Η ΜΟΝΗ ΣΤΡΟΦΑΔΩΝ : ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Η ΜΟΝΗ ΣΤΡΟΦΑΔΩΝ : ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Θ. ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ Πολιτικού Μηχανικού ΠΑΤΡΑ 2006 i

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 1.1 ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΣΤΡΟΦΑΔΕΣ.. 1 1.2 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ.....4 1.3 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ.....5 1.3.1 Πρώτη περίοδος (13 ος αιώνας 1500).. 5 1.3.1.1 Οι μαρτυρίες ξένων περιηγητών...6 1.3.1.2 Η ανακαίνιση του 1440....7 1.3.2 Δεύτερη περίοδος (1500 1797)....8 1.3.2.1 Οι καταστροφές του 1537 και 1571.. 9 1.3.2.2 Συμβάντα του 17 ου και 18 ου αιώνα. Η λεηλασία του 1717.. 11 1.3.3 Τρίτη περίοδος : 1797 σήμερα.. 14 1.3.3.1 Η παρακμή της μονής.. 14 1.4 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ.. 17 1.4.1 Πνευματική και πολιτισμική αξία της μονής....17 1.4.2 Η αμυντική αξία της μονής.....18 1.4.3 Αξιολόγηση στοιχείων της εκκλησιαστικής ζωής....18 1.4.2.1 Ο Άγιος Διονύσιος....19 1.4.2.2 Ο μοναχικός βίος....20 2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 2.1 Η ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ..21 2.1.1 Τα μοναστήρια..21 2.1.2 Οι τύποι ναών...22 2.1.3 Υλικά και τρόποι δόμησης..23 2.2 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ...23 2.2.1 Ο πύργος...24 2.2.1.1 Η πρόσβαση στον πύργο....27 2.2.1.2 Το δυτικό τμήμα του πύργου. 28 2.2.1.3 Το ανατολικό τμήμα του πύργου...31 2.2.2 Τα κτίρια της βόρειας πτέρυγας 36 2.2.2.1 Ο ναΐσκος του Αγίου Γεωργίου.38 v

2.2.3 Τα κτίσματα της δυτικής πτέρυγας..42 2.2.3.1 Η είσοδος...42 2.2.3.2 Οι φούρνοι.44 2.2.4 Η ανατολική πτέρυγα.45 2.2.5 Η αυλή..47 3. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ 3.1 ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ..48 3.3.1 Τα κτίσματα της υστεροβυζαντινής περιόδου..49 2.3.2 Τα κτίσματα της Ενετοκρατίας.50 2.3.3 Τα κτίρια της νεότερης περιόδου..52 3.2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΔΟΜΗΣΗΣ 55 4. ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ 4.1 ΦΘΟΡΕΣ..57 4.1.1 Φθορές εξωτερικών τοίχων 57 4.1.2 Φθορές εσωτερικού.63 4.2 ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΥΛΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ.66 4.3 ΑΙΤΙΕΣ ΦΘΟΡΩΝ 67 5. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 5.1 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ.69 5.1.1 Αρχιτεκτονική αποτύπωση..69 5.1.2 Προμελέτη αρχιτεκτονικής αποκατάστασης.70 5.1.3 Οριστική μελέτη...70 5.1.4 Μελέτη εφαρμογής...71 5.2 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΔΟΜΟΣΤΑΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 72 5.2.1 Δομοστατική τεκμηρίωση...72 5.2.2 Προμελέτη δομοστατικής αποκατάστασης..73 5.2.3 Οριστική μελέτη.. 74 5.2.4 Μελέτη εφαρμογής.. 76 vi

5.2.5 Προτάσεις εδαφολογικής αποκατάστασης..77 5.3 ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ ΥΛΙΚΩΝ..78 5.3.1 Μακροσκοπική αναγνώριση των υλικών κατασκευής.78 5.3.2 Αναγνώριση υλικών κατασκευής 78 5.4 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 80 5.5 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ..81 5.6 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ.81 5.7 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ 81 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.83 vii

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ Εικόνα 1 : Τα νησιά Στροφάδες 2 Εικόνα 2 : Η μονή Στροφάδων κατά το 1781. Σχέδιο του André Grasset Saint Sauver...16 Εικόνα 3 : Η μονή Στροφάδων.24 Εικόνα 4 : Τμήμα νότιας όψης του πύργου..26 Εικόνα 5 : Τμήμα νότιας όψης του πύργου (είσοδος).. 26 Εικόνα 6 : Το μπαλκόνι εισόδου του πύργου 27 Εικόνα 7 : Η θύρα εισόδου 28 Εικόνα 8 : Η δυτική όψη του πύργου.29 Εικόνα 9 : Η οροφή του πύργου.30 Εικόνα 10 : Η ανατολική όψη του πύργου 32 Εικόνα 11 : Η αποθήκη σιτηρών 33 Εικόνα 12 : Ο δικέφαλος αετός..35 Εικόνα 13 : Η είσοδος του καθολικού 35 Εικόνα 14 : Παράθυρο του καθολικού... 35 Εικόνα 15 : Το τέμπλο... 36 viii

Εικόνα 16 : Η βόρεια όψη.37 Εικόνα 17 : Ο ναΐσκος του Αγίου Γεωργίου..39 Εικόνα 18 : Η βόρεια πτέρυγα από εσωτερικά..40 Εικόνα 19 : Η βόρεια πτέρυγα στο εσωτερικό της.40 Εικόνα 20 : Mαγειρείο στη βόρεια πτέρυγα..41 Εικόνα 21 : Η είσοδος της μονής και το ηγουμενείο. 43 Εικόνα 22 : Η δυτική πτέρυγα από εσωτερικά... 43 Εικόνα 23 : Η βορειοδυτική γωνία από εσωτερικά 44 Εικόνα 24 : Η ανατολική πτέρυγα..45 Εικόνα 25 : Διάδρομος της ανατολικής πτέρυγας..46 Εικόνα 26 : Ρηγματώσεις στη δυτική όψη του πύργου..57 Εικόνα 27 : Ρηγματώσεις στη νότια πλευρά του πύργου.. 58 Εικόνα 28 : Φθορές στη δυτική πλευρά από εσωτερικά 58 Εικόνα 29 : Ρηγματώσεις και αποκολλήσεις στη σύνθεση των τριών διακοσμητικών αψίδων του Ιερού Βήματος στην ανατολική πλευρά του πύργου.60 Εικόνα 30 : Ρηγματώσεις και αποκολλήσεις στη σύνθεση των τριών διακοσμητικών αψίδων του Ιερού Βήματος στην ανατολική πλευρά του πύργου.60 Εικόνα 31 : Ρηγματώσεις σε παράθυρο του καθολικού.62 ix

Εικόνα 32 : Φθορές στο εσωτερικό του πύργου 63 Εικόνα 33 : Φθορές σε υπέρθυρο..63 Εικόνα 34 : Αποδιοργανώσεις στεγών..64 x

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1 : Διαμήκης τομή του συγκροτήματος της μονής (όψη προς νότο)..25 Σχήμα 2 : Διαμήκης τομή του πύργου της μονής (όψη προς βορρά).25 Σχήμα 3 : Τομή του δυτικού τμήματος του πύργου... 29 Σχήμα 4 : Κάτοψη Α ορόφου πύργου... 34 Σχήμα 5 : Η βόρεια πτέρυγα από εσωτερικά.38 Σχήμα 6 : Προσπάθεια αποκαταστάσεως του πύργου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Πιθανότατα ο πύργος διατήρησε αυτή τη μορφή μέχρι το 1609..47 Σχήμα 7 : Κάτοψη του κτιριακού συγκροτήματος της μονής, όπως ήταν κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας μετά την επέκταση του πύργου το 1609... 51 Σχήμα 8 : Ρηγματώσεις στην πρόσοψη του πύργου... 61 xi

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ Αρχιτεκτονική τεκμηρίωση Κάτοψη Α στάθμης μοναστηριακού συγκροτήματος Κάτοψη Β στάθμης μοναστηριακού συγκροτήματος Κάτοψη Α στάθμης πύργου Κάτοψη Β στάθμης πύργου Κάτοψη Γ στάθμης πύργου Κάτοψη Δ στάθμης πύργου Τομή Α Α Τομή Β Β Τομή Γ Γ Τομή Ε Ε Κατασκευή - κατασκευαστικές φάσεις Κάτοψη Α στάθμης μοναστηριακού συγκροτήματος Κάτοψη Β στάθμης μοναστηριακού συγκροτήματος Κάτοψη Α στάθμης πύργου Κάτοψη Β στάθμης πύργου Κάτοψη Γ στάθμης πύργου Κάτοψη Δ στάθμης πύργου Τομή Α Α xii

Τομή Β Β Τομή Γ Γ Τομή Ε Ε Παθολογία Ρηγματώσεις πρόσοψης πύργου xiii

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Διατριβή Διπλώματος Ειδίκευσης με τίτλο «Η Μονή Στροφάδων : Αποτύπωση Παθολογία Προδιαγραφές Αποκατάστασης» πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος του τμήματος πολιτικών μηχανικών της πολυτεχνικής σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου κ. Διονύσιο Βέρρα που μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ με τη μελέτη ενός μνημείου με μεγάλη ιστορική και πολιτισμική αξία όπως είναι το μοναστηριακό συγκρότημα Στροφάδων, και με βοήθησε σημαντικά στην εκπόνηση της εργασίας, τόσο με συμβουλές όσο και με υλικό. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Σωκράτη Σολωμό, που με κατεύθυνε καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας. ii

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εκπόνηση της Διατριβής Διπλώματος Ειδίκευσης με τίτλο «Η Μονή Στροφάδων : Αποτύπωση Παθολογία Προδιαγραφές Αποκατάστασης» είχε ως στόχο τη συνοπτική προσέγγιση και παρουσίαση του προβλήματος του μοναστηριακού συγκροτήματος Στροφάδων. Η εργασία αυτή δεν αποσκοπεί στο να δώσει πρακτική λύση στο πρόβλημα αποκατάστασης του μοναστηριού καθώς κάτι τέτοιο δε θα ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί στο πλαίσια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται μια συνοπτική αναδρομή της ιστορίας της μονής με αναφορά στα σημαντικότερα γεγονότα από την ίδρυσή της έως σήμερα. Επίσης, γίνεται αναφορά στην πνευματική, πολιτισμική και αμυντική αξία της μονής. Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας αποτελεί την αρχιτεκτονική τεκμηρίωση. Καταρχήν αναφέρεται σε συντομία η υστεροβυζαντινή αρχιτεκτονική των μοναστηριών, οι τύποι ναών και τα υλικά δόμησης. Στη συνέχεια γίνεται η περιγραφή του μοναστηριακού συγκροτήματος, του πύργου και των κτισμάτων όλων των πτερύγων. Η περιγραφή αυτή γίνεται καλύτερα κατανοητή μέσα από τα σχέδια κατόψεων και τομών που παρουσιάζονται στο τέλος της εργασίας. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφονται οι φάσεις κατασκευής του μνημείου : υστεροβυζαντινή, η φάση Ενετοκρατίας και η νεότερη, με τα κτίσματα που περιλαμβάνει η καθεμιά, καθώς και τα χρησιμοποιούμενα υλικά και τρόποι δόμησης. Στο τέταρτο κεφάλαιο δίνεται μια εικόνα της παθολογίας του μοναστηριακού συγκροτήματος με αναφορά στις φθορές εξωτερικών τοίχων και εσωτερικού. Ακόμα, καταγράφεται η παθολογία των υλικών κατασκευής λίθων, πλίνθων, κονιαμάτων, καθώς και τα αίτια φθοράς των κτισμάτων της μονής. Στο πέμπτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζονται οι βασικές προδιαγραφές για την αποκατάσταση της μονής : Προδιαγραφές αρχιτεκτονικής και δομοστατικής μελέτης, προδιαγραφές μελέτης παθολογίας υλικών, αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης, iii

προτάσεις συντήρησης, προσδιορισμός χρήσεων για το μνημείο και προτάσεις προσαρμογής των χρήσεων στο μνημείο. Τέλος αναφέρονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν κατά την εκπόνηση της Διατριβής Διπλώματος Ειδίκευσης. Το κύριο συμπέρασμα είναι η είναι η άμεση αποκατάσταση των κτισμάτων της μονής Στροφάδων. Η αποκατάσταση αυτή θα πρέπει να αποτελεί έργο υπεύθυνης και συντονισμένης προσπάθειας μιας ομάδας αναστηλωτών που θα σέβονται την ιστορική και αρχιτεκτονική αξία του μνημείου. Επίσης, οι επεμβάσεις θα πρέπει να σχεδιαστούν έτσι, ώστε να διατηρείται η αρχιτεκτονική και κατασκευαστική ταυτότητα του μνημείου. iv

1 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 1.1 ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΣΤΡΟΦΑΔΕΣ Οι Στροφάδες - τα νησιά του ανέμου και της αγιότητας - είναι δύο νησάκια στη μέση της Μεσογείου, ακριβώς 27 μίλια τόσο από τη Ζάκυνθο όσο και από την ακτή της Πελοποννήσου. Τα δύο νησιά ονομάζονται Άρπυια το πιο μικρό, με διαστάσεις περίπου 850 µ. επί 350 μ. και Σταμφάνη το μεγαλύτερο, µε διαστάσεις περίπου 1750 µ. επί 1000 µ. Η ονομασία των νησιών συνδέεται με το μύθο των αρπυιών. Οι άρπυιες ήταν φτερωτά τέρατα με σώμα πουλιού και κεφάλι γυναίκας, οι οποίες λέρωναν το φαΐ του τυφλού μάντη Φινέα. Ο Φινέας, πριν αποκαλύψει στον Ιάσονα πως να περάσει σώα την Αργώ μέσα από τις Συμπληγάδες, του ζήτησε να τον απαλλάξει από αυτές. Τότε ο Ιάσονας έστειλε τους φτερωτούς γιούς του θεού Βορέα να τις κυνηγήσουν. Οι άρπυιες κυνηγήθηκαν σε στεριά και θάλασσα από το Ζήτη και τον Κάλαη, με αποτέλεσμα η μια απ αυτές να πέσει κάπου στην Πελοπόννησο, ενώ οι άλλες δύο κυνηγήθηκαν μέχρι τα νησιά που από τότε ονομάστηκαν «Στροφάδες», δηλαδή νησιά της στροφής. Πραγματικά, τ αρπαχτικά πουλιά και οι διώκτες τους εκεί έστρεψαν προς τα πίσω. Γιατί κατέφτασε αμέσως η Ίριδα, η φτερωτή αγγελιοφόρος του Δία, και συγκράτησε τους δυο αδερφούς, δίνοντας τους όρκο ότι οι άρπυιες δε θα ενοχλούσαν πια τον Φινέα. Και τα δύο νησιά είναι πεδινά και έχουν μέγιστο υψόμετρο από τη θάλασσα 20 μέτρα. Οι ακτές τους είναι βραχώδεις και έχουν παραλίες με άμμο. Στο παρελθόν αυτά τα νησιά τα θεωρούσαν ως τα πιο εύφορα στην Ελλάδα, υπήρχαν κήποι που με τα φρούτα που παρήγαγαν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των εκατό μοναχών που ζούσαν εκεί. Σήμερα, εκτός από την πλούσια άγρια βλάστηση που καλύπτει ολόκληρο το νησί, υπάρχουν ακόμη οπωροφόρα δέντρα.. Υπάρχουν πάνω από 250 είδη φυτών και λουλουδιών μεταξύ των οποίων το πιο διαδεδομένο είναι ο αιωνόβιος κέδρος, που σχηματίζει και ένα πυκνό δάσος. Επίσης, υπάρχουν πηγάδια με καλό νερό, που χάνεται σιγά- σιγά από τους συνεχείς σεισμούς στην περιοχή. Οι Στροφάδες αποτελούν μέρος του θαλάσσιου πάρκου γιατί σ' αυτά τα δυο νησάκια κάνουν την φωλιά τους περισσότερα από 1200 είδη αποδημητικών πουλιών που κάθε χρόνο φεύγουν από την Αφρική και ξεκουράζονται σ' αυτό τον τόπο. Οι καλόγεροι που ζούσαν εδώ παλιά στο μοναστήρι, τρέφονταν το καλοκαίρι με ψάρια που αφθονούσαν

2 πάντα εκεί και τον χειμώνα από τα τρυγόνια, που έκαναν παστά μέσα σε βαρέλια. Σκότωναν 20-30 πουλιά με μια τουφεκιά. Έβαζαν ένα δίχαλο ξερό πλαγιαστό επάνω στις κορφές των σκίνων η των χαμηλών κέδρων και βγαίνοντας τα τρυγόνια από την θάλασσα καθόντουσαν κατά σμήνη στα σκίνα και στα ξερά δίχαλα, εκεί οι καλόγεροι τα τουφέκιζαν και εξασφάλιζαν το κρέας του χειμώνα Στο μεγαλύτερο νησί, στο βορειοανατολικό του άκρο είναι χτισμένο το βυζαντινό μοναστήρι του 13 ου αιώνα Στο νησί βρίσκονται επίσης δύο λιθόκτιστα εκκλησάκια : ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο κοιμητήριο της μονής, λίγο ανατολικότερα από το κύριο κτιριακό συγκρότημα, και ο ναός του Αγίου Νικολάου στα δυτικά της μονής, κτισμένος στο μέσο περίπου του νησιού, δίπλα στα κτίρια των σταύλων 1. Στο δυτικό άκρο του νησιού βρίσκεται ο φάρος που χτίστηκε κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας. Ο φάρος λειτούργησε το 1849 και ανακαινίστηκε το 1887. Διάσπαρτα συναντώνται ακόμη στέγαστρα, που η λειτουργία τους συνδέεται με τις αγροτικές ασχολίες των μοναχών, ενώ μπροστά ακριβώς από τη μονή βρίσκεται ο αρσανάς. Στο μικρότερο νησί υπάρχει εκκλησάκι του Αγίου Ονόφριου που συνοδεύεται από σπίτι ξενώνα, το οποίο σήμερα δε χρησιμοποιείται 2. Εικόνα 1 : Τα νησιά Στροφάδες 1 Το συγκρότημα των σταύλων αποτελείται από νεότερα κτίσματα. Στο μεγαλύτερο από αυτά σώζεται επιγραφή με χρονολογία 1902 2 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας 16 ης Νοεμβρίου 1996 Μονές της Ζακύνθου

3 Εκτός των κτιριακών συγκροτημάτων, το μεγάλο νησί διακρίνεται σε δύο φυσικές περιοχές 3 : 1. Περιοχή χέρσα με παλαιότερη χρήση για καλλιέργειες και βόσκηση, που σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως για τη δεύτερη δραστηριότητα και χαρακτηρίζεται ως «πεδιάς». 2. Περιοχή δασώδης με ιδιαίτερα πυκνή φύτευση και χρήση δασική που χαρακτηρίζεται ως «λόγγος». Και τις δύο περιοχές διασχίζει δίκτυο καρόδρομων και μονοπατιών τα οποία διευκολύνουν την πρόσβαση σε ολόκληρο το νησί. Σήμερα, πολλές από τις διαβάσεις αυτές έχουν αποκλειστεί από την πυκνή βλάστηση. Το σύμπλεγμα διαθέτει τέσσερα αγκυροβόλια ανά δύο σε κάθε νησί. Στο μεγάλο νησί, το βορεινό αγκυροβόλιο βρίσκεται μπροστά στο συγκρότημα της μονής και διαθέτει μικρό μόλο, όπου βρίσκεται και ο αρσανάς της μονής. Το αγκυροβόλιο αυτό πρόκειται να προστατευθεί με λιμενοβραχίονα. Το νότιο αγκυροβόλιο βρίσκεται στη νότια ακτή περίπου σε αντιδιαμετρική θέση ως προς το βόρειο σε μια μικρή εσοχή της θάλασσας στη βραχώδη ακτή, όπου η πρόσβαση στο γιαλό είναι εφικτή. Το μικρό νησί παρουσιάζει ενιαίο φυτικό χαρακτήρα που προσομοιάζει με αυτόν της δυτικής Πελοποννήσου και χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή θαμνωδών, ποωδών και άδενδρων περιοχών. Σαν αγκυροβόλιο χρησιμοποιείται η νοτιοδυτική ακτή του νησιού απέναντι από το μεγάλο νησί. Στη δυτική πλευρά του νησιού υπάρχει μικρός όρμος ιδιαίτερα προστατευμένος από όλους τους καιρούς που χρησιμοποιούνταν σαν καραβοστέκι για το καΐκι της μονής. Η πρόσβαση σε αυτόν χρειάζεται εμπειρία λόγω της ύπαρξης υφάλων στην πορεία εισόδου 4. 3 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Γενική Προκαταρκτική μελέτη Αποκατάστασης Συντήρησης και χρήσης του Μοναστικού Συγκροτήματος των νήσων Στροφάδων 4 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Γενική Προκαταρκτική μελέτη Αποκατάστασης Συντήρησης και χρήσης του Μοναστικού Συγκροτήματος των νήσων Στροφάδων

4 1.2 Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ Το πρώτο μισό του 13ου αιώνα ο Αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος ο Α' Λάσκαρις (1204 1222) και η γυναίκα του Ειρήνη 5 ίδρυσαν την Ιερά Μονή Στροφάδων, αφιερωμένη στο Σωτήρα Χριστό (όπως συνήθιζαν οι βυζαντινοί Αυτοκράτορες). Αυτή είναι η επικρατέστερη εκδοχή για την ίδρυση της μονής 6. Σύμφωνα όμως με άλλες πηγές η μονή είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Πάντων Χαρά λόγω της θαυματουργής εικόνας που υπήρχε στη μονή 7. Άλλες πηγές επίσης αναφέρουν ότι το έχτισε η Ειρήνη η Λασκαρίνα η οποία έγινε καλόγρια και μετονομάστηκε Ευλογία 8. Ο Λ. Ζώης αναφέρει επίσης ότι η μονή ιδρύθηκε «υπό της Ειρήνης (1241), θυγατρός του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεόδωρου Α Λασκάρεως». Οι μοναχοί έδειχναν το όνομα της αυτοκράτειρας λαξευμένο με ελληνικά γράμματα σε λίθο που χρησίμευε ως βωμός του ναού. Η αρχαιολογική εξέταση του κτιριακού συγκροτήματος της μονής διακρίνει τμήματα τα οποία ανήκουν στην υστεροβυζαντινή εποχή και άλλα νεότερα κατασκευασμένα επί Ενετοκρατίας (1609) αλλά και αργότερα. Επίσης υπάρχει και βιβλιογραφική μαρτυρία περί επιγραφής στην είσοδο του μοναστηριού παλαιότερης της εποχής των Λασκάρεων 9. Το βέβαιο λοιπόν είναι ότι η μονή ήδη ήταν χτισμένη κατά την υστεροβυζαντινή εποχή. Σήμερα το μοναστήρι ονομάζεται «Μονή Αγίου Διονυσίου και Στροφάδων». Γεωγραφικά και εκκλησιαστικά ανήκει στην Ζάκυνθο 10. Η ίδρυση της μονής στις Στροφάδες δεν έγινε μόνο για θρησκευτικούς λόγους αλλά και για λόγους στρατηγικής λόγω της γειτνίασής της με τη Δύση. Είναι γνωστό ότι τα βυζαντινά μοναστήρια αποτελούσαν τόπους ανάπτυξης της πνευματικής καλλιέργειας και ενίσχυσης της ορθόδοξης πίστης. Με αυτόν τον τρόπο στα πλαίσια του ορθόδοξου μοναχισμού μπορούσε να πραγματοποιηθεί η υπεράσπιση της εθνικής συνείδησης κατά των εχθρών του έθνους και της πίστης. Το μοναστήρι οχυρώθηκε όπως τα μοναστήρια του Άθω λόγω των επιδρομών των Σαρακηνών και Λατίνων. 5 Τα ονόματα αυτά αναφέρονται σε ιερά δίπτυχα της μονής όπου μνημονεύονται ως κτήτορες αυτής 6 Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα της νήσου Ζακύνθου 7 Ντ. Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια Χρόνια) 1478 1978, τόμος 2 8 Ευαγ. Παρέντης, Ιστορία Κεφαλλονιάς Κέρκυρας Ζακύνθου Ιθάκης Κυθήρων Λευκάδας - Παξών 9 Η πληροφορία αυτή προέρχεται από ποίημα Άγγλου ο οποίος αναφέρει ότι η μονή ιδρύθηκε τη εποχή του Ιουστινιανού 10 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

5 1.3 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ Η σταυροπηγιακή 11 μονή Στροφάδων η οποία έχει ιστορία περίπου οκτώ αιώνων συμβάλλει στη μελέτη μεγάλων ιστορικών περιόδων όπως η υστεροβυζαντινή και αργότερα η Φραγκοκρατία και η Βενετοκρατία. Η ιστορία της μονής των Στροφάδων μπορεί να χωριστεί σε τρεις μεγάλες περιόδους με την πρώτη να ξεκινά από τις αρχές του 13 ου αιώνα έως το 1500, τη δεύτερη κατά το διάστημα της Βενετοκρατίας από το 1500 έως το 1797 και την Τρίτη από το 1797 έως σήμερα 12. 1.3.1 Πρώτη περίοδος (13 ος αιώνας 1500) Όπως ήδη αναφέρθηκε η μονή ιδρύθηκε το 13 ο αιώνα με πρωτοβουλία βυζαντινού αυτοκράτορα. Λόγω έλλειψης πολλών στοιχείων είναι αρκετά δύσκολη η περιγραφή της ζωής της μονής κατά τους πρώτους αιώνες λειτουργίας της. Εκτός των ονομάτων δύο Λατίνων ηγουμένων της μονή, δε γνωρίζουμε ονομαστικά κανένα Έλληνα μοναχό της περιόδου αυτής 13. Δύο γράμματα παπών στο τέλος του 13 ου αιώνα και στις αρχές του 14 ου, αφορούν στη μονή Στροφάδων και φανερώνουν ότι ήταν υπό την Λατινική κυριαρχία 14. Από το δεύτερο γράμμα γίνεται γνωστό ότι το 1306 η μονή υπάγεται στο τάγμα των Βενεδικτίνων της επισκοπής Κεφαλού. Το γεγονός αυτό δημιουργεί εύλογα ερωτήματα για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η μονή υπό τους Βενεδικτίνους μοναχούς. Το πιο πιθανό είναι οι ηγούμενοι να εκλέγονταν με εντολή του πάπα 15. Κατά την πρώτη περίοδο της ιστορίας της μονής, ο 15 ος είναι ο περισσότερο γνωστός αιώνας. Κατά την εποχή αυτή είναι ιδιαίτερο το ενδιαφέρον των Βενετών για τη μονή. Το 1416 η βενετική κυβέρνηση αποφασίζει να ενισχύσει τους μοναχούς για την κατασκευή και οχύρωση κατοικίας προκειμένου να προστατευθούν από πειρατικές επιδρομές μουσουλμάνων. Το ενδιαφέρον των Βενετών δεν ήταν βέβαια αφιλοκερδές. Ήταν για αυτούς αναγκαίο να διατηρούν φιλικές σχέσεις με τους μοναχούς και να 11 Κατά το χτίσιμο μιας σταυροπηγιακής μονής τοποθετούνταν στα θεμέλιά της σταυρός σταλμένος από τον πατριάρχη γεγονός που φανέρωνε ότι υπαγόταν στη δική του δικαιοδοσία και όχι στον εγχώριο επίσκοπο 12 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 13 Ενώ η μονή λειτουργεί από τον 13 ο αιώνα, ο παλαιότερος γνωστός και επώνυμος Έλληνας μοναχός είναι ο κωδικογράφος Μανουήλ αναγνώστης ο οποίος αναφέρεται σε χειρόγραφο του έτους 1465 14 Η επισκοπή Ζακύνθου περιήλθε στο Λατίνο αρχιεπίσκοπο Πατρών. Η μονή Sancte Marie αναφέρεται ως κείμενη επί νήσου η οποία βρίσκεται κοντά στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας 15 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

6 χρησιμοποιούν τη μονή ως κατάλυμα. Τα εμπορικά βενετικά πλοία αισθάνονταν μεγαλύτερη ασφάλεια να πλέουν δια μέσου Στροφάδων και οι μοναχοί παρείχαν σημαντικές πληροφορίες για τα εχθρικά και πειρατικά πλοία που τα απειλούσαν 16. 1.3.1.1 Οι μαρτυρίες ξένων περιηγητών 17 Σχετικά με τη ζωή στη μονή, η μαρτυρία του περιηγητή Buondelmonti ο οποίος επισκέφθηκε τη μονή το 1420, δίνει σημαντικές πληροφορίες. Ο περιηγητής αναφέρει ότι οι πρώτοι μοναχοί αιχμαλωτίσθηκαν από βαρβάρους και πουλήθηκαν ως δούλοι. Οι επόμενοι μοναχοί έχτισαν πύργο για να ζουν με ασφάλεια και αποτελούσαν μοναστική αδελφότητα με πενήντα περίπου μοναχούς. Οι μοναχοί αυτοί προέρχονταν από την τάξη των «κανονικών» και ακολουθούσαν αυστηρή δίαιτα χωρίς να τρώνε κρέας. Η είδηση ότι ανήκαν στην τάξη των κανονικών όρος με τον οποίο οι Δυτικοί ονόμαζαν τους «εν κοινοβίω διαβιούντας» - καθώς και η χρησιμοποίηση στο λατινικό κείμενο του περιηγητή των ονομάτων του ηγούμενου και των καλογέρων και των ελληνικών όρων (Guminus Caloieri) αποτελούν αποδείξεις ότι κατά το 1420 αλλά και αρκετό χρόνο πριν στη μονή κατοικούσαν Έλληνες ορθόδοξοι μοναχοί. Ο περιηγητής Louis de Rochechouart το έτος 1421 βεβαιώνει την ύπαρξη οχυρού για την αντιμετώπιση των επιθέσεων Τούρκων και Σαρακηνών ερχόμενων από τη Β.Αφρική. Εικόνα της ζωής της μονής την εποχή αυτή σχηματίζει κανείς από τη λειτουργία κωδικογραφικού εργαστηρίου. Μία ακόμα περιγραφή των Στροφάδων προέρχεται από δύο Γερμανούς περιηγητές, οι οποίοι ταξίδευσαν προς τους Αγίους Τόπους κατά τα έτη 1495 1496. Πρόκειται για το δούκα Alexander Pflatzgraffen και του κόμη Johann Ludwig των οποίων οι ειδήσεις δε φαίνεται να προέρχονται από επίσκεψή τους στη μονή αλλά από πληροφορίες που συγκέντρωσαν κατά τη διέλευσή τους από τα νησιά. Σύμφωνα με τα γραπτά τους έφτασαν κοντά σε κάποιο νησί στο οποίο βρισκόταν μοναστήρι αφιερωμένο στη Θεοτόκο και ονομαζόμενο Astarnalle. Αναφέρουν ότι το νησί ανήκε στη Βενετία και κατοικούνταν από Έλληνες ερημίτες μοναχούς. 16 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 17 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

7 1.3.1.2 Η ανακαίνιση του 1440 Γύρω στα 1440 η μονή ανακαινίσθηκε από τον Ιωάννη Η Παλαιολόγο αυτοκράτορα Κωνσταντινουπόλεως 18. Το γεγονός αυτό αναφέρεται σε χρονικό του ΙΘ αιώνα το οποίο αναφέρεται επίσης και σε δύο μεταγενέστερα γεγονότα, την καταστροφή του 1537 και τη λεηλασία του 1717. Στο τμήμα του χρονικού για την ανακαίνιση της μονής αναφέρεται : «Ανακαινίσθη το μοναστήριον των Στροφάδων από τον μακαρίτην Ιωάννη Παλαιολόγον Αυτοκράτορα Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος ήτον βασιλεύς εις τους 1440 υιός του Μανουήλ του Παλαιολόγου Και εστάθηκε το άνωθεν Μοναστήριον εις την κατάστασίν του έως του 1537 Ιουλίου 29. Εις τον οποίον καιρόν πέρασε η αρμάδα του Τούρκου από την Ζάκυνθον, και δεν έκαμε βλάψιμον. Και γυρίζοντας έπειτα εις τα Στροφάδια η αυτή αρμάδα τα έκαψε και τα ερήμωσεν. Έπειτα υπήγαν Πατέρες και εκατοίκησαν εις το μοναστήρι, και εκόσμησαν αυτό. Και ήτο πολλά ευπρεπισμένον με όμορφαις και θαυμασταίς οικοδομαίς, με ιερά σκεύη χρυσά και αργυρά, με άρματα καλά, με βάρκες μεγάλαις, και μικραίς, και κάθε άλλον στολισμόν όπου ήτον ένας επίγειος Παράδεισος». Αυτό που παραμένει αβέβαιο είναι που ανήκει πολιτικά η μονή κατά την εποχή εκείνη. Μέσα όμως από τις μαρτυρίες των ξένων περιηγητών, την πολιτική αλλαγή στις απέναντι ακτές της Πελοποννήσου 19 και την υπεροχή των Παλαιολόγων μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η ανακαίνιση της μονής είχε ως στόχο την ενίσχυσή της και τη σύναψη καλών σχέσεων με τους ορθόδοξους μοναχούς των Στροφάδων. Η ανακαίνιση αυτή πάντως, πρέπει να θεωρείται ως η δεύτερη, υπολογίζοντας ως πρώτη αυτή που αναφέρει ο Buondelmonti. Εάν εκείνη ταυτίζεται με τη θεωρούμενη και ως ίδρυση από Λάσκαρεις, τότε εξηγείται γιατί η μονή έφερε τον τίτλο βασιλική και αυτοκρατορική 20. Το 1487 οι μοναχοί των Στροφάδων είχαν καταγραφεί ως υπήκοοι της Βενετίας. Η καταγραφή αυτή είχε επικυρωθεί με σειρά διαταγμάτων του 1534, 1544, 1550 και άλλων, τα οποία αναγνωρίστηκαν με διάταγμα του Γενικού Προβλεπτή Ανδρέα Κορνέρ το 1677. Η μονή είχε επίσης το δικαίωμα να εισπράττει τη δεκάτη για τα δικά της κτήματα αλλά και 18 Π. Χιώτης, Ιστορικά Απομνημονεύματα της νήσου Ζακύνθου 19 Κατάλυση των υπολειμμάτων του Φραγκικού κράτους στην Πάτρα από τους Παλαιολόγους 20 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

8 για ξένα, γεγονός που προκάλεσε διαρκείς αντεγκλήσεις με τους δημόσιους εισπράκτορες ή τους εκμισθωτές της δεκάτης 21. 1.3.2 Δεύτερη περίοδος (1500 1797) Η δεύτερη περίοδος είναι πλουσιότερη από την πρώτη σε πηγές και μαρτυρίες για την μονή. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στα μεγάλα γεγονότα και κυρίως στις καταστροφές και λεηλασίες που υπέστη το μοναστήρι. Κατά το Βενετοτουρκικό πόλεμο του 1479 δε διαπιστώνεται τουρκική επίθεση στο νησί 22. Καταστροφή της μονής και αιχμαλωσία των μοναχών, οι οποίοι αργότερα κατάφεραν να ελευθερωθούν, έγινε την 29 η Ιουνίου 1500, κατά την οποία τα τουρκικά πλοία συνέλαβαν 22 μοναχούς και αφαίρεσαν ιερά λείψανα. Οι μοναχοί πλήρωσαν με τη ζωή τους και την καταστροφή του μοναστηριού τη συνεργασία τους με το βενετικό στόλο. Είναι άλλωστε βέβαιο ότι οι Στροφάδες ανήκαν την εποχή εκείνη στην αρμοδιότητα της βενετικής εξουσίας της Μεθώνης 23. Η επιστροφή των μοναχών στο μοναστήρι μετά την καταστροφή του 1500 οριοθετεί την έναρξη της δεύτερης ιστορικής περιόδου. Η παρέμβαση των Βενετών στη ζωή της μονής συνεχίζεται και μετά το 1500. Ο ναός της Αγίας Μαρίας των θαυμάτων στη Ζάκυνθο και η μονή Παντοκράτορος ενώνονται με τη μονή Στροφάδων. Ο Βενετός Προβλεπτής Ζακύνθου Piero Sagredo ενημέρωνε με επιστολή του την 21 η Μαρτίου 1514 τον Δόγη ότι βρέθηκε στις Στροφάδες ποσότητα χρυσών νομισμάτων τα οποία ενήργησε να φτάσουν στα χέρια τους. Αναφερόμενος στον τόπο ευρέσεως παρέχει την πολύτιμη πληροφορία ότι οι Στροφάδες οι οποίες υπάγονταν στη Ζάκυνθο και επομένως στην αρμοδιότητα του ίδιου του Piero Sagredo, ανήκαν άλλοτε στη βενετική δικαιοδοσία της Μεθώνης. Φαίνεται λοιπόν ότι η απώλεια της Μεθώνης επέφερε τη διοικητική μεταβίβαση των Στροφάδων στη νέα βενετική κτήση, τη Ζάκυνθο 24. 21 Αρχειακό υλικό μονής Αγίου Διονυσίου και Στροφάδων 22 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 23 Η Βενετία έχασε στον πόλεμο με τους Τούρκους τη Μεθώνη, Κορώνη, Ναύπακτο και Ναυαρίνο αλλά κατέλαβε την Κεφαλονιά 24 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

9 Μέσα από βενετικό έγγραφο του Οκτωβρίου του 1515 πληροφορούμαστε ότι οι Ζακύνθιοι έστειλαν απεσταλμένο στη Βενετία για να υποβάλει αιτήματα σχετικά με τη φορολογία και την επισκευή του φρουρίου. Παρακαλούν τη βενετική κυβέρνηση να διαθέσει 1000 δουκάτα για την οχύρωση του Φρουρίου, γιατί αλλιώς οι κάτοικοι θα αναγκαστούν να φύγουν σε περίπτωση πολέμου. Η κυβέρνηση αποδέχθηκε το αίτημα και υποσχέθηκε να καταβάλει το ποσό 25. 1.3.2.1 Οι καταστροφές του 1537 και 1571 Το χρονικό διάστημα μεταξύ 1502 1531 υπήρξε ειρηνικό για Βενετούς και Τούρκους και έτσι οι ελληνικοί πληθυσμοί υπό τη βενετική κυριαρχία ζούσαν ήσυχα. Τον Ιούλιο του 1520 ο προβλεπτής Sebastian Contarini μετά από πληροφορία έγραφε ότι η τουρκική αρμάδα βρισκόταν στην ξηρά και το μεγαλύτερο μέρος των πληρωμάτων απουσίαζε σε άδεια. Παρόλα αυτά, εθεάθησαν κοντά στις Στροφάδες 10 πειρατικά τουρκικά πλοία τα οποία κατευθύνονταν προς Ανατολή να πουλήσουν τη λεία τους. Η μαρτυρία αυτή αποτελεί απόδειξη ότι το παρατηρητήριο της Ζακύνθου βρισκόταν σε διαρκή επικοινωνία με τις Αρχές του νησιού. Λίγους μήνες αργότερα, ο προβλεπτής στέλνει στις Στροφάδες παρατηρητές προκειμένου να επικοινωνούν με ανθρώπους της Βενετίας στην Τουρκοκρατούμενη Μεθώνη και να τον ενημερώνουν για πιθανές κινήσεις του τουρκικού στόλου μέσω σημάτων καπνού τη μέρα και φωτιάς τη νύχτα 26. Το τέλος της ειρηνικής περιόδου σηματοδότησε η εμφάνιση στην περιοχή πλοίων των ιπποτών της Ρόδου, οι οποίοι διωγμένοι από τους Τούρκους το 1522 βρήκαν καταφύγιο στη Μάλτα, επιδίωκαν όμως να εγκατασταθούν στην Ανατολή 27. O προβλεπτής της βενετικής αρμάδας Francesco Pasqualigo φτάνει στα Στροφάδια στις 8 Ιουλίου 1531 και πληροφορείται από τους μοναχούς ότι πριν από 8 ημέρες είχαν σταθμεύσει εκεί τρία πλοία των ιπποτών της Μάλτας. Αναχωρώντας ο προβλεπτής άφησε δύο πλοία για να ελέγχουν το θαλάσσιο χώρο μεταξύ Ζακύνθου, Στροφάδων και ακρωτηρίου Δουκάτου 28 με την εντολή να υποχρεώνουν σε φυγή πολεμικά πλοία χριστιανών, αλλιώς να θεωρούνται πειρατικά 29. 25 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 26 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 27 Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204 1566), London 1908 (Μετάφραση, Εισαγωγή, σημειώσεις Α. Φουριώτη, Αθήνα 1960) 28 Λευκάτας, νοτιοδυτικό ακρωτήριο Λευκάδας 29 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

10 Οι προσπάθειες των ιπποτών της Μάλτας δεν απέφεραν καρπούς παρά την αρχική κατάληψη της Κορώνης το 1532. Η απειλή του πολέμου όμως ανάγκασε τους πατέρες της μονής να ζητήσουν από τους Βενετούς ενισχύσεις και πολεμικό αμυντικό εξοπλισμό 30. Μέσα από επιστολή δίνεται η πληροφορία ότι τμήμα του πύργου της μονής υπέστη ζημιά από σεισμούς και επρόκειτο να επισκευαστεί. Οι υπογράφοντες της επιστολής επίσης αναφέρουν ότι η μονή αποτελεί κτίσμα το οποίο ανήκει ειδικά στον Άγιο Μάρκο. Εκεί ήταν τοποθετημένο επιχρυσωμένο ψηφιδωτό 31. Ένα χρόνο περίπου αργότερα, κατά το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουνίου, η μονή δέχεται επίθεση από τρία τουρκικά πλοία. Το γεγονός αποδεικνύεται με επιστολή προς τη Βενετία του Βαΐλου Κερκύρας. Το γράμμα αναφέρει ότι το φρούριο δέχτηκε επίθεση αλλά οι μοναχοί υπερασπίστηκαν με θάρρος τη μονή και οι Τούρκοι κατάφεραν μόνο να αποσπάσουν λίγα ζώα 32. Το 1537 ο Σουλτάνος κήρυξε πόλεμο κατά της Βενετίας με σκοπό την κατάληψη της Κέρκυρας. Η αποτυχία τους όμως να την καταλάβουν τους έστρεψε προς τη λεηλασία άλλων νησιών 33. Κατά το Χιώτη, μονή δέχεται επίθεση την 29 η Ιουνίου 1537, οπότε καίγεται και ερημώνεται. Το μοναστήρι μετά από αυτή τη συμφορά ανακαινίζεται και ξαναεπανδρώνεται. Τότε ο Παχώμιος Ρουσάνος έγραψε την «Ακολουθίαν των εν Στροφάσιν αναιρεθέντων Οσίων Πατέρων» 34. Με απόφαση της βενετικής Συγκλήτου της 4 ης Ιουνίου 1544 πληροφορούμαστε ότι η μονή υπέστη βαρύτατες ζημιές από τους Τούρκους η απόφαση δίνει εντολή προς τους Προβλεπτές Ζακύνθου και τους διαδόχους τους να βοηθήσουν ώστε να αποδοθούν όλα τα εισοδήματα της μονής στον ηγούμενο και τους εκπροσώπους του είτε διαθέτουν τα αποδεικτικά έγγραφα (privilegii) είτε εξαιτίας της πυρκαγιάς της μονής είναι κατεστραμμένα και απαιτείται η κατάθεση αξιόπιστων μαρτύρων. Από το ίδιο έγγραφο προκύπτει επίσης η είδηση ότι ο αριθμός των μοναχών είναι αυξημένος σε σχέση με το παρελθόν και ότι λείπουν τα στοιχειώδη για τη συντήρησή τους 35. 30 Επιστολή του ηγούμενου Δανιήλ την οποία υπογράφει και ο βικάριος Κάλλιστος 31 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 32 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 33 Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204 1566), London 1908 (Μετάφραση, Εισαγωγή, σημειώσεις Α. Φουριώτη, Αθήνα 1960) 34 Ι. Καρμίρη, Ο Παχώμιος Ρουσάνος και τα ανέκδοτα δογματικά και άλλα έργα αυτού 35 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

11 Το 1571 η μονή καταστρέφεται και πάλι από τους Τούρκους. Στις 7 Οκτωβρίου 1571 ο τουρκικός στόλος ηττήθηκε από τον ενωμένο χριστιανικό στόλο στην ιστορική ναυμαχία της Ναυπάκτου. Διαφεύγοντας ο πειρατής Ουλουτζαλής έφτασε με τα πλοία του στις Στροφάδες. Ακολούθησε καταστροφή της μονής και σφαγή των μοναχών 36. Μετά από ένα χρόνο περίπου, την 15 η Σεπτεμβρίου 1572, η χριστιανική αρμάδα επισκέφτηκε τις Στροφάδες και ο Δον Ζουάν έμεινε στη μονή δύο μέρες με σκοπό την επομένη να επιτεθεί εναντίον του Ουλουτζαλή που κατευθυνόταν προς Ναυαρίνο. Τη νύχτα όμως της 16 ης Σεπτεμβρίου ο πειρατής κατέφυγε στο λιμάνι της Μεθώνης όπου ο δον Ζουάν δίστασε να του επιτεθεί. Η καταστροφή των Στροφάδων το 1571 αναφέρεται και σε βενετικά έγγραφα, από τα οποία προκύπτουν αλλεπάλληλα πιεστικά αιτήματα των μοναχών για ενίσχυση της άμυνάς τους και ανοικοδόμηση της μονής. Με βάση τα έγγραφα μπορούμε να συμπεράνουμε η μονή παρέμεινε αβοήθητη ως τις 10 Ιουνίου 1586. Η βοήθεια που στάλθηκε ήταν ξυλεία για την επισκευή των κελιών και όπλα για την άμυνα κατά των πειρατών γιατί ο μικρός πύργος δεν παρείχε ικανή ασφάλεια. Τρία χρόνια αργότερα εκδίδεται νέα απόφαση για την επισκευή της μονής και την αποστολή πυρομαχικών 37. 1.3.2.2 Συμβάντα του 17 ου και 18 ου αιώνα. Η λεηλασία του 1717 Το τέλος του 16 ου αιώνα και οι αρχές του 17 ου σφραγίζονται από την παρουσία του Ιεράρχου Διονυσίου Σιγούρου, ο οποίος διετέλεσε ηγούμενος της μονής το 1570 38. Αλλά και μετά την κοίμησή του παρέμεινε (1622) προστάτης της δια της θαυματουργού παρουσίας του λειψάνου του. Το λείψανο του Αγίου μένει στα Στροφάδια μέχρι την 19η Αυγούστου του 1717, χρονιά κατά την οποία γίνεται μεγάλη επίθεση των Αγαρηνών οι οποίοι σκότωσαν και αιχμαλώτισαν τους μοναχούς. Μαζί όμως με το λείψανο του Αγίου μεταφέρθηκε και η έδρα της Μονής των Στροφάδων στην πόλη της Ζακύνθου, όπου παραμένει μέχρι σήμερα. 36 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 37 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 38 Λ.Ζώη, Άγιος Διονύσιος και Αι εν Ζακύνθω Μοναί

12 Το 1609 έγινε επέκταση του πύργου της μονής προς την ανατολή προκειμένου ίσως να ανεγερθεί κατόπιν το νέο καθολικό 39. Η παρουσία δύο μοναχών στη Βενετία προς αίτηση αμυντικού εξοπλισμού μαρτυρά την ύπαρξη κινδύνου από τους πειρατές και κατά το 17 ο αιώνα. Συχνοί ήταν επίσης ήταν οι κίνδυνοι και οι φθορές των οικοδομημάτων εξαιτίας των σεισμών. Στις 20 Αυγούστου 1638 η Βενετική κυβέρνηση αποφασίζει να δωρίσει 200 δουκάτα για να αγοραστούν ξυλεία και άλλα οικοδομικά υλικά για την επισκευή του μοναστηριού και του πύργου που καταστράφηκαν από το σεισμό 40. Ανάμεσα στα έτη 1643 και 1650 παρατηρείται έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την ανακομιδή του Ιερού λειψάνου του Αγίου Διονυσίου από τον τάφο του στο νάρθηκα του καθολικού της μονής. Τότε εκλήθη από την Κρήτη, σύμφωνα με αρχειακή μαρτυρία, και ο χτίστης «μαστρο Θοδωρής Μαλόχαρος» για να εργαστεί στο μοναστήρι και στη Ζάκυνθο γενικότερα. Αναφέρεται ότι το 1643 βρισκόταν στα Στροφάδια και ότι το 1644 έχτισε μαζί με άλλους μαστόρους το ναό της Φανερωμένης στη Ζάκυνθο 41. Ακόμη, από κώδικα της μονής προκύπτει η πληροφορία ότι στην ίδια περίοδο έγιναν επισκευές στο καθολικό και προστέθηκε «ανώγιον» πάνω από το πηγάδι 42. Με το διάταγμα του 1677 καθορίστηκε αντί της είσπραξης της δεκάτης, που ιδιοποιήθηκε η Ενετική κυβέρνηση, να παραχωρούνται στη μονή 200 βατσέλια σίτου. Από το 1803 μέχρι το 1815 οι κυβερνήσεις δήμευσαν το σίτο της μονής για τη συντήρηση των δημοσίων σχολείων. Το 1816 ο Μαίτλαντ διέταξε την άρση της κατάσχεσης και το μοναστήρι εισέπραττε 100 βατσέλια σίτου ετησίως 43. Το έτος 1703 αναγνωρίζεται με πατριαρχική συνοδική απόφαση ο Ιεράρχης Διονύσιος Σιγούρος ως Άγιος της ορθόδοξης εκκλησίας. Η μονή όμως δεν παύει να αποτελεί στόχο των πειρατών. Γράμμα του έτους 1707 επιβεβαιώνει την οικονομική δυσπραγία και την πρόσφατη αιχμαλωσία μοναχών και αρπαγή ιερών σκευών από τους Αγαρηνούς 44. Ένα έτος μετά την αποτυχία των Τούρκων να καταλάβουν την Κέρκυρα, την 19 η Αυγούστου 1717, τουρκικά πλοία με αρχηγό τον αιμοδιψή πειρατή της Κάνκας Μουστή ή 39 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας 16 ης Νοεμβρίου 1996 Μονές της Ζακύνθου 40 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 41 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 42 Υπ. αριθμ. 49 της μονής Στροφάδων και Αγίου Διονυσίου 43 Αρχειακό υλικό της μονής 44 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

13 Μοστρίνο πολιορκούν τις Στροφάδες, λεηλατούν τη μονή, αιχμαλωτίζουν μοναχούς εκτός από τέσσερις που πρόφτασαν να κρυφτούν και αρπάζουν ιερά σκεύη, βιβλία και χειρόγραφα. Προσπάθησαν να καταστρέψουν και το ιερό λείψανο του Αγίου Διονυσίου αλλά εκ θαύματος απέτυχαν. Οι μοναχοί κρυμμένοι στο λόγγο γλύτωσαν, πήραν το Λείψανο του Αγίου και το έφεραν στην Ζάκυνθο και από τότε μέχρι σήμερα, ο Άγιος παραμένει στο νησί. Η λεηλασία του μοναστηριού και η διάσωση του ιερού λειψάνου αναφέρονται σε χρονικό ενός ανώνυμου μοναχού της εποχής, που έφερε στο φως ο Αρχιεπίσκοπος Νικόλαος Κατραμής 45 : «1717 Αυγούστου 19, ημέρα Δευτέρα, ηχμαλώτισαν το μοναστήρι μας τα Στροφάδια δέκα γαλιώταις και επήραν όλα τα ιερά σκεύη, τα αρμαμέντα και την Παναγίαν και όλα μας τα μπαστιμέντα και έκοψαν και τα χέρια του Αγίου και τα επήραν και το επίλοιπον άγιον λείψανον το έβαλαν απάνου ενός βαρελιού μπαρούτι και έκαμε το θαύμα ο άγιος και δεν έπιασε φωτιά και εφυλάκτη και το έχομεν εσήμερον εις την Ζάκυνθον». Μέσα από κατάστιχο της μονής χρονολογείται ο επόμενος μεγάλος σεισμός και η μετά τρία χρόνια επισκευή των ζημιών : «1730 Ιουνίου 29 ήρθανε μάστοροι από τη Ζάκυνθο εις τας 26 του παρόντος εβάλαμε ευχή και εκτίσαμε τον πύργο περ πουνέντε όπου εκρεμνίσθη εις τους 1727 από έναν σεισμό θαυμαστό και τρομερό. Αβέκιος Κιούρκας ηγούμενος» 46. Η επόμενη είδηση αφορά στην επίθεση αλγερινού πειρατικού πλοίου η οποία προκάλεσε υλικές ζημιές, αιχμαλωσία τριών μοναχών και θάνατο δύο άλλων. Το γεγονός χρονολογείται κατά το έτος 1731 47. Οι πειρατικές επιδρομές εξακολουθούν και αργότερα να ταλαιπωρούν τη μονή αλλά και να αντιμετωπίζονται από τους μοναχούς με γενναιότητα. Η μονή καταπονείται επίσης διαρκώς από σεισμούς. Ενδεικτικά αναφέρονται ο σεισμός της 5 ης Ιουνίου 1771 ο οποίος δεν αναφέρεται στους καταγεγραμμένους σεισμούς της Ζακύνθου, οι σεισμοί του έτους 1781 οι οποίοι δεν έχουν επίσης καταγραφεί σε αυτούς της Ζακύνθου. Η συχνότητα βέβαια των πειρατικών επιδρομών και των σεισμικών δονήσεων αποτελούσαν ανασχετικό παράγοντα μιας κατά τα άλλα αναμενόμενης αυξήσεως των μοναχών και βελτιώσεως της μονής. Μετά την καταστροφή του 1717 και την ανακομιδή του ιερού λειψάνου του Αγίου Διονυσίου το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από τις Στροφάδες στη Ζάκυνθο. Οι καταστροφές 45 Ντ. Κονόμος, Ο Άγιος Διονύσιος Προστάτης Ζακύνθου 46 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 47 Λ.Ζώη, Άγιος Διονύσιος και Αι εν Ζακύνθω Μοναί

14 άλλωστε απαιτούν χρήματα για την διόρθωση των ζημιών τα οποία η μονή μπορούσε να συγκεντρώσει μόνο από τα μετόχια της Ζακύνθου. Τα εισοδήματα όμως αυτά δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες. Αρχειακά τεκμήρια αποδεικνύουν ότι κατά τον 18 ο αιώνα η μονή πέρασε μεγάλη οικονομική κρίση 48. Το μοναστήρι δεν υπέφερε μόνο από τις πειρατικές επιδρομές και τους σεισμούς. Πολλές φορές, αυτοί που ήταν εντεταλμένοι για την προστασία του προσπάθησαν να πάρουν στην κατοχή και δικαιοδοσία τους τη μονή και την περιουσία της, όπως ο Τιμόθεος Τυπάλδος, αρχιεπίσκοπος Κεφαλληνίας Ζακύνθου (1684 1718), ο ιερεύς Νικόλαος Βουτσανέσης κατά τα έτη 1773 και 1774 και ο Ιωάννης Κατραμής 49. Γύρω στο 1770 οι μοναχοί συνάπτουν σχέσεις με τους Ρώσους. Άλλωστε και ο εντός του περιβόλου της μονής ναός του Αγίου Γεωργίου φέρει στοιχεία της ρωσικής ναοδομίας 50. Η παρουσία των Ρώσων αποτελεί απόδειξη των προσδοκιών των μοναχών για βοήθεια από την ομόδοξη Ρωσία γεγονός που συμπίπτει με σχεδόν με την αποχώρηση των Βενετών. Τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν την αρχή της μετά τη Βενετοκρατία περιόδου. 1.3.3 Τρίτη περίοδος : 1797 σήμερα 1.3.3.1 Η παρακμή της μονής 51 Την προαναφερόμενη ακμή της μονής κατά τη Βενετοκρατία ακολουθεί η παρακμή αυτής. Εξετάζοντας το παραγόμενο έργο και τα πρόσωπα που έδρασαν ή επισκέφτηκαν τη μονή κατά τον 16 ο και 17 ο αιώνα, διαπιστώνουμε την ύπαρξη έντονου ενδιαφέροντος και πνευματικής δημιουργίας, τα οποία δε συναντά κανείς κατά τους μεταγενέστερους χρόνους. Το φαινόμενο αυτό δεν εξηγείται μόνο από τις διαρκείς καταστροφές λόγω εχθρικών επιδρομών και σεισμών, αλλά αποδίδεται και σε ιδεολογικούς πολιτικούς και εν μέρει οικονομικούς παράγοντες. Με τον πρώτο όρο εννοούμε τη βαθμιαία πολιτιστική αλλαγή που σημειώθηκε στη Ζάκυνθο. Το ιδεώδες της εποχής δεν αναζητούνταν στα 48 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 49 Αρχειακό υλικό Μονής Αγίου Διονυσίου και Στροφάδων 50 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας 16 ης Νοεμβρίου 1996 Μονές της Ζακύνθου 51 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

15 μοναστήρια αλλά στα Πανεπιστήμια και στις σχολές της Ιταλίας. Επίσης οι μεγάλες ανάγκες των συχνών ανακαινίσεων από τους συχνούς σεισμούς και τις λεηλασίες δεν ήταν δυνατό να καλυφθούν από τα έσοδα της μονής. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και η κακή διαχείριση και διοίκηση της μονής εξαιτίας της ανεπάρκειας προσώπων. Οι πληροφορίες για την τρίτη περίοδο της ιστορίας της μονής είναι ελάχιστες καθώς δεν σώζονται πηγές λόγω των γεγονότων της ελληνικής Επανάστασης και των μεγάλων ανακατατάξεων στον Ελλαδικό χώρο. Από το αρχειακό υλικό της μονής είναι γνωστό ότι το 1829 στο μοναστήρι ζούσαν 55 μοναχοί και 38 το 1895. Η μονή ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε μετά το σεισμό του 1952 οπότε και έπαθε σημαντικές ζημιές. Σήμερα, διαμένει εκεί ένας μοναχός.

Εικόνα 2 : Η μονή Στροφάδων κατά το 1781. Σχέδιο του André Grasset Saint - Sauver 16

17 1.4 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ 1.4.1 Πνευματική και πολιτισμική αξία της μονής Η μονή Στροφάδων δεν αποτελεί μόνο ιστορικό μνημείο αλλά και σημαντικότατο πνευματικό κέντρο της ορθόδοξης εκκλησιαστικής ζωής. Η πνευματική της ακτινοβολία, η οποία διαπιστώνεται τόσο από τη διαρκή της ιστορική διαδρομή όσο και από την ύπαρξη πολλών μετοχίων στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανίχνευση των γνωρισμάτων του θρησκευτικού και εκκλησιαστικού βίου κατά το παρελθόν. Επίσης το γεγονός ότι αποτελούσε κανονικό σταυροπήγιο υπαγόμενο στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως την καθιστά καθ όλη τη διάρκεια της Βενετοκρατίας βασικό σημείο αναφοράς προς την ορθόδοξη Ανατολή. Η Μονή είχε σημαντική βιβλιοθήκη και ιερά σκεύη μεγάλης αξίας. Η περίοδος ακμής της μονής είναι και περίοδος ακμής της βιβλιογραφικής τέχνης. Διαθέτει πλήρες κωδικογραφικό εργαστήριο και σταχωτήριο 52. Από 1465 έως το 1705 παρατηρείται σχεδόν συνεχής αντιγραφή χειρογράφων κυρίως εκκλησιαστικών για την κάλυψη των αναγκών της μονής στα πατερικά και λειτουργικά βιβλία 53. Τμήματα της βιβλιοθήκης και των ιερών σκευών βρίσκονται στο μοναστήρι στη Ζάκυνθο αλλά και στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας. Στη μονή της Ζακύνθου φυλάσσονται επίσης και μερικές από τις αρχαιότερες και ωραιότερες εικόνες της μονής. Ένα από τα ιστορικά κειμήλια είναι ο αλευρόμυλος που τον γύριζαν με τα χέρια ή με γάιδαρο δώρο της Μ. Αικατερίνης της Ρωσίας. Η μονή Στροφάδων υπήρξε επίσης καταφύγιο πολλών Ζακυνθίων λογίων, οι οποίοι άφηναν σε αυτή τα χειρόγραφα και τα βιβλία τους. Χρησίμευσε επίσης ως ησυχαστήριο πολλών επιφανών προσώπων, όπως του πρώην πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικόλαου Μορώνη, για τη διαμονή του οποίου το μοναστήρι είχε συνταχτεί το 1675 συμβόλαιο μεταξύ του πατριάρχη και των μοναχών. Η μονή ήταν επίσης τόπος εξορίας για καταδίκους κληρικούς 54. 52 Τα μηχανήματα και εργαλεία του σταχωτηρίου σώζονται μέχρι σήμερα 53 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 54 Αρχειακό υλικό Μονής αγίου Διονυσίου και Στροφάδων

18 1.4.2 Η αμυντική αξία της μονής 55 Εξίσου σημαντική ήταν και η αμυντική αξία της μονής. Τα πλοία που προσέγγιζαν έμπαιναν στο πεδίο βολής των πυροβόλων της μονής, που ήταν εγκατεστημένα στην ταράτσα του πύργου, πολύ πριν φτάσουν σε δραστικό βεληνεκές τα δικά τους πυροβόλα. Τα αγήματα, που ενδεχομένως αποβιβάζονταν για να παραβιάσουν την πύλη, έπρεπε να διατρέξουν ένα στενό διάδρομο μεταξύ του προτειχίσματος και της θάλασσας όπου δέχονταν τα πυροβόλα πυρά από θυρίδες βολής «εν σειρά». Αν κατάφερναν να ανέβουν το προτείχισμα, δέχονταν σαρωτικά πυρά από τις θυρίδες του επιπρομαχώνα ή την οροφή του πύργου. Αν, παρόλα αυτά, εισχωρούσαν στην αυλή, βρίσκονταν μεταξύ δύο πυρών, αυτών που προέρχονταν από εσωτερικές θυρίδες βολής του προτειχίσματος και αυτών που προέρχονταν από τον επιπρομαχώνα. Από ξηράς δεν ήταν εύκολο να προσεγγίσουν ελαφρά πυροβόλα, γιατί πολύ πριν φτάσουν σε δραστικό βεληνεκές από τον πύργο, αναπτυγμένα σε απόλυτα ακάλυπτο έδαφος, θα δέχονταν τις ομοβροντίες μεγαλύτερων πυροβόλων από την κορυφή του πύργου. Η διάταξη του περιγράμματος της οχυρώσεως επέτρεπε να πλαγιοβάλλονται όλες οι πλευρές της περιμέτρου. Στην αμυντική του αξία συνέτεινε ακόμη και η αριστοτεχνικά σχεδιασμένη πορεία που υποχρεωτικά ακολουθούσε ο εισερχόμενος από την πύλη της μονής μέχρι να προσεγγίσει την πύλη του πύργου. Ήταν υποχρεωμένος να στραφεί αριστερά και να ανεβεί τη μοναδική κλίμακα προς το δώμα των προμαχώνων. Κάνοντας μεταβολή πορευόταν, στη συνέχεια, κατά μήκος του δώματος και έφτανε στο θάλαμο που χρησίμευε ως φυλάκιο, στη θέση της σημερινής Τράπεζας. Σε όλη αυτή τη διαδρομή ήταν εκτεθειμένος όχι μόνο στις βολές από την ταράτσα του πύργου, αλλά και σε αυτές που προέρχονταν από τις τρεις θυρίδες που βρίσκονταν στη βάση του ενετικού πύργου, απέναντι ακριβώς από τη σκάλα. 1.4.2 Αξιολόγηση στοιχείων της εκκλησιαστικής ζωής Ως προς την εκκλησιαστική κατάσταση κατά την πρώτη φάση της Βενετοκρατίας πρέπει να σημειωθεί ότι η πτώση της Φραγκοκρατίας η οποία προηγήθηκε και η θρησκευτική πολιτική ζωή των Βενετών προς τους υπήκοους τους, αποδέσμευσαν τις 55 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Το οικοδομικό χρονικό της Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Στροφάδων, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας 16 ης Νοεμβρίου 1996 Μονές της Ζακύνθου

19 μονές. Ιδιαιτέρως η μονή Στροφάδων η οποία αποτελούσε κανονικό σταυροπήγιο υπαγόμενο στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως αποτελούσε σε όλη την περίοδο της Βενετοκρατίας βασικό σημείο αναφοράς προς την ορθόδοξο ανατολή 56. Η μονή επίσης υπήρξε τόπος παραμονής και πνευματικής αναπαύσεως σημαντικών λογίων ιδίως κληρικών Ζακυνθινών και μη, οι οποίοι άφησαν εκεί τα χειρόγραφα και τα βιβλία τους. Εκεί μόνασε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μεθόδιος Κορώνης. Ακόμα, επί αγγλικής προστασίας η μονή διετέλεσε τόπος εξορίας ιερέων που καταδιώκονταν για τα εθνικά τους φρονήματα 57. 1.4.2.1 Ο Άγιος Διονύσιος Στα 1568 σε κάποια εκκλησία της Ζακύνθου, ο Ζακυνθινός κόντες Δραγανίγος Σιγούρος του Μωκίου γίνεται με την τελετή της κουράς Μοναχός της των Στροφάδων Μονής με το όνομα Δανιήλ (Διονύσιος ονομάστηκε στην σε Αρχιεπίσκοπο χειροτονία Του). Αργότερα γίνεται και Ηγούμενος αυτής, γύρω στα 1570, σύμφωνα με μαρτυρίες συμβολαίων της εποχής εκείνης. Ως Αρχιεπίσκοπος πρώην Αιγίνης φρόντιζε τα μοναστήρια του ποικιλοτρόπως, έως ότου πραγματοποιήθηκε η επιθυμία Του, να ταφεί στη Μονή Στροφάδων πεθαίνοντας στις Δεκεμβρίου 17 του 1622. Ύστερα από λίγα χρόνια έγινε η ανακομιδή του Λειψάνου Του και κατά θαυματουργικό τρόπο βρέθηκε το λείψανό Του άθικτο από τον πανδαμάτορα χρόνο 58. Από τις περιγραφές σχετικά με την κήδευση του Αγίου Διονυσίου μπορούν να διατυπωθούν, όσον αφορά τον τόπο ταφής του Αγίου, δύο υποθέσεις 59 : α) Ο Άγιος Διονύσιος ετάφη στα Στροφάδια με τους μοναχικούς κανόνες, συνέπεια των οποίων υπήρξε η μετά από λίγα χρόνια εκταφή του σκηνώματός του. β) Η εξόδιος ακολουθία δεν εψάλη στη Ζάκυνθο, αλλά προφανώς στο καθολικό της μονής Στροφάδων, πριν τον ενταφιασμό του λειψάνου. γ) Ο τόπος ταφής του Αγίου ήταν ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Που ακριβώς ήταν ο ναός αυτός δεν μνημονεύουν οι πηγές. Διευκρινίζεται πάντως ότι ο ναός ήταν εντός του συγκροτήματος της μονής, υπό τύπο προφανώς παρεκκλησίου, δεδομένου ότι το καθολικό 56 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου 57 Λ. Ζώη, Ιστορία της Ζακύνθου 58 Ιστοσελίδα Αρχιεπισκοπής Ζακύνθου 59 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Γενική Προκαταρκτική μελέτη Αποκατάστασης Συντήρησης και χρήσης του Μοναστικού Συγκροτήματος των νήσων Στροφάδων

20 της μονής ήταν αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού, όπου και τοποθετήθηκε το σκήνωμα του Αγίου άφθαρτο μετά την εκταφή του. Η ταφή του Αγίου Διονυσίου στον άξονα της πύλης του φρουριακού συγκροτήματος ουσιαστικά θα αχρήστευε τη λειτουργικότητα της πύλης, εκτός αν είχε διευθετηθεί κατά τρόπο ώστε να είναι δυνατόν να διέρχονται υπεράνω όσοι εισέρχονταν στη μονή. Αλλά και στην περίπτωση αυτή, η επιλογή του χώρου δεν ήταν σύμφωνη με την τιμή με την οποία περιέβαλαν οι Ζακύνθιοι τον Άγιο από την εποχή ακόμα που ζούσε. Είναι λοιπόν προφανές ότι ο σήμερα υποδεικνυόμενος ως χώρος ταφής του Αγίου, για λόγους κτιριολογικούς, ιστορικούς, λειτουργικούς και σεβασμού προς το σεπτό νεκρό, δεν είναι δυνατό να είναι αυτός που υποδεικνύεται σήμερα στο ναό του Αγίου Γεωργίου 60. 1.4.2.2 Ο μοναχικός βίος 61 Η μονή είναι και παραμένει καθ όλη την ιστορική διαδρομή της παράδειγμα μοναστικής ζωής και χώρος ησυχίας και ασκήσεως. Η μονή επικοινωνεί με τους πιστούς και μέσα από τα μετόχια της, πολλά από τα οποία έχουν ναούς, εφημέριους οικονόμους και μοναχούς που προέρχονται από το κοινόβιο. Πολλοί κάτοικοι καλλιεργούν τα κτήματα της μονής και συνεργάζονται με τους μοναχούς για την καλύτερη διαχείριση της μοναστικής περιουσίας. Οι μοναχοί παρά την περιορισμένη παιδεία τους υπερβάλλουν εαυτούς και επιμελούνται όλους τους τομείς της μοναστικής ζωής. Είναι αποδεκτοί από τους κατοίκους των γειτονικών περιοχών γιατί προέρχονται από αυτούς και παράλληλα με τα μοναχικά τους καθήκοντα εργάζονται στη μονή ως γεωργοί, κτηνοτρόφοι και αλιείς. Ιδιαίτερα οι μοναχοί των Στροφάδων είναι αναγκασμένοι να χειρίζονται όπλα και να θυσιάζουν ακόμα και τη ζωή τους για την προστασία από τις διαρκείς πειρατικές απειλές. 60 Γ. Α. Πουλημένου και Ι. Στουφή Πουλημένου, Γενική Προκαταρκτική μελέτη Αποκατάστασης Συντήρησης και χρήσης του Μοναστικού Συγκροτήματος των νήσων Στροφάδων 61 Διονυσίου Μούσουρα, Αι μοναί Στροφάδων και Αγίου Γεωργίου των Κρημνών Ζακύνθου

21 2. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 2.1 Η ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 2.1.1 Τα μοναστήρια 62 Τα βυζαντινά μοναστήρια τόσο του Μεσαίωνα όσο και της υστεροβυζαντινής περιόδου είχαν συνήθως μορφή φρουριακή, κυρίως όσα βρίσκονταν εκτός πόλεων. Η προστασία τους από εξωτερικούς εχθρούς ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Αλλά και ο χαρακτήρας της απομονώσεως (που ταίριαζε με τη μοναχική ζωή) τονιζόταν με τους αμυντικούς περιβόλους των μονών. Υπάρχει πάντοτε ένας ψ η λ ό ς π ε ρ ί β ο λ ο ς χωρίς ανοίγματα, ενισχυμένος ενίοτε με πύργους. Ο περίβολος ενίοτε είχε επάλξεις ή και καταχύστρες πάνω από τις πύλες της εισόδου. Συνήθως ο περίβολος των μονών ήταν τετράπλευρος, αν και σε μεγαλύτερα μοναστήρια γινόταν ακανόνιστος. Τα διάφορα κτίσματα έρχονταν να προσκολληθούν στις εσωτερικές τους παρειές αφήνοντας στη μέση μις ελεύθερη επιφάνεια στην οποία κτιζόταν η εκκλησία, το «καθολικόν». Η ελεύθερη αυτή αυλή είναι χαρακτηριστική των ορθόδοξων μοναστηριών, στην οποία το καθολικόν ήταν κατά κανόνα περίοπτο, σε αντίθεση με τα δυτικού δόγματος αντίστοιχα συγκροτήματα. Εξαίρεση αποτελεί η μονή Στροφάδων στην οποία το καθολικόν της μονής, δηλ. ο κεντρικός ναός, ο της Θείας Μεταμορφώσεως, βρίσκεται μέσα στον πύργο της μονής, πράγμα μοναδικό τουλάχιστον σε ορθόδοξο μοναστήρι. Η είσοδος στη μονή γινόταν από πύλες που οδηγούσαν σε θολωτούς συνήθως διαδρόμους, τα διαβατικά, οι οποίοι διατρυπώντας το τείχος περνούσαν κάτω από τα περιμετρικά κτίσματα και οδηγούσαν στην αυλή. Εννοείται ότι οι πύλες ήταν όσο το δυνατό μικρότερες και λιγότερες για λόγους ασφαλείας. Βασικό στοιχείο των μονών ήταν τα κελιά στα οποία κατοικούσαν οι μοναχοί. Ήταν συνήθως μικροί χώροι προσπελάσιμοι από μακρείς διαδρόμους μορφής στοάς, με ανοίγματα προς το εσωτερικό της αυλής, σε ένα, δύο ή τρεις ορόφους. Οι τ ρ ά π ε ζ ε ς είναι από τα σπουδαιότερα κτίσματα των βυζαντινών μονών. Ήταν είδος εστιατορίου, όπου όλοι μαζί οι μοναχοί έτρωγαν σε κοινό γεύμα. Το σχήμα των 62 Χαράλαμπος Μπούρας, Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, τόμος ΙΙ