1 ΣΗΜΕΙΑ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ Ανδρέα Δ. Μαυρογιάννη, Γενικού Διευθυντή του Υπουργείου Εξωτερικών, στην δημόσια συζήτηση με θέμα «Οι σχέσεις Κύπρου Ε.Ε. σε μετάβαση. Σχεδιάζοντας ξανά την Ευρωπαϊκή μας πορεία» (Europe Direct, Λεμεσός, 17/6/2013) 1. Η Κύπρος, μέρος του λίκνου του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, μέσα από τιτάνιες προσπάθειες κατάφερε να βρίσκεται σήμερα στον σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ενοποιητικής διαδικασίας. 2. Η πεμπτουσία τόσο του Ευρωπαϊκού σχεδιασμού όσο και της λογικής ένταξης και καταξίωσης της Κύπρου στην ΕΕ ήταν, είναι και θα παραμείνει εξόχως πολιτική. 3. Θεωρώ, παρά την δίκαιη και δικαιολογημένη πικρία μας στην παρούσα συγκυρία, μυωπική την παραγνώριση της δεσπόζουσας αυτής διάστασης και την αμφισβήτηση της υπόστασης μας ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης και δεν πιστεύω ότι υπάρχουν πραγματικές λύσεις για έξοδο από την κρίση που να διασφαλίζουν το μέλλον του τόπου μας και να διατηρούν, έστω, για τους γνωστούς λόγους όχι άμεσα, τον εξ αντικειμένου καταλυτικό ρόλο της ιδιότητας μας ως μέλους της ΕΕ, για την προοπτική πραγματικής επανένωσης του τόπου μας. 4. Η ένταξη μας στην ΕΕ δεν ήταν αποτέλεσμα επιβολής από καμία πλευρά. Αντιθέτως, η κοινότητα γεωγραφίας, ιστορίας, πολιτισμού και συμφερόντων, μεταξύ Κύπρου και Ένωσης αποτέλεσε το βασικό συστατικό για την ένταξη και ήταν η φυσιολογική μας πορεία. Ας σκεφτούμε που θα ήταν σήμερα η Κύπρος αν δεν ήταν στην Ε.Ε. Είκοσι χρόνια μετά αξίζει να θυμηθούμε το συμπέρασμα της γνωμοδότησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 1993 στην αίτηση της Κύπρου να καταστεί μέλος της ΕΕ: «Η γεωγραφική θέση της Κύπρου, οι στενοί δεσμοί που εδώ και περισσότερο από δύο χιλιετίες συνδέουν τη νήσο με τις ίδιες πηγές της Ευρωπαϊκής παιδείας και πολιτισμού, η ένταση της Ευρωπαϊκής επίδρασης τόσο όσον αφορά τις κοινές αξίες του κυπριακού λαού όσο και την οργάνωση της πολιτιστικής, πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ζωής των πολιτών της, η σημασία πάσης φύσης συναλλαγών που έχει αναπτύξει με την Κοινότητα, προσδίδουν αναμφισβήτητα ευρωπαϊκό χαρακτήρα και ταυτότητα στην Κύπρο και επιβεβαιώνουν τον προορισμό της να αποτελέσει μέρος της Κοινότητας». 5. Την 1 η Ιουλίου 2012, με την ανάληψη της Προεδρίας του Συμβουλίου της Ε.Ε. από την Κύπρο, φτάσαμε στο κέντρο της Ευρώπης και βρεθήκαμε και εμπράκτως, για πρώτη φορά, σε κομβική θέση για να συμβάλλουμε στην οικοδόμηση της Ευρώπης του αύριο. 6. Ταυτόχρονα όμως βρεθήκαμε και ενώπιον πολύ δύσκολων συνθηκών για την Ένωση: η εφαρμογή της Συνθήκης της Λισσαβόνας σε αρχικό ακόμα στάδιο με τις αναμενόμενες παρενέργειες, η αβεβαιότητα για το μέλλον της Ευρωζώνης και του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος, κλυδωνισμοί στη θεσμική ενότητα της Ένωσης και αμφιβολίες για το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης. 7. Από την αρχή λοιπόν υποστηρίξαμε πως οι τρέχουσες δυσκολίες και προκλήσεις απαιτούν ρηξικέλευθες ευρωπαϊκές απαντήσεις. Τονίσαμε ότι σε τέτοιες περιόδους κρίσεων καθίσταται επιτακτική ανάγκη όπως πετύχουμε μια πιο αλληλέγγυα και αποτελεσματική Ένωση, μια Καλύτερη Ευρώπη. Μιας Ευρωπαϊκή Ένωση πιο κοντά στις αρχέγονες αξίες της και στο όραμα των πατέρων της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, μια Ευρώπη της ποιότητας ζωής, της κοινωνικής ευαισθησίας και της κοινωνικής
2 συνοχής, που να οικοδομεί ένα καλύτερο αύριο για τις επόμενες γενιές. Μιας Ευρώπης που θα ηγείται όχι με την δύναμη αλλά με το καλό της παράδειγμα και τα πρότυπα της, με τον τρόπο που θα επιτυγχάνει την όσμωση των ανθρώπων της μεταξύ τους και με τον κόσμο, της οικονομικής κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, της φιλικότητας προς το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη. Μια Ευρωπαϊκής Ένωσης, χώρου δικαίου, χώρου φιλόξενου, χώρου ευημερίας, δημοκρατίας και ασφάλειας. 8. Θέσαμε ως πρώτιστο πολιτικό στόχο την συνέχιση και ενίσχυση της κοινής προσπάθειας για έξοδο από την οικονομική και κοινωνική κρίση και η επιστροφή στο δρόμο σταθερής και δυναμικής ανάπτυξης και δημιουργίας θέσεων εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ παράλληλα, η εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής σε συνδυασμό με τη δημοσιονομική εξυγίανση και σταθερότητα. Εφαλτήριο για όλες τις ενέργειες ήταν οι βασικές αξίες και αρχές της Ε.Ε., με ιδιαίτερη έμφαση στην αλληλεγγύη. Η συμφιλίωση των πολύπλευρων αυτών δυναμικών ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση. 9. Η Καλύτερη Ευρώπη περνά και μέσα από την συμπληρωματικότητα, την συνέργεια και την συνοχή, την ευκολότερη και αποτελεσματικότερη θεσμική σχέση και επικοινωνία μεταξύ των κύριων οργάνων της Ένωσης. Μια από τις κύριες μας φιλοδοξίες η οποία πιστεύω ότι εκπληρώθηκε ήταν να ενεργήσουμε ως έντιμος διαμεσολαβητής, επιδιώκοντας να εργαστούμε εποικοδομητικά τόσο στο Συμβούλιο, όσο και σε όσμωση με τους άλλους θεσμούς, προάγοντας, με αυτό τον τρόπο, τη διοργανική συνεργασία. Αποτελέσαμε δηλαδή, το σημείο επικοινωνιακής συνέργειας και συμπληρωματικότητας μεταξύ ανθρώπων, θεσμικών οργάνων και σωμάτων, προωθώντας την ευρωπαϊκή ατζέντα. Γίναμε καταλύτης διαδραστικότητας και διαλειτουργικότητας και ρυθμιστής του πολύπλοκου συστήματος ομοτίμων της Συνθήκης της Λισαβόνας. Πάντα με σεβασμό προς τους άλλους αλλά και προασπιζόμενοι την αξιοπρέπεια και την καλή πίστη, ως βασικές ηθικές αξίες της προσέγγισης μας τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τον τρόπο λειτουργίας. 10. Η Κύπρος παρά τις εγγενείς δυσκολίες και προκλήσεις που είχε είτε αντικειμενικά (απόσταση, μέγεθος, νέο κράτος, ρευστή κατάσταση, εσωτερικές δυσκολίες) είτε κακόβουλα δημιουργημένες (αμφισβήτηση, άρνηση συνεργασίας της Τουρκίας και υποβολιμαία αρνητική προπαγάνδα) με ευθύνη, υπευθυνότητα, σοβαρότητα και όραμα, ανέλαβε το φυσιολογικό λειτούργημα, σύμφυτο με την ιδιότητα του μέλους, -την Προεδρία του Συμβουλίου και το διεκπεραίωσε με επάρκεια, σεβασμό και περηφάνια συμβάλλοντας στην προώθηση των στόχων της Ένωσης. Σεμνά και ταπεινά αλλά αποφασιστικά και φιλόδοξα λειτουργήσαμε ως έδει, αναδείξαμε τον τόπο μας και τις αρετές των ανθρώπων του, και τον θέσαμε στον πρώτο κύκλο, στον σκληρό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ενοποιητικής διαδικασίας. 11. Πυξίδα της Προεδρίας μας υπήρξε η γνήσια μας αφοσίωση στα ευρωπαϊκά ιδεώδη και βασική επιδίωξη μας ήταν να προχωρήσουμε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ένα μικρό βήμα παραπέρα, μέσα από στοχευόμενα και απτά αποτελέσματα, και είναι γενικά παραδεκτό πως τα καταφέραμε. 12. Πρέπει βεβαίως τα βιώματα αυτά, το μοναδικό συμπύκνωμα εμπειρίας που συνιστά η οργάνωση και διεκπεραίωση της Προεδρίας να το αξιοποιήσουμε πλήρως τόσο σ ότι αφορά την διάρθρωση και τον τρόπο λειτουργίας του δημόσιου τομέα όσο και της ευρύτερης πολιτικής και κοινωνικής ζωής του τόπου. Η ευρωπαϊκή διάσταση πρέπει να διαπνέει και να διαπερνά όλες μας τις δράσεις και καθημερινά να βελτιώνουμε τις πρακτικές μας. Η όαση της Προεδρίας πρέπει να γίνει το δάσος της πολιτείας μας. 13. Δυστυχώς η πρωτοφανής απόφαση της Ευρωομάδας για την Κύπρο τον Μάρτιο έκανε ακόμα πιο επώδυνη την πληγή που άνοιξε για την Κύπρο η οικονομική κρίση. Μακριά από συνωμοτικές προσεγγίσεις δυστυχώς πρέπει να διαπιστώσουμε ότι σ ότι
3 αφορά την Οικονομική και Νομισματική Ένωση παρά τις άοκνες μας προσπάθειες παραμένει ακόμα πολύς δρόμος να διανυθεί. Η Ε.Ε. δεν έχει ακόμα βρει την άκρη του νήματος, πειραματίζεται και αυτοσχεδιάζει. Η Κύπρος είναι μια αδόκητη παράπλευρη απώλεια, θυσία ουσιαστικά για τον εξευμενισμό ενός συστήματος που δεν έχουμε ακόμα βρει τον τρόπο να καθοδηγήσουμε. Παρά τις ανιστόρητες φωνές που ακούγονται περί εξόδου από την Ευρωζώνη και/ή την Ε.Ε. η λύση δεν μπορεί παρά να είναι μεγαλύτερη και καλύτερης ποιότητας Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση και μια πραγματική Οικονομική και Νομισματική Ένωση με πλήρη εξάρτυση. 14. Η αναδιάρθρωση του κυπριακού τραπεζικού τομέα όπως αποφασίστηκε προκαλεί, δυστυχώς, τραγικές επιπτώσεις στην οικονομία. Επιπρόσθετα, το συνεχιζόμενο αρνητικό εξωτερικό περιβάλλον και η αναγκαία διόρθωση των δημοσιονομικών ανισοσκελιών αποτελούν χωρίς αμφιβολία παράγοντες που αναμένεται να επηρεάσουν ακόμα πιο αρνητικά τον ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας. Πιστεύω ακράδαντα ωστόσο πως η Κύπρος σήμερα, περισσότερο από ποτέ, θα πρέπει να επικεντρωθεί στην πιστή εφαρμογή του Μνημονίου Συναντίληψης ώστε να ανακτηθεί η εμπιστοσύνη των ξένων επενδυτών, αλλά και των ιδίων των συμπολιτών μας προς την κυπριακή οικονομία, μέσω μιας λειτουργικής και πραγματιστικής προσέγγισης, με ένα νέο οικονομικό μείγμα, αυξάνοντας το ειδικό βάρος της πραγματικής οικονομίας, μέσα από στοχευμένες δράσεις και προτεραιότητες, προχωρώντας δυναμικά σε διαρθρωτικές και καινοτόμες μεταρρυθμίσεις που θα μας οδηγήσουν σε ανάκαμψη και ανάπτυξη. 15. Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός, στην γενικότερη εικόνα, ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα έχει κλονιστεί. Δεν πρέπει όμως να επιτρέψουμε στους οικονομικούς κλυδωνισμούς, τις πολιτικές ανισορροπίες και αναταράξεις τις «συμπληγάδες πέτρες» της εποχής να αποτελέσουν μακροχρόνιο εμπόδιο για την Ε.Ε.. Οι σημερινές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ένωση δεν πρέπει να αποτελέσουν εφαλτήριο για τόνωση ευρωσκεπτικιστικών απόψεων, αλλά κίνητρο για αναδόμηση, για προσήλωση, για αναζωογόνηση του ευρωπαϊκού οράματος. Σύμφωνα με τον Jean Monnet «Τίποτα δεν είναι δυνατό χωρίς τους ανθρώπους. Τίποτα δεν μπορεί να έχει διάρκεια χωρίς θεσμούς». Όπως σωστά ανέφερε ο Γάλλος Πρόεδρος Francois Hollande σε πρόσφατη δημοσιογραφική διάσκεψη του, «Εάν η Ευρώπη παραμείνει στην κατάσταση που είναι τώρα, θα μπορούσε αυτό να είναι το τέλος του εγχειρήματος». Είναι λοιπόν χρέος όλων μας να προβάλλουμε την ουσία της ΕΕ, ως μέρος της λύσης και όχι του προβλήματος, όπως επίσης να βοηθήσουμε ώστε «να βγει η Ευρώπη από τον λήθαργο που την έχει κυριεύσει και να μειώσουμε την απογοήτευση των πολιτών της». 16. Η έντονη συζήτηση που λαμβάνει χώραν για το μέλλον της Ευρώπης και όσα ζήσαμε τα τελευταία χρόνια ενισχύουν την εξέλιξη της Ένωσης, ως μιας Ένωσης δύο ταχυτήτων. Η Ευρώπη δύο ταχυτήτων δεν αποτελεί το ιδανικό σενάριο αλλά αναπόφευκτα εκεί φαίνεται να οδηγούμαστε. Όσο περισσότερο ενισχύουμε την οικονομική διακυβέρνηση και δημιουργούνται περισσότεροι δεσμοί στην Ευρωζώνη, τόσο περισσότερο διαφαίνεται ότι οι υπάρχουσες διαφορές θα επισφραγιστούν πρόσφατο παράδειγμα η έκκληση του Πρόεδρου Hollande και η Γαλλογερμανική Πρωτοβουλία για τη δημιουργία μιας ενιαίας οικονομικής διακυβέρνησης της Ευρωζώνης. Η Ένωση διαχωρίζεται ολοένα και πιο έντονα μεταξύ των 17 κρατών της ευρωζώνης από τη μία και των υπολοίπων μελών από την άλλη, με διάφορες μάλιστα διαβαθμίσεις μεταξύ τους. Εντούτοις, η περαιτέρω ολοκλήρωση δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος της υπάρχουσας κοινότητας των 27. Πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι δεν θέλουν, ή μπορούν, όλα τα κράτη μέλη να προχωρούν με τους ίδιους ρυθμούς και ως εκ τούτου πρέπει περισσότερο από ποτέ να διασφαλίζεται ότι όλες οι πόρτες παραμένουν ανοιχτές. Χρειάζεται, λοιπόν, να υπάρξουν οι απαραίτητες γέφυρες μεταξύ των ομάδων που δημιουργούνται, και όπως αναφέρει ο Jacques Delors «αν κάποιες χώρες θέλουν να
4 προχωρήσουν, ενώ σέβονται τους κανόνες του συνόλου, θα πρέπει να τους επιτρέπεται να το πράξουν». Μια τέτοια διαφοροποίηση πρέπει όμως να είναι προσωρινή και μεταβατική, οι διαστάσεις της συμφωνημένες και συντονισμένες, ώστε να μη δημιουργηθούν μεγάλα κενά και αποστάσεις μεταξύ των κρατών. Είμαστε όλοι στον ίδιο αυτοκινητόδρομο, πορευόμενοι προς την ίδια κατεύθυνση, σε ένα εξόχως πολιτικό δρομολόγιο. Μπορεί να υπάρχουν διάφορες λωρίδες, και η εγγύτερη προς το άκρο να οδηγεί και σε έξοδο αλλά η κατεύθυνση είναι συγκεκριμένη ενώ υπάρχουν κοινά αποδεκτοί κανόνες όπως η ελάχιστη και η ύψιστη ταχύτητα για προσπέρασμα, οι σταθμοί ανεφοδιασμού, κλπ.. Η παρούσα συγκυρία απαιτεί την αποκατάσταση όσων ισορροπιών έχουν κλονιστεί και τη δυναμική επάνοδο της Ένωσης, επαναφέροντας στο προσκήνιο τα ιδανικά της αλληλεγγύης, της αρμονίας και της ευημερίας, ενισχύοντας τη συνεργασία για ειρήνη και ενότητα. Όπως αναφέρει η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ε.Ε., χρειάζεται να επαναεπιβεβαιώσουμε «την προσήλωση στις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των θεμελιωδών ελευθεριών καθώς και του κράτους δικαίου», να συνεχίσουμε την πορεία προς «μια ολοένα στενότερη ένωση των λαών της Ευρώπης, όπου οι αποφάσεις θα λαμβάνονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στους πολίτες, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας και της αναλογικότητας, και δημιουργώντας ακόμα «βαθύτερες σχέσεις αλληλεγγύης μεταξύ των λαών τους και σεβόμενοι την ιστορία, τον πολιτισμό και τις παραδόσεις τους». 17. Η εμπειρία της πρόσφατης Κυπριακής Προεδρίας πιστεύω ότι κατέδειξε τη σημασία που έχει η συμμετοχή στην ΕΕ για την πολιτική ωρίμανση και βελτίωση ενός μικρού και σχετικά νεοσύστατου κράτους, όπως η Κύπρος. Αυτή η διαδικασία προς την περαιτέρω ωρίμανση και συγκεκριμενοποίηση των στόχων μας ταυτίζεται απόλυτα και με την πορεία που ακολουθεί η εξωτερική πολιτική μας σε συνδυασμό πάντοτε με το γεωπολιτικό ρόλο που διαδραματίζει η Κύπρος στο πλαίσιο της ΕΕ. Θα μπορούσα να αναφέρω ως παραδείγματα: (1) Η Κύπρος ως παράγοντας σταθερότητας στην πολυτάραχη περιοχή της Μέσης Ανατολής-Βόρειας Αφρικής - στόχος ο οποίος αποτελεί προτεραιότητα της ΕΕ και της διεθνούς κοινότητας, (2) η επανατοποθέτηση της εξωτερικής πολιτικής της Κύπρου στο κέντρο του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι μεγεθύνει και διευρύνει περεταίρω την σημασία της Κύπρου για την Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας της Ένωσης, (3) η συμβολή της Κύπρου στην ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ μέσω της κατάλληλης αξιοποίησης των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στη λεκάνη της Λεβαντίνης, η προοπτική να καταστεί η Κύπρος περιφερειακός ενεργειακός κόμβος είναι πλέον ορατή, κάτι το οποίο έχει καταδειχθεί στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Μαΐου με την παρουσίαση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικού χάρτη. (4) Όπως περίτρανα απέδειξε η Κυπριακή Προεδρία, η Κύπρος μπορεί και θέλει να συνεισφέρει ουσιαστικά στην διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ιδιαίτερα στην σημερινή περίοδο κρίσης και ξηρασίας μπορούμε να είμαστε ένα φρέσκο αεράκι που να βοηθά το καραβάκι της Ένωσης να πλέει προς απάνεμο λιμάνι. Σήμερα η Ευρώπη συνειδητοποιεί σιγά σιγά ότι η Κύπρος δεν είναι τόσο πρόβλημα όσο βραχίονας μεγέθυνσης των δυνατοτήτων της. Έτσι εκεί που όπως είχα πει παλαιότερα η Τουρκία με βάση τον σημερινό αδιέξοδο τρόπο σκέψης της, θα βύθιζε την Κύπρο αν μπορούσε, και είχα εξηγήσει εν εκτάσει τι εννοούσα, πιστεύω ότι για την Ευρωπαϊκή Ένωση αν δεν υπήρχε η Κύπρος θα είχε ίσως να επιζητεί την ανάδυση της μέσα από την θάλασσα. 18. Η ένταξη της Κύπρου υπό τις γνωστές δύσκολες περιστάσεις αποτελεί την ώθηση στα όρια των δυνατοτήτων της ενοποιητικής διαδικασίας, όπου η Ένωση δέχτηκε έμπρακτα την πεμπτουσία του πολιτικού σχεδιασμού που εμπεριέχεται στην ιδέα της Ευρωπαϊκής Ενοποιητικής διαδικασίας (και αυτό ήταν και το απαύγασμα του οράματος του αείμνηστου Γιάννου Κρανιδιώτη), ένα από τα βασικά θεωρήματα του Jean Monnet, ότι όταν ένα πρόβλημα είναι άλυτο πρέπει να αλλάζεις το πλαίσιο εντός του οποίου αναζητείς την επίλυση του «pour resoudre un problème qui vous semble insoluble
5 changez le contexte». Έτσι εξ άλλου όλα ξεκίνησαν με τις περιοχές του Ruhr, του Saar και της Λωραίνης και τις βιομηχανίες του άνθρακα και του χάλυβα. Παραμένω αμετανόητα αισιόδοξος και πεπεισμένος ότι η διαίρεση της Κύπρου δεν θα μπορέσει να αντισταθεί επί μακρόν στην μη αναχαιτίσιμη δυναμική της Ευρωπαϊκής Ενοποιητικής διαδικασίας που όσο και αν προσπαθούν κάποιοι να την καθυστερήσουν θα αναδειχθεί ως εκ της φύσεως της καταλυτική και για την επανένωση του τόπου μας και την ανάκτηση της πληρότητας και της φυσιολογικότητας της κρατικής μας υπόστασης. Όπως έγραψα παλαιότερα σε άρθρο μου σε εφημερίδα, «Για την Κύπρο και τη συνεχιζόμενη κατοχή μέρους του ευρωπαϊκού μας πλέον εδάφους, είναι το το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας σ αυτούς που ήθελαν να αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο, κατά Σεφέρην, αντλώντας από τον Αισχύλο: Η βίαιη διαίρεση δεν θα μπορέσει να αντισταθεί επί μακρόν της ενοποιητικής δυναμικής».