Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΣΙΩΠΗ, ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΝ ΑΚΟΥΣΟΥΜΕ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΩΠΑΣΟΥΜΕ L. LAVELLE : «Κάθε μόριο σιωπής είναι μια ευκαιρία για ένα φρούτο να ωριμάσει.» (in B. SESBOUÉ, Quand Dieu se tait, Christus N 194, p. 164) Η σιωπή είναι ένα ζωτικό στοιχείο της προσευχής, αλλά και της ζωής, αυτής καθ εαυτής : γιατί είναι η θύρα εισόδου στην εσωτερικότητα, η θύρα εισόδου στα μύχια της καρδιάς, η θύρα εισόδου στο σημείο το πιο οικείο και το πιο πολύτιμο του εαυτού μας. 1. Η ΣΙΩΠΗ, ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ Η σιωπή δεν είναι η απουσία θορύβου : (π.χ. η εμπειρία του ηχομονωμένου δωματίου) Η σιωπή βρίσκεται «στην ποιότητα της παρουσίας στον εαυτό μας» Αυτό γίνεται για να επιτευχθεί μια κατάσταση αρμονίας με το ηχητικό περιβάλλον, έτσι ώστε το μυαλό να μην ενοχλείται από τον εξωτερικό θόρυβο και ν αναφέρεται στη δική του εσωτερική φωνή» (A. BEAUCHAMP, Les bruits du monde, in Christus N 194, Avril 2002, p. 137) Αυτή η εσωτερική σιωπή μπορεί να συνυπάρχει μ ένα θορυβώδες εξωτερικό περιβάλλον. Ο ANTHONY DE MELLO λέει ότι «δεν υπάρχει ήχος εκτός από εκείνο του οποίου η ένταση μπορεί να βλάψει τα αυτιά σας και να διαταράξει τη σιωπή και τη γαλήνη σας. Αν μάθετε, σε στιγμές περισυλλογής, να δέχεστε τους θορύβους του περιβάλλοντος, θ ανακαλύψετε ότι στην καρδιά όλων των θορύβων απλώνεται μια βαθιά σιωπή. Για το λόγο αυτό προτιμώ τα σεμινάρια διαπαιδαγώγησης ομάδων προσευχής να γίνονται σε χώρους που να μην είναι τελείως απομονωμένοι και σιωπηλοί. (Un chemin vers Dieu, p. 63) Ενώ η Etty Hillesum, ήταν εβραία και διέτρεχε τον κίνδυνο να συλληφθεί και να μεταφερθεί σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, μαρτυρεί για τη σιωπή μέσα της: «Θα περάσω όλη τη μέρα μου σ αυτή τη γωνιά της σιωπής μέσα μου. ( ) Μένω ακίνητη, λίγο κουρασμένη, σε μια γωνιά της σιωπής μου, καθισμένη σταυροπόδι όπως ο Βούδας, και το ίδιο χαμόγελο, ένα εσωτερικό χαμόγελο απλώνεται στα χείλη μου.» (Une vie bouleversée, Seuil, 1995, p. 154) Ο Laurent de la Résurrection γεννήθηκε το 1614 στη Λωρραίνη. Εντάχθηκε στο Καρμέλο του Παρισιού σε ηλικία 26 χρονών κι εκεί έγινε μάγειρας κι έπειτα υποδηματοποιός. Το ξεκίνημα ήταν δύσκολο, όπως συμβαίνει με τον καθένα. Πάλεψε να διατηρεί τη σιωπή την ώρα της προσευχής, για να μην τον κατακλύζουν διάφορες σκέψεις. Στο τέλος όμως της ζωής του δήλωνε ότι μπορούσε να προσεύχεται τόσο στην κουζίνα ενώ τρία άτομα του ζητούσαν ταυτόχρονα κάτι όσο και στο παράκληση, μπροστά στα άχραντα μυστήρια. Έλεγε ότι δε χρειάζεται να βρισκόμαστε στην εκκλησία για να είμαστε με το Θεό. Μπορεί η καρδιά μας να είναι ο ναός όπου μπορούμε ν απομονωθούμε από καιρού εις καιρόν για να διαλογιστούμε μαζί με το Θεό.» Με τα σκαμπανεβάσματα της ιστορίας, ο Laurent de la Résurrection έπεσε κάπως στη λήθη μεταξύ των Γάλλων Καθολικών, αλλά υιοθετήθηκε από τους Προτεστάντες ολόκληρου του κόσμου.
2. Η ΣΙΩΠΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΣΙΩΠΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Το παράπονο μπροστά στη σιωπή του Θεού είναι λίγο πολύ ο κοινός παρονομαστής όλως σχεδόν των πιστών, χριστιανών, εβραίων και μουσουλμάνων. Π. Χ. τα λόγια του ψαλμωδού: «Θεέ μου, σου κράζω όλη τα η μέρα μα εσύ δεν αποκρίνεσαι» (Ψαλμός 21, 3) Μια πραγματικότητα της καθημερινής ζωής : Δε μπορώ ν ακούσω το άτομο που μου μιλάει αν μιλάω ταυτόχρονα, αν ο ίδιος δε σιωπώ. Αυτό μας φαίνεται αυτονόητο για τις διαπροσωπικές σχέσεις, μπορεί όμως να το ξεχνάμε στη σχέση μας με το Θεό. Αν δε σιωπήσουμε εσωτερικά, βαθιά μέσα μας, δε μπορούμε ν ακούσουμε το Θεό Σύμφωνα με τον B. Sesboué, λόγος και σιωπή δεν αντιτίθενται. Για να το κατανοήσουμε όμως αυτό, θα πρέπει πρώτα να διακρίνουμε διάφορα είδη σιωπής: «Υπάρχει η σιωπή που είναι κενή, εκείνου που δεν έχει τίποτα να πει. Η σιωπή του λιγομίλητου που, λόγω του χαρακτήρα του, δεν εκφράζεται και πολύ. Η βουβαμάρα, συχνά επιθετική, αυτού που αρνείται να μιλήσει. Η σιωπή εκείνου που διαμαρτύρεται με όλο του το είναι για τη σιωπή που του έχει επιβληθεί. Η σιωπή εκείνου που συγκατατίθεται σ αυτό που λέγεται. Τέλος η σιωπή εκείνου που είναι παρών, μια σιωπή πλήρης από περιεχόμενο, πέρα από κάθε γλωσσική έκφραση, και είναι η σιωπή αυτή ο καλύτερος τρόπος επικοινωνίας» (Quand Dieu se tait, in Christus N 194, Avril 2002, p. 158) Αυτό συμβαίνει με ηλικιωμένους συζύγους που γνωρίζονται τόσο καλά, επικοινωνούν σε τέτοιο βάθος που δε χρειάζονται λόγια για να εκφραστούν ή να κατανοήσουν ο ένας τον άλλο. Όπως βλέπουμε, η σιωπή μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε άτομα, μπορεί όμως να είναι μια εσώτερη πραγματικότητα για μερικούς μοναχικούς ανθρώπους, y a le silence entre les personnes, comme on vient de le voir. Mais il y a aussi le silence à l intérieur d une personne seule, η ενδότερη σιωπή. Σύμφωνα με τον B. Sesboué, «η σιωπή αυτή αποτελεί την προϋπόθεση για μια τριπλή παρουσία: εσωτερική παρουσία στο είναι που ανοίγεται όμως σε μια παρουσία στο Θεό και στους άλλους (..). Χωρίς μια ελάχιστη εσωτερική σιωπή, είμαστε απόντες από τον ίδιο τον εαυτό μας και συνεπώς από τους γύρω μας και από τον ίδιο το Θεό.. (Op. cit,. p. 158) Έχω πει προηγουμένως ότι η σιωπή μπορεί να είναι γλωσσική έκφραση, λόγος. Είναι ίσως με αυτό τον τρόπο που επικοινωνεί, ο Θεός, Αυτός που είναι πέρα από το κάθε τι και πέρα από κάθε γλωσσική έκφραση. Και για ν αφουγκραστούμε τη σιωπή του θεού που είναι γεμάτη μηνύματα, πρέπει να σωπάσουμε εσωτερικά, να σταματήσουμε τους θορύβους που προκαλούντα από τις έγνοιες που κουβαλάμε μέσα μας. Ο B. Sesboué θέτει το εξάς ερώτημα: «Είμαστε άραγε αρκετά σιωπηλοί για να κατανοήσουμε τη σιωπή του Θεού; ( Λέγοντας ότι ο Θεός είναι σιωπή, εκφράζουμε την απόλυτη υπερβατικότητα του πάνω στον κόσμο των ανθρώπων.)» (Op. cit,. p. 158) Ο Pierre Βanchard αναφέρει : «Παρατηρήσαμε ότι συχνά η σιωπή του Θεού δεν είναι παρά μόνο η βαρηκοΐα το ανθρώπου. (Jacob et l ange, Etudes carmélitaines, 1957) Βαρήκοη ή έλλειψη εσωτερικής σιωπής της ανθρώπινης ύπαρξης που δε μπορεί πια ν αφουγκραστεί το Θεό.
3. Ο ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΣΙΩΠΗ Ο Θεός είναι σιωπή. Είναι παράδοξο να μιλάμε για ένα Θεό σιωπηλό τη στιγμή που ο Χριστός είναι ο Λόγος του Θεού, ο Λόγος που έγινε σάρκα Dieu est silence. Il est paradoxal de parler d un Dieu qui est silence alors que le Christ est le Verbe de Dieu, la Parole de Dieu faite chair. Υπάρχει έναν απόσπασμα από το βιβλίο της Σοφίας που μιλά για τη νύχτα του Πάσχα, τη νύχτα της εξόδου από την Αίγυπτο, την εποχή του Μωυσή, που η χριστιανική λειτουργική διαβάζει τη νύχτα του Πάσχα: «Ενώ, λοιπόν, παντού 16 15 επικρατούσε βαθιά σιγή και η νύχτα πλησίαζε γοργά στο μεσονύκτιο, ο παντοδύναμος λόγος σου, Κύριε, πήδηξε απ' το βασιλικό θρόνο του ουρανού πάνω στην κατεστραμμένη γη σαν σκληρός πολεμιστής, κραδαίνοντας σαν κοφτερό ξίφος την αληθινή προσταγή σου.» (Σοφία 18, 14-15) Κατά τον ίδιο τρόπο, ο απόστολος Παύλος, αναφερόμενος στην ενανθρώπηση του Χριστού, μιλά για «το μυστήριο που κρατήθηκε στη σιωπή, στη διάρκεια των αιώνων» (Ρωμαίους 16: 25) Και ό Λόγος, ο ενσαρκωμένος Λόγος, έγινε μικρό παιδί. Κατά παράδοξο τρόπο, η λέξη, infans στα λατινικά σημαίνει βουβός, αυτός που δε μπορεί να μιλήσει, αυτός που δε μιλάει ακόμα. Και όντως, ο Χριστός σώπασε τα τριάντα πρώτα χρόνια της ζωής του και τα ευαγγέλια αναφέρουν μόνο τα λόγια που είπε στους γονείς του όταν τον βρήκαν στον ναό μετά που τον αναζητούσαν για τρεις ολόκληρες μέρες: «Γιατί με αναζητούσατε; Δεν ξέρατε ότι πρέπει να βρίσκομαι στο σπίτι του Πατέρα μου;» (Λουκάς 2, 49). Και αυτό συμβαίνει όχι επειδή δεν υπάρχουν δεδομένα αφού ο Λουκάς είχε πλήρη ενημέρωση των γεγονότων την εποχή του Χριστού κι έχει μεταφέρει αρκετά από τα λόγια του κόσμου που βρισκόταν κοντά στο Χριστό. Ενδεχομένως να πρόκειται για κάποια προκατάληψη που θέλει να μας πει κάτι για το Χριστό. Ακόμα και στη διάρκεια της αποστολής του, ο Χριστός δεν έγραψε τίποτα, σαν να ήθελε να κρατηθεί κάποια εχεμύθεια σε ότι αφορά το περιεχόμενο του μηνύματος του για να μην το εγκλωβίσει μέσα σε λέξεις. Στο τέλος της ζωής του, στη διάρκεια του Πάθους του, ο Χριστός δε μιλά σχεδόν καθόλου. Παραμένει σιωπηλός μπροστά στον αρχιερέα, μπροστά στον Ηρώδη, μπροστά στον Πιλάτο που τον ανακρίνουν. «Ο αρχιερέας σηκώθηκε και του είπε: «Δεν έχεις να πεις τίποτα; Τι είναι αυτά που σε κατηγορούν;» 63 Ο Ιησούς όμως σιωπούσε. (Ματθαίον 26, 14, καθώς επίσης και Ματθαίον 26, 63, Mάρκο 14, 61, Λουκά 23, 9, Ιωάννη 19, 9) Ο Χριστός είναι σιωπηλός στη διάρκεια του πάθους του κατ εικόνα του Πονεμένου δούλου του Ησαΐα: «Βασανιζόταν κι όμως ταπεινά υπέμενε, χωρίς παράπονο κανένα. Σαν πρόβατο που τ' οδηγούνε στη σφαγή, καθώς το αρνί που στέκεται άφωνο μπροστά σ' αυτόν που το κουρεύει, ποτέ του δεν παραπονέθηκε.» (Ησαΐας 53, 7). Στη λειτουργική του Μεγάλου Σαββάτου υπογραμμίζεται η σιωπή που ακολουθεί το θάνατο του Χριστού, αναμένοντας την ανάσταση του. Στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην Ανάληψη και την Πεντηκοστή, η Γραφή δεν αναφέρει καθόλου λόγια κανενός. Πρόκειται για μια περίοδο σιωπής, τουλάχιστο εσωτερικής. Και ο Λόγος που απελευθερώνεται την ημέρα της Πεντηκοστής θα γεννηθεί από αυτή τη σιωπή. Ο λόγος έχει ανάγκη από τη σιωπή για να συλληφθεί και να αρθρωθεί.
4. ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΤΗ ΣΙΩΠΗ ΟΠΩΣ ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΜΙΑ ΤΕΧΝΗ F. CARRILLO : «Η σιωπή μαθαίνεται όπως ακριβώς μαθαίνεται μια τέχνη» (Η σιωπή, μια τέχνη της καθημερινής ζωή, in Itinéraires N 55, 2006, p. 3) Υπάρχει μια παιδαγωγική και μια διαπαιδαγώγηση στη σιωπή. Τη μαθαίνουμε μόνο με μακρά εξάσκηση. Υπάρχουν ασφαλώς ασκήσεις και χώροι για να διαπαιδαγωγηθεί κανείς στην εσωτερική σιωπή. Είναι όμως η σιωπή κι ένας τρόπος ύπαρξης, ένας τρόπος ζωής. Δε μπορεί να ευδοκιμήσει παρά μόνο σ ένα έδαφος κατάλληλα προετοιμασμένο, ένα πρόσφορο έδαφος. Ο κύριος όμως εχθρός της σιωπής δεν είναι τόσο ο εξωτερικός θόρυβος όσο η ταραχή, η υπέρμετρη δραστηριότητα. Πολλοί χριστιανοί παίρνουν χρόνο για ανατροφοδότηση, συχνά όμως παραλείπουν να δημιουργήσουν μέσα τους ένα χώρο για τη σιωπή. Όμως δε μπορούμε ν ανατροφοδοτήσουμε ή να γεμίσουμε ένα δοχείο που είναι ήδη γεμάτο. Θα πρέπει πρώτα να δημιουργήσουμε ένα κενό, ένα χώρο. Γιατί σήμερα είμαστε υπερπλήρεις από πληθώρα θεμάτων, δραστηριοτήτων (ακόμη και πολύ καλές), θορύβους, λόγια, ειδήσεις, πληθώρα από διάφορα Ανατροφοδοτούμε, σιωπώ δε σημαίνει να γεμίζω περισσότερο ένα δοχείο που είναι ήδη γεμάτο ίσως και από πνευματικότητα. Πρέπει πρώτα να δημιουργήσουμε ένα κενό. Μένω έκπληκτη πώς ορισμένοι καταφέρνουν να πάρουν ένα σαββατοκύριακο για το σκοπό, χρονικό διάστημα που κατακλύζεται από χίλιες δύο υποχρεώσεις: γάμους, γενέθλιο, συναυλίες, προετοιμασία της βάπτισης του παιδιού τους Έχω την εντύπωση ότι έρχονται να γεμίσουν ένα δοχείο που έχει ήδη ξεχειλίσει. B. PASCAL : «Όλη η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από ένα μόνο πράγμα που είναι ότι δε μπορούν να μείνουν ήσυχοι σ ένα δωμάτιο.» (Fragment 139) Για να φέρεις τη σιωπή μέσα σου, χρειάζεσαι χρόνο, χώρο, ηρεμία, κενό. Για μένα σιωπώ σημαίνει δημιουργώ ένα κενό, μένω μόνη μου με τον εαυτό μου, βρίσκω μερικές από τις καταβολές μου, μερικά μύχια στρώματα της ύπαρξης μου, το βάθος της καρδιάς μου. Περνώ σχεδόν όλες τις μέρες ξεκούρασης μου αφήνοντας τη σιωπή της υπαίθρου να διεισδύει μέσα μου. Η επαφή με τη φύση με βοηθάει να ξαναβρώ τον εαυτό μου, να βρεθώ με το Θεό. Ο χρόνος που παραχωρώ στον εαυτό μου τη μέρα της ξεκούρασης και ο τρόπος που τον βιώνω με βοηθάνε να εκπληρώνω τις δραστηριότητες στη διάρκεια της εβδομάδας πιο συνειδητά και γαλήνια, με περισσότερη εσωτερική περισυλλογή. Ένας ινδικός μύθος: «Ένας ινδός καλείται να ταξιδέψει με το αυτοκίνητο. Μετά από μερικά χιλιόμετρα ζητά να σταματήσουν. Κάθεται κάτω από ένα δέντρο και ξεκουράζεται. «Όταν τον ρώτησαν τι κάνει απάντησε ότι πρέπει να περιμένει τη ψυχή του να συγχρονιστεί μαζί του επειδή πήγαινα τόσο γρήγορα που δε μπορούσε να με ακολουθήσει.» Σαν υπέρμαχοι της δυτικής κουλτούρας, μπορούμε ν ακούσουμε αυτό το μύθο μ ένα χαμόγελο στα χείλη. Μας αποκαλύπτει ωστόσο κάτι πολύ βαθύ: δε μπορούμε ν αφουγκραστούμε το Θεό χωρίς αυτοσυγκέντρωση, αν δε βιώνουμε σε βάθος, εκ των έσωθεν, το κάθε τι, αν δεν κάνουμε διαρκώς την υπέρβαση, αν ο ρυθμός μας είναι πολύ γρήγορος.
Το άρθρο ενός ψυχοθεραπευτή article υποστηρίζει ψυχολογικά αυτό το μύθο: η ψυχή χρειάζεται χρόνο, χώρο, σιωπή, διαφορετικά φθίνει. Αν πάμε πολύ γρήγορα, μένουμε στην επιφάνεια της ύπαρξης μας, η ψυχή μας δεν προλαβαίνει ν ακολουθήσει το ρυθμό μας. Εσωτερικά είμαστε διχασμένοι, όπως συνέβη στο επεισόδιο της Μάρθας και της Μαρίας μέσα στο ευαγγέλιο. Ο Θεός μας συναντά μόνο στην παρούσα στιγμή, στο εδώ και στο τώρα. Αν μόνιμα με απασχολούν μελλοντικές δραστηριότητες, αν προπορεύομαι της ύπαρξης μου σε μελλοντικά ποικίλα σχέδια δράσης, ο Θεός δε μπορεί να μα συναντήσει, δε είμαι σε θέση να τον περιμένω. Ένας ιερέας έλεγε μια μέρα σε μια μοναχή: «Μην τρέχεις τόσο γρήγορα αφήνεις κάποιο πίσω σου!» Η μοναχή γύρισε και μη βλέποντας κάποιο να την ακολουθεί, τον ρωτάει: «Ποιόν;» «Ο Κύριος δεν τρέχει τόσο γρήγορα», της απάντησε ο ιερέας. Εξ ου η αναγκαιότητα στη ζωή μας να προβλέπουμε, για την κάθε μας μέρα, την κάθε μας εβδομάδα, ακρογιαλιές που μας επιτρέπουν να ξαναβρούμε τον εαυτό μας, να ξαναβρούμε την καρδιά μας. Ακρογιαλιές που μας επιτρέπουν να μην παραμένουμε στην επιφάνεια της ύπαρξης μας, να μην προσπερνάμε τη ζωή. Η σιωπή θα μπορούσε να είναι τόσο ζωτική για την ανθρώπινη ύπαρξη, όσο το νερό που πίνει. Αν λείπει η σιωπή αποξηραίνεται. Maret Michel, Communauté du Cénacle au Pré-de-Sauges