καθημερινές τους συνήθειες και να προβληματιστούν για αυτές. Μέσα από τη συνεργασία η ομάδα καλείται να εντοπίσει πιθανά θέματα προς διερεύνηση κατά τη διάρκεια της επίσκεψης. ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ Τα παιδιά καλούνται να εντοπίσουν μέσα στην Έκθεση τα πιθανά στοιχεία που θεωρούν σημαντικά να ανακαλύψουν και να δημοσιοποιήσουν στον κόσμο της Μεσσηνίας ακολουθώντας τις οδηγίες του Φυλλαδίου μαθητή που θα τους δοθεί. Θα πρέπει εκτός από τις δραστηριότητες που έχουμε ετοιμάσει εμείς να είναι ανοιχτά στον εντοπισμό και άλλων θεμάτων που μπορεί να έχουν ενδιαφέρον για τους κατοίκους της περιοχής. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΣ ΒΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΟΜΑΔΩΝ Οι ομάδες των μαθητών και των μαθητριών καλούνται να παρακολουθήσουν την έκθεση με βάση τη σειρά που φαίνεται στον πίνακα που ακολουθεί: ΟΜΑΔΑ 1 ΟΜΑΔΑ 2 ΟΜΑΔΑ 3 ΟΥΡΑΝΟΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΓΗ ΟΥΡΑΝΟΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΘΑΛΑΣΣΑ ΓΗ ΟΥΡΑΝΟΣ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ ΓΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ 03

ΣΕΝΑΡΙΟ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ Το εισαγωγικό κείμενο που θα δίνουμε στους μαθητές (Φυλλάδιο μαθητή) Η Μεσσηνία αποτελεί περιοχή με μοναδικό φυσικό πλούτο! Στην επίσκεψή σας στο Navarino Natura Hall θα έχετε τη μοναδική ευκαιρία να γνωρίσετε τη Μεσσηνία και να ανακαλύψετε τις ιδιαιτερότητές της! Για το σκοπό αυτό θα δουλέψετε με την ομάδα σας προκειμένου να μαζέψετε τις πληροφορίες που χρειάζεστε για την έρευνά σας. Μετά την επίσκεψη θα επιλέξετε εσείς τον τρόπο με τον οποίο θέλετε να γνωστοποιήσετε τα όσα μάθατε στους κατοίκους της περιοχής (γραπτό κείμενο, φωτογραφίες, βίντεο κ.λπ.). Οι καλύτερες ιστορίες και φωτογραφίες θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Navarino Natura Hall και ποιος ξέρει, ίσως δημοσιοποιηθούν και από τα ΜΜΕ της Μεσσηνίας! Ένας καλός ερευνητής πρέπει κυρίως να είναι σε θέση να εντοπίζει τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες πληροφορίες, και να κάνει τις κατάλληλες ερωτήσεις για το θέμα που ερευνά. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης κρατήστε σημειώσεις και βγάλτε φωτογραφίες. Έτσι θα μπορέσετε να «χτίσετε» την ιστορία σας. Αναζητήστε τα στοιχεία που πιστεύετε ότι δεν γνωρίζουν και θα ήθελαν να μάθουν οι κάτοικοι της περιοχής (οι συμμαθητές σας, οι γονείς σας, οι δάσκαλοι κ.λπ.). Για να σας βοηθήσουμε έχουμε ετοιμάσει μερικές ερωτήσεις για κάθε ενότητα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Βρείτε τις απαντήσεις και ερευνήστε περισσότερο ότι σας φαίνεται πιο ενδιαφέρον. Τα σύνεργα του ερευνητή Μολύβι, φωτογραφική μηχανή, κείμενο διαδρομής. Σε κάθε ενότητα (Ουρανός, Γη, Θάλασσα κ.λπ.) να διαβάσετε προσεκτικά τις ταμπέλες (πινακίδες) των εκθεμάτων, τα κείμενα που αναφέρονται στις οθόνες και τις πληροφορίες που αναφέρονται στον υπολογιστή που υπάρχει στην αίθουσα (info point). Με τον τρόπο αυτό η ομάδα σας θα μπορέσει να απαντήσει στις ερωτήσεις που ακολουθούν. www.costanavarino.gr/#/experience/navarino-natura-hall Συντελεστές προγράμματος: Λήδα Αρνέλλου & Δημήτρης Νοταράς, Συνεργάτες του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Παν/μιου Πελοποννήσου. 04

ουρανός 1. Ο υγροβιότοπος της Γιάλοβας είναι μοναδικός γιατί φιλοξενεί πολλά είδη. Να συμπληρώσετε το κενό στην πρόταση που ακολουθεί: Ο υγροβιότοπος της Γιάλοβας φιλοξενεί 271 _ είδη πουλιών. 2. Πώς συνδέονται τα είδη που ζουν σε μια περιοχή; Σημειώστε με τι τρέφονται ορισμένα από τα πουλιά που παρατηρούνται στην περιοχή της Γιάλοβας είτε είναι περαστικά, είτε επισκέπτονται την περιοχή, είτε είναι μόνιμοι κάτοικοι της; Να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί βάζοντας ένας (+) στη τροφή του καθενός από τα είδη των πουλιών. Φυτικής Προέλευσης τροφή Ζωικής Προέλευσης τροφή (ασπόνδυλα) Ζωικής Προέλευσης τροφή (σπονδυλωτά) Είδος Φύκη Σπόροι Έντομα Σκουλήκια Σαλιγκάρια Γαρίδες Ψάρια Αμφίβια Ερπετά Μελισσοφάγος + Χαλκόκοτα + + + Φιδαετός + + Φοινικόπτερο + + + + Χουλιαρομύτα + + + + 3. Με βάση την παραπάνω έρευνα διαπιστώνει κανείς ότι τα περισσότερα πουλιά τρέφονται με: α. ερπετά β. αμφίβια γ. ψάρια δ. έντομα 4. Ποιο είδος πτηνού κατέγραψε το 1829, για πρώτη φορά στη χώρα μας, η «Γαλλική αποστολή του Μορέως»; α. τη γερακίνα β. το φοινικόπτερο γ. τον κορμοράνο δ. τον θαλασσοσφυριχτή 5. Το ιδιαίτερο ροζ χρώμα του φοινικόπτερου οφείλεται στο γεγονός ότι τρέφεται με: α. γαρίδες β. φύκη γ. έντομα δ. σπόρους Οι απαντήσεις φαίνονται με πλάγια γραφή (italics) σε κάθε ερώτηση. Οι απαντήσεις δεν πρέπει να δοθούν στους μαθητές. 05

ουρανός 6. Στις εικόνες που ακολουθούν φαίνονται ορισμένα από τα πουλιά που παρατηρούνται στη Μεσσηνία. Παρατηρήστε το ράμφος του καθενός στα αντίστοιχα βίντεο, συμβουλευτείτε τον πίνακα της ερώτησης 2 και προσπαθήστε να κάνετε την αντιστοίχηση που ακολουθεί. Χουλιαρομύτα Platalea leucordia Τσαλαπετεινός Upupa epops Χαλκόκοτα Ibis-plegadis falcinellus Φοινικόπτερο Phoenicopterus roseus Φιδαετός Circaetus galllicus Μελισσοφάγος Merops apiaster Να αντιστοιχίσετε τα πουλιά της στήλης Ι με το είδος του ράμφους που περιγράφεται στη στήλη ΙΙ. (Πρέπει να αντιστοιχίσετε όλα τα πουλιά με κάποιο είδος ράμφους της στήλης ΙΙ) Σ τ ή λ η Ι 1. Μελισσοφάγος 2. Τσαλαπετεινός 3. Χαλκόκοτα 4. Φιδαετός 5. Φοινικόπτερο 6. Χουλιαρομύτα Απάντηση: 1 Β 2 Β 3 Γ 4 Α 5 Γ 6 Δ Σ τ ή λ η Ι Ι Α. Τα αρπακτικά πτηνά έχουν γαμψά ράμφη για να κόβουν την τροφή τους Β. Έχουν ράμφη με μεγάλο άνοιγμα για να πιάνουν τα έντομα με τα οποία τρέφονται Γ. «Καμακώνουν» τη λεία τους με το μυτερό τους ράμφος Δ. Μακρύ και πλατύ ράμφος που το χρησιμοποιούν για να ψαρεύουν 06

γή 1. Πολύς κόσμος πιστεύει ότι: «Τα φίδια είναι πολύ επικίνδυνα γιατί είναι δηλητηριώδη». Ως ερευνητές πρέπει να ανακαλύψετε αν αυτό ισχύει. Για να διαλευκάνετε την υπόθεση σημειώστε δίπλα στα ονόματα των φιδιών της περιοχής ποια είναι δηλητηριώδη (Δ) και ποια μη δηλητηριώδη (ΜΔ) Τα περισσότερα φίδια της περιοχής είναι μ η δ η λ η τ η ρ ι ώ δ η. Σαπίτης Δ ΜΔ Σαίτα Δ ΜΔ Λαφίτης Δ ΜΔ Δενδρογαλιά Δ ΜΔ Οχιά Δ ΜΔ Νερόφιδο Δ ΜΔ Σπιτόφιδο Δ ΜΔ Λιμνόφιδο Δ ΜΔ 2. Υπάρχουν φίδια «κατοικίδια»; Ποιο φίδι έχουν τη συνήθεια να χρησιμοποιούν οι κάτοικοι της υπαίθρου ως εξολοθρευτή τρωκτικών; α. την οχιά β. τη σαΐτα γ. τη δενδρογαλιά δ. το σπιτόφιδο 3. Ο Χαμαιλέων της Πύλου συναντάται στη χώρα μας μόνο στη Μεσσηνία! Επίσης έχει κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά! Προσπάθησε να εντοπίσεις τα κυριότερα. Πώς πιάνει την τροφή του ο αφρικανικός χαμαιλέων (Χαμαιλέων της Πύλου); α. Με τα νύχια του β. Με την γλώσσα του γ. Με την ουρά του δ. με όλους τους παραπάνω τρόπους Σε ποιες από τις παρακάτω λειτουργίες βοηθά η αλλαγή του χρώματος στον χαμαιλέοντα της Πύλου; α. Στη ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματός του β. Ως μέσο επικοινωνίας γ. Ως μέσο προστασίας (καμουφλάζ) από τους εχθρούς του δ. Σε όλα τα παραπάνω Ποιος αρχαίος λαός είναι γνωστό ότι διατηρούσε χαμαιλέοντες ως κατοικίδια; α. οι αρχαίοι Έλληνες β. οι Αιγύπτιοι γ. οι Ρωμαίοι δ. οι Φοίνικες 4. Χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες των εκθεμάτων να τοποθετήσετε τους παρακάτω οργανισμούς σε μια τροφική αλυσίδα, ξεκινώντας από τους αυτότροφους οργανισμούς δηλ. τα φυτά: νυφίτσα, έντομα, αλεπού, φυτά, χαμαιλέοντας Απάντηση: φυτά έντομα χαμαιλέοντας νυφίτσα αλεπού 5. Χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες που θα βρείτε στην ενότητα ΓΗ - ΝΥΧΤΑ σημειώτε τρία είδη ζώων που θα μπορούσατε να συναντήσετε σε μια νυκτερινή βόλτα στα δάση της Μεσσηνίας; _ 07

θάλασσα 1. Οι φάλαινες εντυπωσιάζουν μεταξύ άλλων και για το μέγεθός τους. Ποια είναι η μεγαλύτερη φάλαινα που μπορεί κανείς να συναντήσει στις θάλασσες της Μεσσηνίας; α. η φάλαινα φυσητήρας β. η πτεροφάλαινα γ. ο ζιφιός 2. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλη ανησυχία στην επιστημονική κοινότητα για τα είδη που απειλούνται. Στον πίνακα που ακολουθεί σημειώνονται τα είδη που μπορείτε να βρείτε κατά την επίσκεψή σας στην ενότητα ΘΑΛΑΣΣΑ. Να σημειώσετε με ένα (+) τα είδη που που απειλούνται με εξαφάνιση. Είδος Ρινοδέλφινο Ζωνοδέλφινο Κοινό δελφίνι Φυσητήρας Πτεροφάλαινα Ζιφιός Θαλάσσια Χελώνα Μεσογειακή φώκια Πράσινη Χελώνα Απειλούνται με εξαφάνιση + + + + + + + 3. Που οφείλει η πράσινη χελώνα το όνομά της; _ στον χρωματισμό του λίπους της _. 4. Πόσα κιλά μπορεί να ζυγίζει μια πράσινη χελώνα; _ μέχρι 200 κιλά _. 5. Σε ποιες παραλίες βρίσκουμε χελώνες Caretta caretta; Σημειώστε στον παρακάτω χάρτη που εντοπίζονται: Κυπαρισσία Μ ε σ σ η ν ί α Ρωμανός Καλαμάτα Πύλος Μεθώνη Κορώνη 6. Η φώκια Monachus monachus είναι από τα _ μεγαλύτερα είδη _ φώκιας στον κόσμο. Ζει αποκλειστικά στη _ Μεσόγειο _. Έχει μήκος γύρω στα 2,5 μέτρα και ζυγίζει _ 300 κιλά _. 08

κλίμα 1. Η κλιματική αλλαγή αποτελεί πηγή ανησυχίας για ειδικούς και μη τα τελευταία χρόνια. Δυστυχώς υπάρχει ελλιπής πληροφόρηση του κοινού που κάνει το πρόβλημα ακόμα μεγαλύτερο. Συμπληρώστε τις παρακάτω προτάσεις με τις λέξεις: άνοδο αυξάνει μειώνει βιοπικοιλότητα αυξάνεται Το φαινόμενο του θερμοκηπίου επιτρέπει την ύπαρξη ζωής στον πλανήτη Γη. Ωστόσο είναι η επιδείνωσή του που έχει σαν συνέπεια η θερμοκρασία της γης να _ αυξάνεται _. Η καύση ορυκτών καυσίμων (π.χ. πετρέλαιο) αυξάνει τη συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Η υποχώρηση των πολικών πάγων και των παγετώνων των βουνών θα έχει ως αποτέλεσμα την _ άνοδο _ της στάθμης των θαλασσών. Η υποβάθμιση ή η καταστροφή των υγροτόπων (π.χ. της Γιάλοβας) θα οδηγήσει σε σημαντικές απώλειες στη βιοποικιλότητα, επηρεάζοντας τόσο τα επιδημητικά όσο και τα αποδημητικά πουλιά. Η ερημοποίηση _ μειώνει _ τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τη γεωργική παραγωγή. 2. Χρησιμοποιώντας τις ταμπέλες της ενότητας αυτής, να αναφέρετε δυο μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει το περιβάλλον και δυο καλές πρακτικές που πρέπει να υιοθετήσουμε για την προστασία του: Προβλήματα: Καλές Πρακτικές: _ 3. Χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες που βρίσκονται στην ταμπέλα και στην οθόνη της ενότητας δράσε τοπικά απαντήστε: Να αναφέρετε τρία προϊόντα της Μεσσηνίας με ιδιαίτερη σημασία για τις τοπικές κοινωνίες: _ Πώς εκμεταλλεύτηκαν οι κάτοικοι του χωριού Κεφαλάς στη Λακωνία τον ελαιώνα; Ποια κοινότητα θεωρείται στην Ελλάδα παράδειγμα αειφόρου τοπικής κοινωνίας; 09

πειράματα Πηγαίνετε στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο για τα Πειράματα! Με τη βοήθεια του συνοδού σας θα μάθετε για ορισμένα από τα φαινόμενα που επηρεάζουν το περιβάλλον. Ποιο πείραμα σας άρεσε περισσότερο; Τι μάθατε από αυτό; συμπεράσματα Συζητήστε ως ομάδα και με τη βοήθεια του εμψυχωτή ή του δασκάλου σας, να προσδιορίσετε τα στοιχεία εκείνα που είναι μοναδικά για την περιοχή και κάνουν κάθε Μεσσήνιο να αισθάνεται περήφανος για την καταγωγή του! δραστηριότητα για το σχολείο Ήρθε η ώρα να παρουσιάσετε όσα ανακαλύψατε από την έρευνά σας! Δουλεύοντας με την ομάδα σας σκεφτείτε: ποια στοιχεία από αυτά που μάθατε πιστεύετε ότι έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον; Πρέπει να αποφασίσετε σε τι μορφή θέλετε να κάνετε την παρουσίαση. Θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε γραπτό κείμενο, βίντεο, κολάζ, ζωγραφική, πόστερ, φωτογραφίες κ.λπ. Οι καλύτερες παρουσιάσεις θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Natura Hall. Δημιουργήστε την παρουσίασή σας σαν να γράφετε μια ιστορία και τονίστε τη σημασία της έρευνας για την τοπική κοινωνία. Είναι απαραίτητο να βρείτε έναν συναρπαστικό τίτλο! 10

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ (ΟΜΑΔΙΚΑ ή ΕΠΙΔΕΙΞΗΣ) Η ενότητα αυτή δεν περιέχεται στο Φυλλάδιο μαθητή. Στο τέλος της περιήγησης θα σας δωθούν τα υλικά ώστε να κάνετε με τις ομάδες σας τα παρακάτω ομαδικά πειράματα ή πειράματα επίδειξης ολοκληρώνοντας την επίσκεψη με πιο διαδραστικό τρόπο. Οι δραστηριότητες αυτές επιλέχθηκαν με κριτήρια το χαμηλό κόστος διεξαγωγής και την εύκολη αναπαραγωγή έτσι ώστε να μπορούν να επαναληφθούν σε οποιοδήποτε σχολείο χωρίς την απαίτηση ειδικού εξοπλισμού. Για τη διεξαγωγή τους χρειάζονται απλά υλικά και ο εκπαιδευτικός (ή ο εμψυχωτής) που θα εξηγεί και θα κατευθύνει τη διαδικασία. Στα πειράματα και κατά τη κρίση του εκπαιδευτικού μπορούν να συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία και μαθητές. Πείραμα 1: Όξινη Βροχή Υλικά Θα χρειαστείτε διάφανα πλαστικά ποτηράκια, νερό, ξύδι λευκό, κιμωλίες λευκές και ένα καρφί. Οδηγίες για την εκτέλεση του πειράματος Χαράξτε με το καρφί ένα σχέδιο στη μια άκρη κάθε κιμωλίας. Γεμίστε το ένα ποτήρι με νερό και το άλλο με ξύδι ώστε το ύψος του υγρού να είναι περίπου 3 εκατοστά. Τοποθετήστε μια κιμωλία σε κάθε ποτήρι με τη χαραγμένη άκρη προς τα κάτω. Παρατηρήστε την αντίδραση που συμβαίνει. Αφήστε για 1-2 λεπτά και αφαιρέστε τις κιμωλίες. Παρατηρείστε τις αλλαγές. Στόχος πειράματος Με το πείραμα αυτό μπορεί κανείς να εξηγήσει τι είναι η όξινη βροχή και να μιλήσει για τις συνέπειές της για το περιβάλλον. Μπορούμε επίσης να πούμε πώς ο καθένας μας μπορεί να κάνει καθημερινά ενέργειες για να μην σχηματιστεί όξινη βροχή. Στους συνδέσμους που ακολουθούν μπορείτε να δείτε βίντεο από την εκτέλεση του πειράματος: http://www.youtube.com/watch?v=gs-l8xzlb0u&nr=1 Το παραπάνω πείραμα μπορεί να συνδυαστεί και με πειράματα για τη μέτρηση οξύτητας διαφόρων υλικών (για το δημοτικό κυρίως) Πείραμα για τη Μέτρηση οξύτητας: http://www.youtube.com/watch?v=aei2sp0znpe 11

Λίγα λόγια για την Όξινη Βροχή Όξινη ορίζεται η βροχή που έχει ph μικρότερο από 5,6 (Η «καθαρή» βροχή έχει ph = 5,6). Το παρακάτω σχήμα απεικονίζει τη δημιουργία της όξινης βροχής Η όξινη βροχή είναι ένα πρόβλημα που οφείλεται στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι αέριοι ρύποι που συντελούν στη δημιουργία όξινης βροχής είναι οξείδια του θείου και του αζώτου που εκλύονται στην ατμόσφαιρα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Η καύση των ορυκτών καυσίμων, η αποικοδόμηση οργανικών ουσιών από τα βακτήρια του εδάφους, αλλά και η ηφαιστειακή δραστηριότητα απελευθερώνουν στην ατμόσφαιρα διάφορα οξείδια του αζώτου και του θείου. Τα αέρια αυτά με τη βοήθεια των υδρατμών της ατμόσφαιρας, μετατρέπονται σε νιτρικό και θειώδες οξύ αντίστοιχα και επιστρέφουν στην επιφάνεια της Γης διαλυμένα στο νερό της βροχής, στο χιόνι, στο χαλάζι κ.λπ. Για το λόγο αυτό η βροχή καθίσταται ελαφρά όξινη αποκτώντας ένα ph γύρω στο 5,6. Στις περιοχές όπου η ατμόσφαιρα έχει επιβαρυνθεί με μεγάλες συγκεντρώσεις των οξειδίων αυτών, είτε διότι γίνεται εντατική καύση υγρών καυσίμων είτε διότι οι ρύποι έχουν μεταφερθεί με τον άνεμο από άλλες περιοχές, αυξάνεται η συγκέντρωση του νιτρικού και του θειώδους οξέος που βρίσκονται διαλυμένα στο νερό της βροχής. Έτσι η βροχή γίνεται περισσότερο όξινη, καθώς η τιμή του ph της μπορεί να πέσει πολύ κάτω από το 5. Πιθανές συνέπειες της όξινης βροχής είναι η καταστροφή του φυλλώματος των δένδρων, η ελάττωση της γονιμότητας του εδάφους κ.λπ. Επίσης προκαλούνται καταστροφές στα ιστορικά αρχιτεκτονικά μνημεία και στα έργα τέχνης που είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο, γιατί το οξέα διαβρώνουν τις εξωτερικές τους επιφάνειες (γυψοποίηση). 12

Καταστροφή μνημείων Ιστορικής αξίας Μία σοβαρή επίπτωση της όξινης βροχής, που έχει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία για τον πολιτισμό μας, είναι οι καταστροφές που προκαλεί σε μνημεία, προσβάλλοντας τα υλικά κατασκευής τους (πέτρα, μάρμαρο, κ.ο.κ.). Η όξινη βροχή μετατρέπει το μάρμαρο σε γύψο (ένυδρο άλας του θειικού ασβεστίου) που είναι κοκκώδης και παρασύρεται από το νερό. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται γυψοποίηση των μαρμάρων. Και η σχετική χημική αντίδραση: SO2 + ½ O2 + H2O + CaCO3 CaSO4 + H2O +CO2 ρύπος μάρμαρο γύψος Στη φωτογραφία βλέπουμε τις Καρυάτιδες, μαρμάρινα αγάλματα, που βρίσκονται στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης των Αθηνών (εξωτερικός χώρος) και χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα π.χ.. Το 1980 μεταφέρθηκαν τα πρωτότυπα αγάλματα μέσα στο Μουσείο της Ακρόπολης και στη θέση τους τοποθετήθηκαν αντίγραφα. Γιατί πιστεύετε ότι ήταν απαραίτητη η αντικατάσταση των πρωτοτύπων με αντίγραφα; (ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Για να προστατευτούν από την γυψοποίηση. Η ατμόσφαιρα της Αθήνας είναι επιβαρυμένη με αέριους ρύπους (οξείδια του θείου και του αζώτου) που με το νερό της βροχής σχηματίζουν όξινη βροχή, η οποία διαλύει το μάρμαρο και το μετατρέπει σε γύψο που είναι κοκκώδης, με αποτέλεσμα να καταστρέφονται σιγά - σιγά οι πτυχώσεις κ.λπ.). 13

Πείραμα 2: Ατμοσφαιρική ρύπανση Υλικά Θα χρειαστείτε 4 μεγάλα γυάλινα μπουκάλια χυμού ή ντοματοχυμού ίδιου σχήματος, μπογιά τροφίμων (2 χρώματα), κρύο και ζεστό νερό (άρα χρειάζεται βραστήρας και ψυγείο). Καρτέλες χάρτινες (ή χαρτιά τράπουλας), αυτοκόλλητες ετικέτες για τα μπουκάλια και μαρκαδόρους (προσοχή το πείραμα πρέπει να εκτελείται από τους συνοδούς και όχι τους μαθητές) Οδηγίες για την εκτέλεση του πειράματος Γεμίζετε τα δυο μπουκάλια με κρύο νερό. Προσθέτετε το χρώμα ζαχαροπλαστικής ώστε να γίνει το νερό μπλε. Τοποθετείτε τα αυτοκόλλητα και σημειώνετε ότι περιέχουν κρύο νερό. Γεμίζετε τα άλλα δυο μπουκάλια με ζεστό νερό. Προσθέτετε το κόκκινο χρώμα ζαχαροπλαστικής ώστε να γίνει το νερό κόκκινο. Τοποθετείτε τα αυτοκόλλητα και σημειώνετε ότι περιέχουν ζεστό νερό. Όλα τα μπουκάλια πρέπει να είναι γεμάτα μέχρι το χείλος. Τοποθετείτε την κάρτα στο στόμιο του μπουκαλιού με το ζεστό νερό. Το αναποδογυρίζετε κρατώντας την κάρτα και το τοποθετείτε ακριβώς πάνω από το στόμιο του ενός μπουκαλιού με το κρύο νερό. Τα ευθυγραμμίζετε και αφαιρείτε προσεκτικά την κάρτα. Παρατηρείτε ότι τα χρώματα αναμειγνύονται. Επαναλαμβάνετε τη διαδικασία ξεκινώντας από το μπουκάλι του κρύου νερού. Παρατηρείτε ότι τα χρώματα δεν αναμειγνύονται. Στόχος πειράματος Μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για την αναστροφή της θερμοκρασίας και την αγωγιμότητα. Το πείραμα εξηγεί πώς κάποιες περιοχές είναι πιο επιρρεπείς στην ατμοσφαιρική ρύπανση λόγω αναστροφής θερμοκρασίας εξαιτίας της θέσης τους. Με την αναστροφή θερμοκρασίας ο ζεστός αέρας παγιδεύει τον ψυχρό αέρα στο έδαφος εμποδίζοντας τους ρύπους να ανεβούν στην ατμόσφαιρα. Στους συνδέσμους που ακολουθούν μπορείτε να δείτε βίντεο από την εκτέλεση του πειράματος: http://www.youtube.com/watch?v=ourrne99qos&feature=related http://www.youtube.com/watch?v=lpvn9qhvfbm Λίγα λόγια για την ατμοσφαιρική ρύπανση Ατμοσφαιρική ρύπανση καλείται η παρουσία στην ατμόσφαιρα ρύπων σε ποσότητα, συγκέντρωση ή διάρκεια, που έχουν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της δομής, της σύστασης και των χαρακτηριστικών της ατμόσφαιρας. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους ζωντανούς οργανισμούς και τα οικοσυστήματα καθώς και στο υλικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Το είδος και η συμμετοχή κάθε ρύπου στην ατμόσφαιρα εξαρτάται από την εποχή, τις κλιματικές και τοπογραφικές συνθήκες της περιοχής καθώς και από το είδος και την ποιότητα των καυσίμων που χρησιμοποιούνται στις δραστηριότητες των ανθρώπων. Ποίοι είναι οι κυριότεροι ατμοσφαιρικοί ρύποι; Οι κυριότεροι ατμοσφαιρικοί ρύποι είναι: Το Διοξείδιο του Θείου (SO2) Το Μονοξείδιο του Άνθρακα (CO) Τo Διοξείδιo του Αζώτου (NO2) Το Όζον (O3) Τα Αιωρούμενα Σωματίδια Το Βενζόλιο (C6H6) Ο Μόλυβδος (Pb) 14

Πηγές ατμοσφαιρικών ρύπων Κυριότερες πηγές προέλευσης του διοξειδίου του θείου είναι οι ηλεκτροπαραγωγοί σταθμοί, οι χημικές βιομηχανίες, τα διυλιστήρια πετρελαίου, οι κεντρικές θερμάνσεις και τα πετρελαιοκίνητα αυτοκίνητα που χρησιμοποιούν καύσιμο με ψηλή περιεκτικότητα σε θείο. Κυριότερες πηγές προέλευσης του μονοξειδίου του άνθρακα είναι οι εξατμίσεις αυτοκινήτων, ιδιαίτερα σε κλειστούς χώρους στάθμευσης ή κατά μήκος δρόμων σε περίοδο κυκλοφοριακής αιχμής, και οι εξατμίσεις πάσης φύσεως μηχανών όταν συντελείται ατελής καύση. Άλλες πηγές είναι το καψάλισμα των χωραφιών και η καύση ελαστικών σε ανοικτούς χώρους. Η καύση ορυκτών καυσίμων κυρίως σε αυτοκίνητα, σε ηλεκτροπαραγωγούς σταθμούς και κεντρικές θερμάνσεις παράγουν μεταξύ άλλων και μονοξείδιο του αζώτου (ΝΟ). Αυτό με διάφορες χημικές αντιδράσεις που ενισχύονται με την παρουσία της ηλιακής ακτινοβολίας και του όζοντος, μετατρέπεται σε διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ2). Το όζον σχηματίζεται στην κατώτερη ατμόσφαιρα (τροπόσφαιρα) ως αποτέλεσμα χημικών αντιδράσεων μεταξύ του οξυγόνου, πτητικών οργανικών ενώσεων και οξειδίων του αζώτου (NOx) με τη βοήθεια της ηλιακής ακτινοβολίας. Πηγές εκπομπής πρόδρομων ουσιών του όζοντος είναι τα οχήματα, τα χημικά εργοστάσια, τα χημικά διαλυτικά και τα βενζινάδικα. Οι κυριότερες πηγές εκπομπής αιωρουμένων σωματιδίων είναι οι διάφορες βιομηχανικές δραστηριότητες, τα αυτοκίνητα, οι πυρκαγιές, τα καψαλίσματα χωραφιών και άλλες γεωργικές δραστηριότητες, οι κατασκευές, η επαναιώρηση σκόνης λόγω ισχυρών ανέμων κλπ. Πηγές βενζολίου είναι τα πρατήρια βενζίνης και τα αυτοκίνητα διανομής της, καθώς επίσης και όλες οι μηχανές που χρησιμοποιούν βενζίνη σαν καύσιμο. Πηγές μολύβδου μπορεί να είναι τα διαφόρου τύπου μεταφορικά μέσα που χρησιμοποιούν μολυβδούχα βενζίνη, εργοστάσια που χρησιμοποιούν μόλυβδο ή ουσίες που περιέχουν μόλυβδο και χώροι που καίνε απορρίμματα. Επιδράσεις στο ανθρωπογενές περιβάλλον Μακροχρόνια έκθεση στο διοξείδιο του θείου μπορεί να προκαλέσει αναπνευστικά προβλήματα, να τροποποιήσει τον αμυντικό μηχανισμό των πνευμόνων και να επιδεινώσει τυχόν υπάρχουσες καρδιοαγγειακές παθήσεις. Υψηλές συγκεντρώσεις διοξειδίου του θείου στην ατμόσφαιρα συμβάλλουν επίσης στη μείωση της ορατότητας, στην αύξηση της οξύτητας των λιμνών και των ποταμών και προκαλούν αλλοιώσεις στη βλάστηση και στα μέταλλα. Το μονοξείδιο του άνθρακα μειώνει την ικανότητα του αίματος να μεταφέρει οξυγόνο σε βασικούς ιστούς του οργανισμού, επιδρώντας κυρίως στο καρδιοαγγειακό και νευρικό σύστημα. Υψηλές συγκεντρώσεις μονοξειδίου του άνθρακα προκαλούν ζαλάδες, πονοκεφάλους και κόπωση. Το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ2) σε υψηλές συγκεντρώσεις προκαλεί αναπνευστικά προβλήματα, ιδιαίτερα σε άτομα που υποφέρουν από άσθμα και σε παιδιά. Στους ασθματικούς προκαλεί δυσκολία στην αναπνοή. Συνδράμει επίσης στη δημιουργία του όζοντος στην τροπόσφαιρα και της όξινης βροχής, επηρεάζοντας έτσι αρνητικά τη βλάστηση. Το όζον σε ψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να ερεθίσει το αναπνευστικό σύστημα, προκαλώντας βήχα, αίσθημα ξηρότητας στο λαιμό και πόνο στο στήθος, φλεγμονή στους πνεύμονες και πιθανή επιδεκτικότητα σε μολύνσεις του αναπνευστικού. Η υγεία των ατόμων που υποφέρουν από άσθμα μπορεί να επιδεινωθεί. Το όζον έχει επίσης αρνητικές επιπτώσεις στις αγροτικές καλλιέργειες, δασική και άλλη βλάστηση. Τα αιωρούμενα σωματίδια επηρεάζουν την αναπνοή και προκαλούν ασθένειες στο αναπνευστικό σύστημα, στους πνεύμονες και στην καρδιά. 15

Το βενζόλιο σαν αυτούσια ένωση μπορεί να προκαλέσει χρόνιες παθήσεις όπως καρκίνο, αταξία στο κεντρικό νευρικό σύστημα, ζημιές στη λειτουργία του ήπατος και των νεφρών, ανωμαλίες στην αναπαραγωγή και προβληματικές γεννήσεις. Υψηλά ποσοστά μολύβδου μπορούν να επηρεάσουν δυσμενώς την πνευματική ανάπτυξη και δραστηριότητα των ανθρώπων, τη λειτουργία των νεφρών και τη χημεία του αίματος. Τα νεαρά άτομα διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εξαιτίας της μεγαλύτερης ευαισθησίας των νεανικών ιστών και οργάνων στο μόλυβδο. Αναστροφή θερμοκρασίας Κανονικά η θερμοκρασία του αέρα ελαττώνεται με την αύξηση του υψομέτρου. Κι αυτό γιατί όταν μια ποσότητα αέρα ανυψώνεται, εκτείνεται (τα αέρια είναι εκτατά, δηλαδή τείνουν να καταλάβουν όλο το χώρο που τους παρέχεται) αποκτά έτσι μικρότερη πίεση και ξοδεύεται ενέργεια, η οποία χρησιμοποιείται για να σπρώχνονται τα μόρια του αέρα το ένα μακριά από το άλλο. Η απώλεια της ενέργειας προκαλεί πτώση της θερμοκρασίας. Όταν ο αέρας κατέρχεται, συμπυκνώνεται, αποκτά μεγαλύτερη πίεση, επανακτά ενέργεια και η θερμοκρασία του αυξάνεται. Θερμοκρασιακή αναστροφή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο η θερμοκρασία του αέρα αυξάνεται τοπικά με το ύψος, αντί να μειώνεται όπως κανονικά συμβαίνει. Η θερμοκρασιακή αναστροφή παίζει σημαντικό ρόλο στην ευστάθεια της ατμοσφαίρας καθώς και στη μεταφορά και διασπορά των ρύπων της ατμόσφαιρας. Η μείωση της θερμοκρασίας με το υψόμετρο βοηθάει στην καλύτερη ανάμιξη του αέρα και στη διασπορά των ρύπων. Οι θερμότερες μάζες αέρα έχοντας μικρότερη πυκνότητα, έχουν την τάση να κινούνται προς μεγαλύτερα υψόμετρα, μέχρι να συναντήσουν αέριες μάζες με περίπου ίδια χαρακτηριστικά θερμοκρασίας και πυκνότητας. Το αντίστροφο συμβαίνει με τις ψυχρότερες μάζες, οι οποίες όντας «βαρύτερες» έχουν την τάση να κατέρχονται. Οι θερμές μάζες φτάνοντας στα υψηλότερα στρώματα ψύχονται, κατέρχονται και αντικαθίστανται από θερμότερες μάζες που προέρχονται από τα κοντινότερα στρώματα στην επιφάνεια του εδάφους, εξασφαλίζοντας έτσι την «φυσική κυκλοφορία» του αέρα. Σε περίπτωση όμως που έχουμε κοντά στο έδαφος ψυχρότερο αέρα από ότι σε ψηλότερα στρώματα, οδηγούμαστε σε μια σταθεροποιημένη κατάσταση, και δεν έχουμε κίνηση των αερίων μαζών. Αυτό είναι μια απόκλιση από την κανονική κατάσταση και καλείται θερμοκρασιακή ή θερμική αναστροφή. Πάνω από το στρώμα της αναστροφής, ο αέρας ψύχεται κανονικά όσο αυξάνεται το υψόμετρο. Θερμοκρασιακή αναστροφή μπορεί να υπάρξει με διάφορους τρόπους. Ο πρώτος μπορεί να συμβεί κατά τη διάρκεια μίας ξάστερης νύχτας, οπότε το έδαφος ακτινοβολεί θερμότητα (που έχει απορροφήσει την ημέρα από τον ήλιο) με υψηλό ρυθμό (δεν υπάρχουν σύννεφα να εμποδίσουν την ακτινοβολία και να την επανεκπέμψουν προς το έδαφος). Το έδαφος χάνοντας θερμότητα ψύχεται και ψύχει και τον αέρα που είναι κοντά του. Έτσι ο αέρας κοντά στο έδαφος γίνεται ψυχρότερος από αυτόν σε υψηλότερα στρώματα. Ένας άλλος τύπος αναστροφής, προκαλείται μέσω μιας οριζόντιας εισροής ψυχρού αέρα, όπως για παράδειγμα η θαλασσινή αύρα σε μια παράκτια περιοχή. Τέλος, ένας τρίτος τύπος αναστροφής, λαμβάνει χώρα τη νύχτα σε κοιλάδες, όταν κρύος αέρας ρέει από τις πλαγιές προς τον πυθμένα της κοιλάδας λόγω βαρύτητας. Ο αέρας εκεί είναι ψυχρότερος από ότι υψηλότερα. Η θερμοκρασιακή αναστροφή έχει ιδιαίτερη σημασία στην ημερήσια εξέλιξη της ατμοσφαιρικής ρύπανσης πάνω από πόλεις. Οι αέριοι ρυπαντές εμποδίζονται να διαχυθούν προς τα επάνω, παγιδεύονται στην κατώτερη ατμόσφαιρα και έτσι αυξάνουν τη συγκέντρωσή τους εκεί, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στους ζωντανούς οργανισμούς και όχι μόνον. 16

Πείραμα 3: Ο ρόλος του νερού στη διαμόρφωση του κλίματος του πλανήτη Υλικά Θα χρειαστείτε νερό σε θερμοκρασία δωματίου, ένα βαθύ παραλληλόγραμμο πυρέξ, παγάκια σε σακούλα, μια λάμπα και χρώμα ζαχαροπλαστικής (2 χρώματα). Οδηγίες για την εκτέλεση του πειράματος Γεμίζετε μέχρι τη μέση το πυρέξ με νερό σε θερμοκρασία δωματίου. Τοποθετείτε στη μια άκρη τη λάμπα για να ζεστάνει το νερό και στην άλλη άκρη τη σακούλα με τα παγάκια. Ρίχνετε 2 σταγόνες μπλε χρώμα στην πλευρά με το κρύο νερό και δυο σταγόνες κόκκινο χρώμα στην πλευρά με το ζεστό νερό και παρατηρείτε πώς κινείται κάθε χρώμα. Εδώ μπορείτε από πριν να ζητήσετε από τους μαθητές να μαντέψουν τι θα συμβεί (προσοχή το χρώμα βάφει το δέρμα και τα ρούχα). Στόχος πειράματος Με το πείραμα αυτό μπορεί κανείς να εξηγήσει τη διάδοση της θερμοκρασίας στα υγρά και να προσομοιάσει τη διαδικασία της κίνησης των θαλασσίων ρευμάτων στον πλανήτη, διαδικασία που εξασφαλίζει την ισορροπία του κλίματος. Παράλληλα μπορεί κανείς να μιλήσει για τους παράγοντες που επηρεάζουν την κίνηση αυτή. Στους συνδέσμους που ακολουθούν μπορείτε να δείτε βίντεο από την εκτέλεση ανάλογων πειραμάτων: http://www.youtube.com/watch?v=uiud_k0nage Λίγα λόγια για το ρόλο του νερού στη διαμόρφωση του κλίματος του πλανήτη Η θερμότητα στα υγρά διαδίδεται με ρεύματα μεταφοράς. Ρεύματα μεταφοράς σε ένα δοχείο με υγρό δημιουργούνται ως εξής: όταν μια ποσότητα υγρού στο δοχείο θερμαίνεται διαστέλλεται και γίνεται πιο αραιή (ελαττώνεται η πυκνότητά της γιατί τα μόρια του υγρού απορροφώντας θερμότητα κινούνται πιο έντονα και απομακρύνονται το ένα από το άλλο). Το θερμό νερό κινείται ανοδικά και αντικαθίσταται από άλλη μάζα νερού ψυχρότερη και πυκνότερη. Όπως ανεβαίνει μεταφέρει θερμότητα σε όλο το υγρό και καθώς ψύχεται (μεταφέροντας τη θερμότητα και αυξάνοντας την πυκνότητά του) ακολουθεί καθοδική πορεία. Η κυκλική αυτή κίνηση του νερού κατά την οποία μεταφέρεται η θερμότητα παντού ονομάζεται μεταφορά με ρεύματα. Η διάδοση θερμότητας με μεταφορά παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση καιρικών καταστάσεων, ειδικά δε στους ωκεανούς αποτελεί έναν σημαντικό μηχανισμό διάδοσης θερμότητας σε γεωφυσική κλίμακα. Τα θαλάσσια ρεύματα είναι οριζόντιες ή κατακόρυφες κινήσεις θαλάσσιων μαζών και έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο κλίμα. Τα θαλάσσια ρεύματα μεταφέρουν ενέργεια και ύλη. Υπάρχουν θερμά και ψυχρά ρεύματα. Προκαλούνται από την περιστροφή της Γης, την τριβή του ανέμου στην επιφάνεια της θάλασσας και από τις διαφορές πυκνότητας μεταξύ των θαλάσσιων στρωμάτων. Κύριες αιτίες σχηματισμού επιφανειακών θαλασσίων ρευμάτων είναι η ανομοιόμορφη θερμοκρασία του νερού και οι άνεμοι. Τα νερά στα μικρά γεωγραφικά πλάτη έχουν μικρότερη θερμοκρασία από εκείνα στα μεγαλύτερα πλάτη. Έτσι όταν ο ήλιος θερμαίνει τα νερά στον Ισημερινό, αυτά αραιώνουν (η πυκνότητά τους ελαττώνεται) και αρχίζουν να κατευθύνονται προς τους πόλους. Κινούμενα προς τους πόλους τα νερά χάνουν την υψηλή θερμοκρασία, βυθίζονται ως πιο πυκνά, και αρχίζουν να επιστρέφουν πάλι προς την αρχική τους θέση. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται χωρίς τέλος. Το πιο διάσημο θερμό ρεύμα στη θάλασσα είναι το ρεύμα του κόλπου του Μεξικού (Gulf Stream), που μεταφέρει θερμές μάζες θαλάσσιου νερού από το Μεξικό στη Βόρεια Θάλασσα επηρεάζοντας το κλίμα των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, αφού το κάνει πιο ήπιο. 17

ΣΤ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μετά την επίσκεψη και την περιήγηση στο Natura Hall, οι ομάδες συγκεντρώνονται μαζί σε έναν χώρο για να διατυπώσουν κάποια βασικά συμπεράσματα από την έρευνά τους για τη Μεσσηνία. Στο σημείο αυτό ο εκπαιδευτικός ή ο εμψυχωτής κάθε ομάδας τους βοηθάει κάνοντας ερωτήσεις και ανακαλώντας πληροφορίες από τη διαδρομή. Από όλη την περιήγηση που έκαναν οι μαθητές συζητούν τι από όσα έμαθαν τους έκανε μεγαλύτερη εντύπωση. Παράλληλα, υποδεικνύουν τις προβληματικές συνήθειες των ανθρώπων στην καθημερινότητά τους ως προς τον πλανήτη μας και ταυτόχρονα σκέπτονται κάποιες ιδέες για να μπορέσουν να αποκαταστήσουν το φυσικό περιβάλλον. Ποια από τα συμπεράσματά αυτά θεωρούν πιο σημαντικά για να τα γνωστοποιήσουν στους γονείς, τους φίλους και τους ανθρώπους της Μεσσηνίας; Στο σημείο αυτό οι μαθητές (με τη βοήθεια ενός από τους εμψυχωτές ή με το δάσκαλό τους) αναφέρουν τα στοιχεία που είναι μοναδικά και κάνουν κάθε Μεσσήνιο να αισθάνεται περήφανος: Χαμαιλέων της Πύλου Ο υγροβιότοπος της Γιάλοβας Φοινικόπτερο Καρέτα-Καρέτα Monachus monachus Τοπικά προϊόντα (π.χ. Ελιά) Και αναφέρουν κάποιες από τις παρακάτω έννοιες δράσεις: Βιοποικιλότητα Αειφορία Ανακύκλωση Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Προστασία ειδών υπό απειλή Σεβασμός στο περιβάλλον Βιώσιμοι φυσικοί πόροι Βιολογική γεωργία Βιοκλιματική αρχιτεκτονική Διαχείριση υδάτινων πόρων Μείωση ενεργειακής κατανάλωσης Μείωση εκπομπών ρύπων Διαχείριση αποβλήτων 18

Ζ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Παρουσίαση των συμπερασμάτων της έρευνας κατά την επίσκεψη στο Natura Hall Ήρθε η ώρα να παρουσιάσετε όσα ανακαλύψατε από την έρευνά σας! Δουλεύοντας με την ομάδα σας σκεφτείτε: ποια στοιχεία από αυτά που μάθατε πιστεύετε ότι έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον; Πρέπει να αποφασίσετε σε τι μορφή θέλετε να κάνετε την παρουσίαση. Θα μπορούσατε να χρησιμοποιήσετε γραπτό κείμενο, βίντεο, κολάζ, ζωγραφική, πόστερ, φωτογραφίες κ.λπ. Οι καλύτερες παρουσιάσεις θα αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του Natura Hall. Δημιουργήστε την παρουσίασή σας σαν να γράφετε μια ιστορία και τονίστε τη σημασία της έρευνας για την τοπική κοινωνία. Είναι απαραίτητο να βρείτε έναν συναρπαστικό τίτλο! (Από το Φυλλάδιο μαθητή) Όσον αφορά στην παρουσίαση των συμπερασμάτων τα παιδιά θα χρειαστούν την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού ώστε να αποφασίσουν ποιες πληροφορίες θα χρησιμοποιήσουν και πώς θα τις παρουσιάσουν. Πείραμα για το σχολείο Εκτός από την έρευνα στο Natura Hall τα παιδιά μπορούν να κάνουν κι ένα ακόμα πείραμα στο σχολείο. Τα δεδομένα που θα προκύψουν αποτελούν ένα ακόμα θέμα προς συζήτηση. «Ορατή» ρύπανση Αφορά κυρίως σχολεία αστικών περιοχών Υλικά Τα παιδιά θα χρειαστούν κάρτες που θα φτιάξουμε από φίλτρα καφέ που θα τα κολλήσουμε σε σκληρό χαρτόνι, σκοινί, μαρκαδόρους, σακούλες με σφράγισμα, σελοτέϊπ και βαζελίνη. Οδηγίες για την εκτέλεση του πειράματος Τα παιδιά αριθμούν τις κάρτες, απλώνουν βαζελίνη από τη μια πλευρά, και περνάνε σκοινί σε καθεμία ώστε να μπορούν να τις κρεμάσουν. Τώρα ήρθε η ώρα για δράση, θα πρέπει να σκεφτούν μέρη με λιγότερη ή περισσότερη ρύπανση ώστε να τοποθετήσουν εκεί τις κάρτες με το σελοτέϊπ. Για παράδειγμα, διάφορα σημεία στο σχολείο τους ή στο σπίτι ή σε κάποια σημεία της γειτονιάς τους. Κάθε φορά που τοποθετούν μια κάρτα σε έναν χώρο κρατάνε αρχείο πότε και πού τοποθετήθηκε. Για δείγμα ελέγχου, τοποθετούν μια κάρτα με βαζελίνη μέσα σε σφραγισμένη σακούλα. Θα ελέγξουν τις κάρτες μακροσκοπικά ή με το μικροσκόπιο του σχολείου μετά από λίγο καιρό (10-15 ημέρες), για να δουν τι συνέβη. Στόχος πειράματος Σε συνέχεια του ερωτηματολογίου που συζήτησαν στο σχολείο, τα παιδιά θα μπορέσουν να οπτικοποιήσουν την ατμοσφαιρική ρύπανση σε ότι αφορά στα αιωρούμενα σωματίδια. Μπορείτε να φτιάξετε μια μικρή αναφορά με τα αποτελέσματά σας και να τα στείλετε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: fstavrianopoulos@temes.gr. Στην μικρή αυτή έρευνα παιδιά από πόλεις και από χωριά θα μπορούν να συγκρίνουν τα αποτελέσματά τους. Στον σύνδεσμο που ακολουθεί μπορείτε να δείτε βίντεο από την εκτέλεση του πειράματος: http://www.youtube.com/watch?v=e1gs7xxgdpc&feature=related 19