Ομιλία του Διοικητή του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ Ροβέρτου Σπυρόπουλου στο 3 ο Ετήσιο Συνέδριο Labor & Insurance του Ελληνο-Αμερικανικού Εμπορικού Επιμελητηρίου: «Συνεργασία Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα για την Προαγωγή της Απασχόλησης και της Ασφάλισης». «Η Προοπτική του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ ως Ενιαίου Ταμείου Ασφάλισης Μισθωτών» Αθήνα 14 Νοεμβρίου 2013 1
Η Προοπτική του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ ως Ενιαίου Ταμείου Ασφάλισης Μισθωτών Το μεταρρυθμιστικό εγχείρημα δημιουργίας ενός Ενιαίου Ασφαλιστικού Ταμείου για όλους τους μισθωτούς άρχισε να ωριμάζει στη χώρα μας τη δεκαετία 1990-2000. Στη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, πρωτοεμφανίζονται τα μεγάλα προβλήματα που απειλούν τη βιωσιμότητα του συνόλου σχεδόν των κλαδικών ασφαλιστικών ταμείων που είχαν συσταθεί τις προηγούμενες δεκαετίες. Το 2002 για πρώτη φορά με το Ν.3029, το ΙΚΑ μετονομάσθηκε σε ΙΚΑ-ΕΤΑΜ (Ενιαίο Ταμείο Ασφάλισης Μισθωτών). Ο νόμος αυτός προέβλεψε τη δυνατότητα εθελοντικής ένταξης όλων των κλαδικών ταμείων ασφάλισης στο ΙΚΑ, δίνοντας μάλιστα ως κίνητρο, την άμεση προσαρμογή των υψηλότερων ασφαλιστικών εισφορών που ίσχυαν για τους παλαιούς ασφαλισμένους αυτών των Ταμείων (ασφαλισμένοι έως 31/12/1992) με τις ασφαλιστικές εισφορές του ΙΚΑ. Αν και το νομοθέτημα αυτό ήταν ιδιαίτερα προνοητικό για τις μελλοντικές αδήριτες αρνητικές εξελίξεις, δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκε από τις ηγεσίες των κλαδικών ταμείων εκείνης της εποχής (ΟΤΕ, ΔΕΗ, Τραπεζών). Αρκετά χρόνια αργότερα, με οξυμένα τα προβλήματα βιωσιμότητας όλων σχεδόν των κλαδικών ταμείων, η πολιτεία μετέτρεψε την εθελοντική επιλογή ένταξης αυτών των Ταμείων στο ΙΚΑ σε υποχρεωτική με το Ν. 3655/2008. Έτσι από το 2009 το ΙΚΑ μετασχηματίσθηκε ουσιαστικά σε Ενιαίο Ταμείο Ασφάλισης Μισθωτών και η επιλογή αυτή επισφραγίστηκε με την ένταξη από 1/1/2011 και των νέων δημοσίων υπαλλήλων σε αυτό. Αν επιχειρήσουμε σήμερα μία σύντομη αποτίμηση αυτής της εξέλιξης μπορούμε να συναγάγουμε το παρακάτω ουσιαστικό συμπέρασμα. Η διαρθρωτική αυτή προσαρμογή ουσιαστικά εξυπηρετούσε τα ίδια τα συμφέροντα των ασφαλισμένων, δεδομένου ότι με το νόμο 3029/02 προβλέπονταν άμεση μείωση των ασφαλιστικών εισφορών στο επίπεδο των εισφορών του ΙΚΑ και ταυτόχρονα η δυνατότητα αξιοποίησης τμήματος του πλεονάσματος από τις ασφαλιστικές εισφορές, για τη δημιουργία κλαδικών 2
επαγγελματικών ταμείων, η σύσταση των οποίων για πρώτη φορά προβλέφθηκε θεσμικά στον ίδιο νόμο. Δυστυχώς, η προσαρμογή αυτή ουσιαστικά καθυστέρησε χρονικά μία δεκαετία. Η αναδρομή σε εκείνη τη χρονική περίοδο, είναι ιδιαίτερα επωφελής προκειμένου να συναγάγουμε συμπεράσματα για τις αρνητικές επιπτώσεις που επιφέρει στο Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης η μη έγκαιρη κατανόηση, η φοβικότητα και η ατολμία στην υιοθέτηση αναγκαίων αλλαγών και προσαρμογών. Αν η μεταρρυθμιστική αυτή προσαρμογή είχε συντελεστεί το 2002 σήμερα δίχως άλλο οι δυσκολίες διασφάλισης της βιωσιμότητας του βασικότερου πυλώνα της κοινωνικής ασφάλισης, δηλαδή του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ, θα ήταν σαφώς μικρότερες. Και φυσικά όλες οι συντελούμενες σήμερα οργανωτικές και λειτουργικές αλλαγές στο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ θα είχαν στο μεγαλύτερο ποσοστό συντελεστεί αρκετά χρόνια πριν, χωρίς ουσιαστικό κόστος για τους ασφαλισμένους. Ενδεικτικά αναφέρω τρεις αλλαγές που θα έπρεπε να είχαν συντελεστεί το 2002. 1 ος : Η μείωση των ασφαλιστικών εισφορών των ασφαλισμένων μέχρι 31/12/1992 στο επίπεδο των εισφορών του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ. 2 ος : Η δημιουργία ενδεχομένως ισχυρών ταμείων επαγγελματικής ασφάλισης με τη μεταφορά των μειούμενων ασφαλιστικών εισφορών προς αυτά. 3 ος : Η διαμόρφωση όρων ασφαλούς κινητικότητας που θα ευνοούσε τις διαρθρωτικές αλλαγές που συντελέστηκαν και συνεχίζουν να συντελούνται μέσω των ενοποιήσεων, εξαγορών και ιδιωτικοποιήσεων στο χώρο των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας και των τραπεζών. Ας έλθουμε όμως στο σήμερα και ας αποτιμήσουμε τις αλλαγές των τελευταίων ετών σε ό,τι αφορά το ΙΚΑ-ΕΤΑΜ. Τρεις ήταν οι σημαντικότερες αποφάσεις που ελήφθησαν και ολοκληρώθηκαν νομοθετικά τα τελευταία χρόνια. Η πρώτη αφορούσε την ένταξη και των δημοσίων υπαλλήλων, από την 1/1/2011, στο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ. 3
Η δεύτερη αφορούσε τη δημιουργία του ΕΟΠΥΥ, με την ένταξη στο νέο ασφαλιστικό οργανισμό προσφοράς υπηρεσιών υγείας, των κλάδων υγείας όλων των ταμείων κύριας ασφάλισης (ΙΚΑ-ΟΓΑ-ΟΑΕΕ-ΕΤΑΑ). Η τρίτη βρίσκεται σήμερα σε πλήρη εξέλιξη και επικεντρώνεται στη λήψη μιας σειράς μέτρων που στοχεύουν να μηδενίσουν την τεράστια απώλεια εσόδων και πόρων λόγω εισφοροδιαφυγής, εισφοροαποφυγής, απονομής συντάξεων σε μη δικαιούχα πρόσωπα, φορολογικής απόκρυψης συνταξιοδοτικών πόρων κλπ-κλπ. Με τις τρεις προαναφερόμενες διαρθρωτικές αλλαγές πιστεύω ότι ολοκληρώνεται στο ΙΚΑ-ΕΤΑΜ ένας μεταρρυθμιστικός κύκλος που αν είχε υλοποιηθεί μερικές δεκαετίες πριν τότε σίγουρα η οικονομική κατάσταση των ασφαλιστικών ταμείων και η εξυπηρέτηση των ασφαλισμένων θα ήταν σαφώς πολύ καλύτερη και οι δημοσιονομικές επιβαρύνσεις των ασφαλιστικών ταμείων σε κάθε περίπτωση πολύ ηπιότερες. Α. Η πορεία του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ την τελευταία τριετία: Με τις προαναφερθείσες αλλαγές που έχουν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια, το ΙΚΑ-ΕΤΑΜ προσπαθεί να ουσιαστικοποιήσει το νέο ρόλο του ως ενιαίο ταμείο ασφάλισης όλων των μισθωτών. Η νέα πραγματικότητα επιβάλλει στο ΙΚΑ την επικέντρωσή του στους παρακάτω τομείς δράσης: 1 ος τομέας: Καλύτερη εξυπηρέτηση των ασφαλισμένων 2 ος τομέας: Πάταξη κάθε μορφής παραβατικότητας από όπου αυτή και αν προέρχεται. (Αναλύονται εκτός κειμένου οι δράσεις που αφορούν τους δύο τομείς) 3 ος τομέας: Βελτίωση της εισπραξιμότητας των μηνιαίων εισφορών: Η εφαρμογή του συστήματος ηλεκτρονικής καταγραφής των ημερών ασφάλισης, με την κατάργηση των επικολλώμενων ενσήμων και την εφαρμογή της Αναλυτικής Περιοδικής Δήλωσης (Α.Π.Δ.) το 2002, είχε ιδιαίτερα θετικές επιπτώσεις στη συνολική αναβάθμιση των λειτουργικών δυνατοτήτων του ΙΚΑ. 4
Η τολμηρή αλλαγή, τον Ιανουάριο του 2013, υποβολής μηνιαίας αναλυτικής δήλωσης, η διασφάλιση των προϋποθέσεων άμεσης διασταύρωσης των υποβληθεισών με τις καταβληθείσες εισφορές και η κατοχύρωση του αξιόπιστου ελέγχου προκειμένου, η υποβολή της εκάστοτε μηνιαίας αναλυτικής δήλωσης να προϋποθέτει είτε την καταβολή των διαφορών είτε την κατοχύρωσή τους με Πράξη Επιβολής Εισφορών (Π.Ε.Ε.) διαμορφώνει προϋποθέσεις δραστικής μείωσης της εισφοροαποφυγής. Η υποβολή της μηνιαίας αναλυτικής δήλωσης εισφορών διασφαλίζει τα παρακάτω: Εκκαθάριση των εκκρεμοτήτων που ενδεχόμενα παρουσιάζει η προηγούμενη μηνιαία δήλωση εισφορών ως απαραίτητη προϋπόθεση για την υποβολή της τρέχουσας μηνιαίας αναλυτικής δήλωσης. Δυνατότητα υποβολής μέσω διαδικτύου μηνιαίας αναλυτικής δήλωσης εισφορών θα έχουν μόνο οι επιχειρήσεις που έχουν εξοφλήσει ή έχουν επιλύσει με διακανονισμό διαφορές που είχαν εντοπίσει τον αμέσως προηγούμενο μήνα. Επιχειρήσεις που δεν κατοχυρώνουν τις ως άνω προϋποθέσεις αντικειμενικά στερούνται της δυνατότητας να εφαρμόσουν την κατά το νόμο επιβεβλημένη υποχρέωσή τους για ασφάλιση των απασχολούμενων σε αυτές. Οι επιχειρήσεις πρέπει να διακρίνονται, κάθε ημέρα, σε τρεις κατηγορίες: 1 η κατηγορία: αυτές που είναι απόλυτα συνεπείς ως προς την υποβολή και καταβολή των εισφορών τους. 2 η κατηγορία: αυτές που οφείλουν αλλά τηρούν τις ρυθμίσεις και τον διακανονισμό 5
3 η κατηγορία: αυτές που δεν τηρούν τις ρυθμίσεις ή τους διακανονισμούς και στις οποίες κατά συνέπεια εφαρμόζονται τα προβλεπόμενα αναγκαστικά μέτρα και από τον επόμενο μήνα για οφειλέτες πάνω από 500.000, και η μη δυνατότητα υποβολής Α.Π.Δ. μέσω διαδικτύου. Η πολυετής απουσία αυτής της ελεγκτικής τυπικής διαδικασίας μας οδήγησε σε απώλεια εσόδων δεκάδων δισεκατομμυρίων ευρώ, τόσο από την εισφοροδιαφυγή όσο και από την ύπαρξη παραβατικών συμπεριφορών. Το φαινόμενο αυτό έπληξε την ευρωστία, την αποτελεσματικότητα και την αξιοπιστία του Δημόσιου Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης και δεν επέτρεψε τον εξορθολογισμό του και τη μείωση των ασφαλιστικών εισφορών του. Τα πραγματικά θύματα όλων αυτών των ανεπαρκειών ήταν οι Έλληνες φορολογούμενοι, αφού αυτοί επωμίστηκαν μέρος της κάλυψης αυτών των απωλειών από τη φορολογία, οι νέες γενιές που πρέπει να αποπληρώσουν ένα αδικαιολόγητο δημόσιο χρέος πάνω στο οποίο φορτώσαμε τις δικές μας διαχειριστικές ελλείψεις, και κυρίως οι συνεπείς επιχειρήσεις αφού ενσωμάτωσαν στις υψηλές ασφαλιστικές εισφορές και ένα τμήμα του κόστους της εισφοροδιαφυγής και εισφοροαποφυγής. Οι μόνοι που κέρδισαν σε βάρος όλων των υπολοίπων ήταν οι ασυνεπείς, οι επίορκοι και η μαύρη οικονομία. Β. Νέες προκλήσεις που πρέπει άμεσα να αξιοποιηθούν Διανύουμε μια χρονική περίοδο που αν στοιχειωδώς επιχειρήσουμε να προβλέψουμε τη μετεξέλιξη του Δημόσιου Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης οδηγούμαστε στη συμπερασματική παρατήρηση ότι, εκ των πραγμάτων, πρέπει να οικοδομήσουμε τις προϋποθέσεις συνύπαρξης των δημόσιων δομών Κοινωνικής Ασφάλισης με τα επαγγελματικά ταμεία. 6
Η δημιουργία εναλλακτικών εθελοντικών επιλογών θεμελίωσης επιπρόσθετων ασφαλιστικών δικαιωμάτων, μέσω του θεσμού των επαγγελματικών ταμείων, είναι σήμερα περισσότερο από ποτέ επιβεβλημένη και επωφελής για τους ασφαλισμένους. Πρέπει επιτέλους να γίνει κατανοητό και κατ επέκταση αποδεκτό ότι τα επαγγελματικά ταμεία είναι μια αυτοδιαχειριζόμενη δομή κοινωνικής ασφάλισης, με τη συνευθύνη των εργαζομένων και των εργοδοτών και ταυτόχρονα μια δομή που η συμμετοχή του εργαζόμενου ασφαλισμένου σε αυτή είναι απολύτως εθελοντική. Τα επαγγελματικά ταμεία μπορούν να αποδόσουν: - Πρόσθετα τμήματα σύνταξης - Πρόσθετες υπηρεσίες υγείας - Άλλες παροχές Ελπίζω ειλικρινά το Συνέδριο αυτό να αποτελέσει αφετηρία για έναν αποενοχοποιημένο δημόσιο διάλογο, προκειμένου να καταπέσουν φοβικά σύνδρομα που για μια δεκαετία περίπου παρεμποδίζουν τη διαμόρφωση αντικειμενικής και υπεύθυνης γνώμης για το πραγματικό περιεχόμενο της επαγγελματικής ασφάλισης. Τα επαγγελματικά ταμεία δεν στοχεύουν ούτε δύνανται να υποκαταστήσουν τη δημόσια κοινωνική ασφάλιση, αντίθετα μάλιστα λειτουργούν συμπληρωματικά με αυτήν, προκειμένου να αναβαθμίσουν τις συνολικά προσφερόμενες παροχές τους. Γ. Οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί, μπορεί να είναι σημαντικές, όμως πρέπει στο μέλλον να διευρυνθούν Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης έχουν ολοκληρώσει το κεφάλαιο των προσαρμογών που απαιτούνται. 7
Η Εθνική Επιτροπή Διαλόγου για την Κοινωνική Ασφάλιση, που έχει ήδη εξαγγείλει το Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας, είναι επιβεβλημένη και αναγκαία. Χωρίς το άγχος άμεσων αλλαγών οφείλουμε να αρχίσουμε να συζητάμε για τα θέματα που θα πρέπει να τεθούν στην ατζέντα του εθνικού διαλόγου συναινετικά. Μόνο έτσι μπορούμε να προσεγγίσουμε αλλαγές και μεταρρυθμιστικές τομές που θα διασφαλίζουν, στο μέτρο του δυνατού, ευρύτερες συμφωνίες και συναινέσεις. Η επιλογή αυτή μπορεί να μας οδηγήσει στη διαμόρφωση, ενός οδικού χάρτη ενίσχυσης της δημόσιας κοινωνικής ασφάλισης και ευρύτερα όλων των συντελεστών της, που θα εκτείνεται χρονικά υπερβαίνοντας τα όρια μιας κυβερνητικής θητείας. Με μεθοδικότητα, πρέπει να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε ένα επόμενο βήμα αλλαγών και προσαρμογών που ενδεικτικά μπορεί να συμπεριλάβει τα παρακάτω: Δημιουργία αξιόπιστων δομών εποπτείας τόσο των δομών της δημόσιας κοινωνικής ασφάλισης όσο και των επαγγελματικών ταμείων Εκσυγχρονισμό του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου για τα επαγγελματικά ταμεία με φορολογικά κίνητρα που θα ευνοούν την ίδρυσή τους με πρωτοβουλίες των συνδικάτων και των εργοδοτικών φορέων Μετατροπή των δικαιωμάτων ασφάλισης από δικαιώματα που έχουν θεμελιωθεί στη βάση του χρόνου, σε δικαιώματα που θεμελιώνονται με βάση τα χρηματικά ποσά των ασφαλιστικών εισφορών Υποβολή μέσω μιας ενιαίας μηνιαίας Αναλυτικής Περιοδικής Δήλωσης των εισφορών όχι μόνο του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ και των επικουρικών ταμείων αλλά, σε εθελοντική βάση, και όσων επαγγελματικών ταμείων το επιθυμούν 8
Περαιτέρω απλοποίηση των διαδοχικών δικαιωμάτων ασφάλισης, με την ευέλικτη μεταφορά ενός ασφαλισμένου από κύριο ταμείο σε άλλο κύριο ταμείο, χωρίς απώλεια ασφαλιστικών δικαιωμάτων και καθυστερήσεις στην απόδοση της διαδοχικής σύνταξης Συνέργειες και κοινές υπηρεσίες μεταξύ των ταμείων κύριας ασφάλισης με στόχο τη συμπίεση των λειτουργικών δαπανών Αξιοποίηση της ΕΔΕΚΤ-ΑΕΠΕΥ ως την κοινή δομή επαγγελματικής διαχείρισης των αποθεματικών όλων των ασφαλιστικών ταμείων Δημιουργία ενιαίας δομής για την αξιοποίηση της ακίνητης περιουσίας τους Τέλος πρέπει να αρχίσουμε να σκεπτόμαστε υπεύθυνα την εκδοχή σχεδιασμού μιας πολύ ουσιώδους και τολμηρής μεταρρυθμιστικής αλλαγής, ενοποίησης του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ, του ΟΑΕΕ και του ΟΓΑ υπό την σκέπη ενός Εθνικού Οργανισμού Συντάξεων με τρεις διακριτούς κλάδους δικαιούχων, Μισθωτοί-Αυτοαπασχολούμενοι-Αγρότες. Η τελική απόφαση υιοθέτησης και έναρξης υλοποίησης αυτής της μεγάλης αλλαγής απαιτεί μελέτη, προετοιμασία και βάθος χρόνου για την εκκίνηση της εφαρμογής της. Η ασφαλέστερη επιλογή για την κατοχύρωση της βιωσιμότητας της Δημόσιας Κοινωνικής Ασφάλισης και της διατήρησης αυτού που ονομάζουμε Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Κεκτημένο, είναι η σοβαρή και υπεύθυνη επιλογή συνεχών αλλαγών και προσαρμογών, που θα ανανεώνουν διαρκώς την ισχύ του. 9