6 ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ ΝΕΑΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΕΩΝ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Θεωρούμε ότι η διαμόρφωση του περιβάλλοντος ενός αρχαιολογικού χώρου, ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για ένα ειδικής ιδεολογικής και ιστορικής βαρύτητας σύνολο που φυσικό είναι να προσελκύει μεγάλα πλήθη επισκεπτών, όπως συμβαίνει με το ιερό της Αρχαίας Ολυμπίας, θα έπρεπε να προσδιορίζεται από τις ακόλουθες παραμέτρους: Α) Την ανάδειξη της σχέσης του με την εγγύτερη και την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή στην οποία είναι ενταγμένος. Β) Την αναγνωσιμότητα της λογικής που οδήγησε στο να αποκτήσει ο χώρος στο πέρασμα του χρόνου τη συγκεκριμένη μορφή. Γ) Την προστασία των μνημείων που τον συνθέτουν. Δ) Τις ανάγκες και τους περιορισμούς που προκύπτουν από τη σύγχρονη διαχείριση της περιοχής που τον περιβάλλει. Ως προς την παράμετρο Α Το ιερό της Ολυμπίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τους ποταμούς Αλφειό και Κλαδέο. Πολύ σωστά επισημαίνεται επομένως στο πλαίσιο της υπουργικής απόφασης Α1/Φ43/18852/906/22.05/02.06.2000 που αφορά στη διεύρυνση της από το 1986 κηρυγμένης περιοχής, έτσι ώστε αυτή να περιλαμβάνει πλέον και το προς Ν. του ιερού τμήμα της κοίτης του Αλφειού, ότι «ο ποταμός Αλφειός αποτελεί μαζί με το χώρο της Ολυμπίας ένα αδιάσπαστο σύνολο λατρείας και μύθων,, ενώ η ιερότητα του ποταμού μαρτυρείται από τις αρχαίες πηγές και εκφράζεται με την προσωποποίηση του ποταμού [σ.σ. όπως βέβαια συμβαίνει και με την περίπτωση του Κλαδέου] στο ανατολικό αέτωμα του ναού του Διός». Παράλληλα προς αυτή τη σχέση, η κοίτη του Αλφειού αποτελούσε κατά την αρχαιότητα το κύριο σημείο πρόσβασης στο ιερό της Ολυμπίας και ένα φυσικό όριο προς τον «έξω κόσμο», αφού κατά την περίοδο της διεξαγωγής των αγώνων ήταν απαγορευμένο στις γυναίκες να την διασχίσουν. Ο δρόμος που οδηγούσε από την Μεσσηνία και την Τριφυλιακή ακτή προς τη χώρα της Ηλείας, περνώντας από σημαντικές θέσεις όπως το Σαμικό, το Λέπρεο, το σπήλαιο των Ανιγρίδων Νυμφών, τη Σαμία, τον Σκιλλούντα κ.α., κατέληγε, φτάνοντας στην Ολυμπία, στον Αλφειό «του οποίου η θέα είναι ευχάριστη για το άφθονο νερό» (Παυσανίας V, 7, 1). Κατά μήκος της κοίτης του Αλφειού υπήρχε ένας δεύτερος δρόμος, του οποίου η ανατολική πορεία οδηγούσε προς την Αρκαδία, αποτελώντας τη βασική πρόσβαση στις θέσεις Φρίξα, Ήπειον και Άρπινα, που έχουν ταυτιστεί στη βάση σημαντικών εν μέρει οικοδομικών λειψάνων, όπως ο κλασικής περιόδου δωρικός ναός στο Μάζι. Υπάρχει μάλιστα η πιθανότητα αυτή η οδική αρτηρία να ένωνε την Ολυμπία με την κατά διαστήματα διοικητική πρωτεύουσα της περιοχής, την αρχαία Πίσα, της οποίας ωστόσο η θέση δεν έχει μέχρι στιγμής εντοπιστεί. 87
Ο ίδιος δρόμος οδηγούσε προς τα δυτικά, πάλι κατά μήκος της κοίτης του Αλφειού, στους Λετρίνους (κοντά στον Πύργο) και στη Φειά (κοντά στο Κατάκωλο), στρίβοντας στη συνέχεια προς τα βόρεια με κατεύθυνση την αρχαία Ήλιδα. 88
Ο μόνος αρχαίος δρόμος προς την Ολυμπία που δεν ακολουθούσε την κοίτη του Αλφειού ή δεν διέσχιζε τον ποταμό αυτό, ήταν ένας από τα βόρεια ερχόμενος ορεινός δρόμος, που αφετηρία είχε την αρχαία Ήλιδα και έφτανε στην Ολυμπία περνώντας από την ηλιακή Πύλο και την Ηράκλεια. Δεν είναι γνωστό σε ποιο σημείο κατέληγε αυτή η αρτηρία, πιθανό φαίνεται πάντως ότι, ακολουθώντας στο τελευταίο προς την Ολυμπία της τμήμα την πορεία της κοίτης του Κλαδέου, διασταυρωνόταν με τον δρόμο προς τους Λετρίνους. Η όποιας μορφής ανάδειξη της σχέσης του ιερού της Ολυμπίας με την εγγύτερη και την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή στην οποία είναι ενταγμένο, είτε πρόκειται για την αποκατάσταση του φυσικού τοπίου είτε πρόκειται για την ανασύσταση αρχαίων διαδρομών που θα ενώνουν τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής, είναι συνεπώς αυτονόητο ότι δεν θα μπορούσε παρά να συσχετιστεί με αυτές τις οδικές αρτηρίες και, κατά κύριο λόγο, με την κοίτη του Αλφειού ποταμού, κατά μήκος της οποίας και προς την οποία αυτές κατευθύνονταν. Ως προς την παράμετρο Β Η αναγνωσιμότητα της λογικής που οδήγησε στο να αποκτήσει ο χώρος στο πέρασμα του χρόνου τη συγκεκριμένη μορφή δεν μπορεί να επιτευχθεί, αν η σημερινή του λειτουργία ανατρέπει τα αρχικά δεδομένα. Μπορεί να θεωρηθεί βέβαιο ότι η κύρια είσοδος στον ιερό για τους αρχαίους Έλληνες χώρο της Άλτεως ήταν στην νότιά του πλευρά, προς την πλευρά δηλαδή του Αλφειού, του οποίου την ύπαρξη ο σημερινός, από τα βόρεια εισερχόμενος επισκέπτης κατά κανόνα ούτε καν πλέον αντιλαμβάνεται. Η ακριβής θέση 89
αυτής της εισόδου δεν είναι γνωστή για όλες τις ιστορικές περιόδους, τοπογραφικές και αρχαιολογικές ενδείξεις μας επιτρέπουν ωστόσο να υποθέσουμε αιτιολογημένα ότι βρίσκονταν στον ανοιχτό χώρο που δημιουργείται ανάμεσα στην πρόσοψη του Βουλευτηρίου και εκείνη του λεγόμενου Νοτιοανατολικού Οικοδομήματος ή Ιερού της Εστίας, στην περιοχή, δηλαδή, που κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους κατασκευάστηκε πρόπυλο σε τύπο θριαμβικής αψίδας. Ακόμα και αργότερα, τον 3 ο αιώνα μ.χ., όταν εξαιτίας της παρουσίας των Ερούλων το ιερό περιορίστηκε εντός των ορίων ενός μικρής έκτασης οχυρού, μια είσοδος παρέμεινε στη νότια πλευρά, μετατοπισμένη, σε σχέση με την αρχική, λίγο προς τα δυτικά. Ο αρχαίος επισκέπτης, φτάνοντας στην Ολυμπία και μετακινούμενος παράλληλα προς τη βόρεια όχθη του Αλφειού, συναντούσε μια σειρά από «κοσμικού» χαρακτήρα κτίρια, κατ αρχήν κτίρια υποδοχής και περιποίησης - ξενώνες, λουτρώνες και στη συνέχεια κτίρια διοίκησης. Εισερχόμενος από τη νότια είσοδο, είχε ακριβώς απέναντί του το πιο κεντρικό σημείο της λατρείας του ιερού, το μεγάλο βωμό του Διός, και στρεφόμενος προς αριστερά, την μεγαλοπρεπή πρόσοψη του ναού της ίδιας θεότητας. Πίσω από το βωμό έβλεπε, σαν σκηνικό, το Κρόνιο και το ανάλημμα με τους θησαυρούς διάφορων ελληνικών πόλεων που τεκμηρίωναν την πανελλήνια εμβέλεια της λατρείας, μέρος της οποίας ήταν οι αγώνες. Κατά μήκος της «ιεράς οδού», της πορείας από την είσοδο προς το ναό και το βωμό, ήταν τοποθετημένα τα περισσότερα από τα μεγαλοπρεπή αναθήματα του ιερού, τονίζοντας από μόνα τους τη σημασία αυτού του άξονα. Τα υπόλοιπα, «συνοδευτικής» κατά κάποιον τρόπο λειτουργίας, κτίρια και οι αθλητικές εγκαταστάσεις, όπως το Ηραίο, το Πελόπειο, το Φιλιππείο ή το στάδιο αποκαλύπτονταν στον επισκέπτη σε μια δεύτερη φάση της πορείας του μέσα στο ιερό, αφού είχε, δηλαδή, φτάσει ήδη στον μεγάλο βωμό. Μια δεύτερη είσοδος υπήρχε στην νοτιοδυτική γωνία της Άλτεως. Πιθανότατα πρόκειται για την λεγόμενη «πομπική είσοδο», η οποία δεν φαίνεται να χρησιμοποιούνταν από τους επισκέπτες, αλλά για ειδικές μόνο λατρευτικές ή τιμητικές πομπές. Ο δρόμος από αυτή την είσοδο οδηγεί προς τα ανατολικά μέχρις ότου ενωθεί με την «ιερά οδό». Επομένως ο κεντρικός χώρος γινόταν προσιτός και πάλι από τη νότιά του πλευρά. Μια τρίτη είσοδος, στο μέσο περίπου του δυτικού τοίχου της Άλτεως είχε προφανώς, όπως δείχνουν οι πολύ μικρές διαστάσεις της, βοηθητικό μόνο χαρακτήρα και εξυπηρετούσε την επικοινωνία με τις αθλητικές εγκαταστάσεις και τα εργαστήρια στα δυτικά του ιερού. Υπάρχει μια ακόμα πύλη στη βορειοδυτική γωνία του χώρου. Ότι δεν πρόκειται για κύρια είσοδο προκύπτει ξεκάθαρα από την περιγραφή του Παυσανία ο οποίος τη χαρακτηρίζει σαφώς ως «έξοδο» («Το πρυτανείον δε ηλίοις εστί μεν της Άλτεως εντός, πεποίηται δε παρά την έξοδον η εστί του γυμναστηρίου πέραν»). Η κατάσταση που σήμερα έχει επικρατήσει αντιστρέφει τελείως την αρχική λογική που συνέβαλε προσδιοριστικά στη συγκεκριμένη διαμόρφωση του ιερού χώρου και του περιβάλλοντός του. Ο επισκέπτης εισέρχεται στο κυρίως ιερό στο ύψος της βοηθητικής εισόδου στη δυτική πλευρά της Άλτεως και το πρώτο που βλέπει είναι τα «συνοδευτικά» κτίρια και τα νώτα των ναών του Διός και της Ήρας. Την ύπαρξη των περισσοτέρων κοσμικών κτιρίων στη νότια πλευρά του ιερού ούτε καν την αντιλαμβάνεται, όπως δεν αντιλαμβάνεται και τα αίτια του προσανατολισμού αυτών των κτιρίων, αλλά, κυρίως, και τη σχέση του χώρου με τον Αλφειό. Έρχεται συνεπώς αντιμέτωπος με μιαν εικόνα της οποίας η σύνθεση ουσιαστικά έτσι δεν είναι αναγνώσιμη ούτε σε ιστορικό ούτε σε αισθητικό ούτε σε λειτουργικό επίπεδο. Η προφανής ανάγκη 90
ανατροπής αυτής της κατάστασης αποτελεί, τουλάχιστον από αρχαιολογικής πλευράς, ένα απολύτως θεμιτό αίτημα. Ως προς την παράμετρο Γ Είναι αυτονόητο ότι η καταπόνηση ενός αρχαιολογικού χώρου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον αριθμό των ατόμων που τον επισκέπτονται. Η διοχέτευση των επισκεπτών σε λίγο-πολύ συγκεκριμένες διαδρομές έχει αποδειχθεί ως ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους προστασίας του μνημειακού τοπίου τέτοιων χώρων. Στο πλαίσιο αυτής της συλλογιστικής, οι κυκλικές διαδρομές, όπου ο επισκέπτης περνάει μια μόνο φορά από κάθε σημείο, μπορούν να θεωρηθούν ως οι πλέον κατάλληλες. Η σήμερα ισχύουσα διαδρομή των εξαιρετικά πολυάριθμων επισκεπτών του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας οδηγεί σε διπλασιασμό της καταπόνησής του, αφού έχει ως συνέπεια μια παλινδρομική τους μετακίνηση, εξαιτίας του ότι η διαδρομή από την είσοδο προς το κέντρο και από το κέντρο προς την έξοδο του χώρου συμπίπτει σε μεγάλο της τμήμα. Επιπλέον, σε περιόδους αιχμής, είναι κάτω από αυτές τις συνθήκες λογικό να δημιουργείται συνωστισμός ανάμεσα στους εισερχόμενους και τους εξερχόμενους, υποχρεώνοντας, ή έστω διευκολύνοντας κάποιους να εγκαταλείψουν τους διαδρόμους πορείας, περνώντας από σημεία τα οποία δεν θα έπρεπε να υφίστανται τέτοιου είδους καταπόνηση. Ως προς την παράμετρο Δ Οι ανάγκες και οι περιορισμοί που προκύπτουν από τη σύγχρονη διαχείριση της περιοχής που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας δεν μου είναι γνωστές παρά μόνο σε πολύ μικρή έκταση. Σαφές είναι ωστόσο ότι απόλυτη προτεραιότητα δεν μπορεί παρά να έχει η όσο το δυνατόν πιο ευαίσθητη ικανοποίηση των αναγκών λειτουργίας του ίδιου του ευρύτερου ανασκαφικού χώρου της Ολυμπίας, όχι μόνο επειδή πρόκειται για ένα παγκόσμιας σημασίας μνημειακό σύνολο, αλλά και επειδή ο χώρος αυτός αποτελεί το σημαντικότερο μάλλον πλουτοπαραγωγικό στοιχείο της συγκεκριμένης περιοχής. Στις ανάγκες αυτές ανήκουν πρωτίστως η δημιουργία προϋποθέσεων για δυνατότητα συνεχούς επέκτασης του αρχαιολογικού χώρου μέχρις ότου αποκαλυφθεί το σύνολο του μνημειακού του πλούτου, η αποκατάσταση στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό του τοπίου που χαρακτήριζε το χώρο κατά την εποχή ακμής του ιερού, η δημιουργία διαδρομών μέσα στο χώρο που θα επιτρέπουν την επίσκεψη και κατανόηση του συνόλου των αποκαλυφθέντων οικοδομημάτων, η δημιουργία προϋποθέσεων σύνδεσης του χώρου με άλλους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής και, κυρίως, η προστασία των μνημείων. Συμπέρασμα Πιστεύουμε ότι προϋπόθεση για την ικανοποίηση των προσδιοριστικών παραμέτρων που επιχειρήσαμε να περιγράψουμε θα ήταν η μετακίνηση της εισόδου του αρχαιολογικού χώρου στη νότιά του πλευρά, στην περιοχή της αρχαίας κυρίας εισόδου, έτσι ώστε αφ ενός μεν να απελευθερωθεί ο χώρος προς τα βόρεια του Πρυτανείου και του Γυμνασίου για μελλοντικές ανασκαφές, αφ ετέρου δε να επιτευχθεί η επαφή του επισκέπτη με πολύ μεγαλύτερο αριθμό μνημείων του ιερού. Η λύση αυτή θα οδηγούσε παράλληλα τον επισκέπτη σε πολύ πιο ορθή ανάγνωση του αρχαιολογικού χώρου καθώς και στην αυτονόητα απαιτούμενη 91
ένταξη του Κλαδέου και του Αλφειού στο αρχαιολογικό τοπίο. Επιπλέον θα αποφεύγονταν οι σημαντικές παλινδρομήσεις των επισκεπτών μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, αφού η πορεία τους από την είσοδο προς το Μουσείο θα μπορούσε να ακολουθεί στο μεγαλύτερό της τμήμα μια μόνο κατεύθυνση, οπότε, κατά προέκταση, θα μειώνονταν σημαντικά και η καταπόνηση του χώρου. Η πρόσβαση στην είσοδο θα έπρεπε να γίνεται από τα δυτικά, ακολουθώντας στη συνέχεια την κατεύθυνση της πορείας της βόρεια όχθης του Αλφειού. Αυτό θα προϋπέθετε ή μια πεζοπορική διαδρομή κατά μήκος όσο αυτό είναι δυνατό του αρχαίου αντιπλημμυρικού τοίχου στην ανατολική όχθη του Κλαδέου, ξεκινώντας από έναν σταθμό αποβίβασης στην περιοχή του παλιού Μουσείου ή την ενεργοποίηση του υπάρχοντος δρόμου που οδηγεί από το παλιό Μουσείο στη συμβολή περίπου του Κλαδέου με τον Αλφειό, έτσι ώστε να δημιουργηθεί εκεί ένας σταθμός αποβίβασης. Το μειονέκτημα της πρώτης λύσης είναι ότι η διάρκεια της επίσκεψης στο χώρο επιμηκύνεται αισθητά, της δε δεύτερης λύσης είναι ότι θα υπήρχε αισθητή ίσως επιβάρυνση του περιβάλλοντος σ αυτή την περιοχή, κυρίως από τη μετακίνηση των τουριστικών λεωφορείων. Για τους προαναφερθέντες λόγους θεωρώ ότι την προσφορότερη λύση θα αποτελούσε η χρήση ενός ήπιου μέσου κυκλοφορίας (π.χ. μικρών ηλεκτροκίνητων λεωφορείων, όπως αυτά που χρησιμοποιούνται για μετακινήσεις επιβατών σε αεροδρόμια και λιμάνια) από τον προβλεπόμενο κεντρικό σταθμό επιβίβασης (ο οποίος έτσι θα χρησιμοποιούνταν ταυτόχρονα και ως σταθμός αποβίβασης) πίσω από το νέο Μουσείο, που θα οδηγούσε - με έναν ενδιάμεσο σταθμό στο παλιό Μουσείο για τους ενδιαφερόμενους να επισκεφθούν και αυτό - στη συμβολή των δύο ποταμών, χρησιμοποιώντας για την κυκλοφορία του τον ήδη υπάρχοντα δρόμο. Η λύση αυτή θα μπορούσε βεβαίως να συνυπάρχει με την πεζοπορική διαδρομή κατά μήκος του Κλαδέου, για όσους θα επιθυμούσαν να κάνουν χρήση αυτής της δυνατότητας. 92