NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9
Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: 978-960-211-896-2 Β Τόµος: ISBN: 978-960-211-897-9 Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr
IΧ Revolutio ΚΕΦΑΛΑΙΟ Μ Ι Α Η Π Ε Ι Ρ Ο Σ Σ Τ Η Ι Ν Η Τ Ω Ν Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ε Ω Ν, π ε ρ. 1 7 7 0-1 8 1 5 Η οικουµενικότητα που διαπνέει τη Γαλλική Επανάσταση δεν προσιδιάζει σε κα- µιά από τις πάµπολλες άλλες αναταραχές που συγκλόνισαν την Ευρώπη. Η ίδια η λέξη «επανάσταση», στην πραγµατικότητα, οφείλει σε αυτήν το πλήρες σύγχρονο νόηµά της: δηλαδή έπαψε πια να δηλώνει την απλή πολιτική ανατροπή και, έκτοτε, σηµαίνει την πλήρη συντριβή του πολιτικού συστήµατος µαζί µε τα κοινωνικά, τα οικονοµικά και τα πολιτισµικά θεµέλιά του. Τα βιβλία ιστορίας, στην εποχή µας, είναι γεµάτα «επαναστάσεις». Ορισµένοι, για παράδειγµα, προσπάθησαν να µετατρέψουν τον αγγλικό εµφύλιο πόλεµο σε «αγγλική επανάσταση», ενώ άλλοι επιχείρησαν να αναβαθµίσουν τη ρωσική επανάσταση σε τρίτο γύρο µιας παγκόσµιας αλυσίδας επαναστάσεων. Υπάρχουν επίσης η ρωµαιοκαθολική, η επιστηµονική, η στρατιωτική, η βιοµηχανική, η αµερικανική, ακόµα και η σεξουαλική επανάσταση στα πιο πρόσφατα χρόνια. Ωστόσο, δεν αξίζουν όλες τους τον χαρακτηρισµό αυτόν. Όµως, το 1789 ο κόσµος είχε κάθε λόγο να πιστεύει ότι συνέβαιναν κοσµοϊστορικές αλλαγές που θα επηρέαζαν ανθρώπους πολύ πιο πέρα από τα γαλλικά σύνορα και σε πολύ περισσότερα πεδία από την πολιτική. Το Παρίσι ήταν πρωτεύουσα µιας ηγεµονικής δύναµης και διεθνές πολιτισµικό κέντρο. Οι επαναστάτες είχαν κληρονοµήσει την πίστη του ιαφωτισµού µε την οικουµενικής ισχύος αφηρηµένη έννοια του ανθρώπου. Ένιωθαν ότι δρούσαν εκπροσωπώντας τους λαούς ολόκληρου του κόσµου, δοκιµάζοντας τις δυνάµεις τους εναντίον των τυραννικών καθεστώτων της οικουµένης. Το ευγενέστερο µνηµείο που κληροδότησαν στο µέλλον δεν ήταν καµιά επαρχιώτικη εξαγγελία για τα δικαιώµατα του Γάλλου, αλλά η ηχηρή ιακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη (βλ. παρακάτω). Ο Μιραµπώ είχε πει στη γαλλική εθνοσυνέλευση πως: Αργά ή γρήγορα, η ακτινοβολία ενός έθνους που [ ] έχει αναγάγει την τέχνη του ζην στις απλές ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας ιδέες
752 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX: Revolutio προικισµένες µε ακαταµάχητη γοητεία για την ανθρώπινη καρδιά οι οποίες διαδίδονται στα πέρατα του κόσµου η ακτινοβολία, λοιπόν, ενός τέτοιου έθνους, αργά ή γρήγορα, θα κατακτήσει δίχως αµφιβολία ολόκληρη την Ευρώπη προς όφελος της Αλήθειας, του Μέτρου και της ικαιοσύνης πιθανότατα όχι αµέσως, ούτε από τη µια µέρα στην άλλη. [ ] 1. Mirabeau, 25 Αυγούστου 1790, αναφέρεται στο Albert Sorel, L Europe et la révolution française, Παρίσι 1885, τόµ. Α, σ. 554. Βλ. Norman Hampson, The First European Revolution, 1776-1815, Λονδίνο 1969. 2. Wordsworth, Prelude, xi, σ. 108 Burke, Reflections Γκαίτε στη Μάχη του Βαλµύ, 1792. 3. Thomas Carlyle, The French Revolution, 1837, A.R.H. Hall (επιµ.), Λονδίνο 1930, σ. 205. 4. J. Michelet, History of the French Revolution, G. Wright (επιµ.), Σικάγο 1967, σ. 17. Παρόµοια αισθήµατα ενέπνευσαν τον χαρακτηρισµό «πρώτη ευρωπαϊκή επανάσταση», αντί για κάποιον που θα αφορούσε αποκλειστικά στη Γαλλία. 1 Οι ξένοι συµµερίζονταν, επίσης, το ίδιο ζωηρό αίσθηµα της προσωπικής εµπλοκής. Κάποιος νεαρός Άγγλος, ενθουσιώδης οπαδός της επανάστασης, ο οποίος έµελλε να µετανοήσει αργότερα, θα έγραφε εκστασιασµένος: «Ευδαιµονία ήταν να έχεις δει το φως εκείνης της αυγής». Αντίθετα, κάποιος ηλικιωµένος κρατικός ιθύνων θρηνούσε: «Παρήλθε ανεπιστρεπτί η εποχή των ιπποτών. Τη διαδέχθηκε η εποχή των σοφιστών, των οικονοµολόγων και των υπολογιστών, και εξολοθρεύθηκε διά παντός η ένδοξη Ευρώπη». Ο κορυφαίος συγγραφέας της εποχής, που παρακολούθησε από κοντά τη Μάχη του Βαλµύ, παρατήρησε: «Εδώ και τώρα αρχίζει µια νέα εποχή για τον κόσµο». 2 Οι ιστορικοί κατέφυγαν όλοι τους σε εντυπωσιακές διατυπώσεις, ανεξαρτήτως του αν υπήρξαν υπέρµαχοι ή πολέµιοι του γεγονότος. Ο Τόµας Καρλάυλ, πελιδνός από τον φόβο του για τον «αβρακωτισµό», τον sansculottism όπως τον είχε χρίσει ο ίδιος, χαρακτήρισε τη Γαλλική Επανάσταση ως «το πιο τροµακτικό τέρας που γέννησαν ποτέ οι Καιροί». 3 Ο Ζυλ Μισλέ, πάλι, τρέφοντας αντίθετα αισθήµατα, άρχισε την εξιστόρησή του λέγοντας: «Έτσι ορίζω την Επανάσταση: ανατέλλει ο Νόµος, ανασταίνεται το Ορθό, αντιδρά το ίκαιο». 4 Η Γαλλική Επανάσταση βύθισε την Ευρώπη στην πιο βαθιά και παρατεταµένη κρίση που γνώρισε ποτέ στην ιστορία της. Μια ολόκληρη γενιά αναλώθηκε στις ταραχές, στους πολέµους και στις ανατρεπτικές της καινοτοµίες. Με επίκεντρο το Παρίσι, προκάλεσε σεισµικές δονήσεις που συγκλόνισαν την ευρωπαϊκή ήπειρο µέχρι τις εσχατιές της. Από τις πορτογαλικές ακτές µέχρι τα βάθη της Ρωσίας και από τη Σκανδιναβία µέχρι την Ιταλία, τις δονήσεις ακολουθούσαν στρατιώτες ντυ- µένοι µε λαµπερές στολές, µε την τρίχρωµη κονκάρδα στα καπέλα τους και µε το σύνθηµα Liberté, Égalité, Fraternité (Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα) στα χείλη τους. Η επανάσταση, κατά την αντίληψη των υποστηρικτών της, ευαγγελιζόταν την απελευθέρωση από την καταπίεση που παραδοσιακά καθαγιαζόταν από το τρίπτυχο: µοναρχία, αριστοκρατία και θεσµοποιηµένη θρησκεία. Οι εχθροί της, από την άλλη, τη θεώρησαν ταυτόσηµη µε τις σκοτεινές δυνάµεις της οχλοκρατίας και της τροµοκρατίας. Ως προς τη Γαλλία, σηµατοδότησε τις απαρχές της νεωτερικής εθνικής ταυτότητάς της. Στην Ευρώπη, συνολικά, έδωσε ένα έµπρακτο µάθηµα για τους κινδύνους που υποκρύπτει η αντικατάσταση της µιας τυραννίας µε µια άλλη. Η Γαλλική Επανάσταση άρχισε καλλιεργώντας ελπίδες για µια ειρηνική µεταβολή περιορισµένης εµβέλειας ωστόσο, «έληξε µε τους πάντες να υπόσχονται ότι θα αντισταθούν σε οτιδήποτε θυµίζει αλλαγή». Βραχυπρόθεσµα, ηττήθηκε µακροπρόθεσµα, όµως, η συµβολή της στο πεδίο των κοινωνικών και των πολιτικών ιδεών υπήρξε, και παραµένει, τόσο καθοριστική όσο και διαρκής.
ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΣΤΗ ΙΝΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ, ΠΕΡ. 1770-1815 753 Από τον πολύχρωµο θίασο της επανάστασης παρελαύνουν προσωπικότητες και συνθήµατα γνωστά σε κάθε σχολιαρόπαιδο της Ευρώπης. Η βασική ακολουθία των επαναστατών ηγετών µε τον Μιραµπώ, τον Νταντόν, τον Μαρά, τον Ροβεσπιέρο και τον Βοναπάρτη συµπληρώνεται από τη µακρά ακολουθία των αντιπάλων και των θυµάτων τους: από τις σκηνές µε τον Λουδοβίκο ΙΣΤ και τη Μαρία-Αντουανέττα στο ικρίωµα ή µε τη Σαρλότ Κορνταί, τη χωριατοπούλα που δολοφόνησε τον Μαρά στο µπάνιο του «για να σώσει εκατό χιλιάδες ανθρώπους». Ακολουθούν οι σκηνές µε τον εκπατρισµένο, τον εµιγκρέ δούκα του Ανγκέν, ο οποίος συνελήφθη και εκτελέστηκε κατά διαταγήν του Βοναπάρτη. Πλήθος ζωηρόχρωµων βοηθητικών αλλά και δραστήριων µορφών περιβάλλουν την κεντρική ποµπή, όπως είναι ο ριζοσπάστης Τόµας Παίην, ο εξόριστος Άγγλος φιλόσοφος που «είδε την επανάσταση στις δύο ηπείρους» ο αµίµητος Κάρολος Ταλλεϋράνδος του Πέριγκορντ, ο προαναφερθείς επίσκοπος, «ο ασεβής Σεβασµιότατος επίσκοπος του Ωτέν», ανυπέρβλητος ως προς την τέχνη της επιβίωσης ο Αντουάν Φουκέ-Τενβίλ, ο παγερός γενικός εισαγγελέας. Σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα συνοδεύεται από µια πολυάριθµη πινακοθήκη ηρώων και αχρείων, παρατεταγµένων υπέρ ή κατά της επανάστασης: στη Βρετανία, ο Νέλσων ψυχορραγεί στο κατάστρωµα του «Victory», του πλοίου του βρετανικού βασιλικού στόλου στη Γερµανία, οι αναδιοργανωτές του πρωσικού στρατού Σάρνχορστ και Γκνάιζεναου στην Αυστρία, ο µαρτυρικός πατριώτης Αντρέας Χόφερ στην Πολωνία, ο ευγενής στρατάρχης Πονιατόφσκι οδεύει στον υγρό τάφο του ιππεύοντας το λευκό του άτι στη Ρωσία, ο ακατάβλητος Κουτούζοφ ελίσσεται επιδέξια πάνω στο χιόνι. Η ευρωπαϊκή τέχνη και η λογοτεχνία έχουν εµπλουτιστεί µε πάµπολλους αλησµόνητους «πίνακες» φιλοτεχνηµένους µε τον χρωστήρα ή µε την πένα από τον πίνακα του Γκόγια Οι συµφορές του πολέµου (Desastres de la Guerra), ή τις προσωπογραφίες του Ναπολέοντα που φιλοτέχνησε ο Νταβίντ, µέχρι το Μοναστήρι της Πάρµας (La Chartreuse de Parme) του Σταντάλ, την Ιστορία δύο πόλεων (A Tale of Two Cities) του Ντίκενς, και το Ο κύριος Ταντέους (Pan Tadeusz) του Μιτσκιέβιτς ή το Πόλεµος και Ειρήνη του Τολστόι. Σε κάθε εξιστόρηση των επαναστατικών χρόνων πρέπει να εξετάζονται διαδοχικά οι αιτίες, τα επαναστατικά γεγονότα αυτά καθ εαυτά και οι συνέπειές τους. Κάθε αφήγηση που θα τηρεί τη χρονολογική ακολουθία πρέπει να εκκινεί από το προανάκρουσµα των προεπαναστατικών ζυµώσεων. Πρέπει να εξετάζεται πώς µετριοπαθή αιτήµατα οδήγησαν σε ακραίες µεταβολές και πώς η σύγκρουση που ξέσπασε στη Γαλλία πυροδότησε τους πολέµους σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η επαναστατική κρίση αρχίζει µε τη σταδιακή έκλειψη του ιαφωτισµού, τη δεκαετία του 1770, και λήγει µε την έναρξη του Συνεδρίου της Βιέννης το 1814.
754 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IX: Revolutio Πρελούδιο 5. Sorel, L Europe et la révolution française, ό.π., i. 1V. 6. Thomas Jefferson, πρώτο προσχέδιο για τη ιακήρυξη της ανεξαρτησίας, 1775. Πρβλ. το τελικό κείµενο, In Congress, July 4 1776, the unanimous declaration of the thirteen united states of America (ακριβές αντίγραφο, Περιφέρεια της Γουάσινγκτον 1960). Οι αιτίες της Γαλλικής Επανάστασης συνιστούν κατ εξοχήν θέµα ατέρµονων διχογνωµιών. Είναι δυνατόν να διακριθούν: το ιστορικό σκηνικό (το οποίο µάλιστα κάποιες φορές, απειλεί να συµπεριλάβει το σύνολο της προηγούµενης ιστορίας), οι βαθύτερες αιτίες ή τα βαθύτερα στρώµατα από όπου εκπήγασε η πολιτική αστάθεια, και τα άµεσα γεγονότα, οι «σπινθήρες», που πυροδότησαν την έκρηξη. Το ιστορικό σκηνικό, κατά το τελευταίο τέταρτο του δέκατου όγδοου αιώνα, χαρακτηριζόταν από την ταχύτατη εξάπλωση µιας γενικευµένης και ολοένα πιο βαθιάς ανησυχίας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι αλλαγές που προκαλούσαν την ανησυχία αυτή δεν είχαν ως επίκεντρο τη Γαλλία εκείνη, όµως, υπήρξε όχι µόνο ενεργός συµµέτοχος, αλλά και µάρτυράς τους. Έχοντας βρεθεί αντιµέτωπη µε την πολιτική παραλυσία και τις ανυπέρβλητες οικονοµικές δυσχέρειες, αποδείχθηκε λιγότερο ικανή από τους γείτονές της ως προς το να αντεπεξέλθει στις πιέσεις. «Η επανάσταση θα µπορούσε να είχε ξεσπάσει σε οποιοδήποτε πιθανώς ση- µείο της Ευρώπης. Αυτό συνέβη στη Γαλλία, επειδή εκεί το Παλαιό Καθεστώς ήταν πιο φθαρµένο, πιο µισητό και πιο ευάλωτο από όσο αλλού». 5 Η κύρια σεισµική δόνηση σε πολιτικό επίπεδο σηµειώθηκε στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Η Μεγάλη Βρετανία, την οποία οι διαφωτιστές φιλόσοφοι θεωρούσαν ανέκαθεν σταθερότερη και µετριοπαθέστερη από όλες τις χώρες, βυθίστηκε σε πόλεµο εναντίον των Αµερικανών αποίκων της, που φαίνονταν αποφασισµένοι, µε τη συνδροµή της γαλλικής βοήθειας, να σπάσουν τα δεσµά της βρετανικής κυριαρχίας. Όµως, ο πόλεµος της αµερικανικής ανεξαρτησίας (1776-1783) είχε σηµαντικό αντίκτυπο στην Ευρώπη. Κατά πρώτον λόγο, εξώθησε στο χείλος της αβύσσου τη Γαλλία που µαστιζόταν από την οικονοµική κρίση. Επίσης, µε αφορµή το γεγονός αυτό, οι Γάλλοι, καθώς και άλλοι Ευρωπαίοι, έθεσαν υπό εξέταση τα δικά τους βάσανα: αν κάποιοι συµπεριλάµβαναν στις τάξεις των τυράννων τον κακόµοιρο και άχαρο γερο-γεώργιο Γ, πώς θα έπρεπε να χαρακτηρίσουν τους λοιπούς µονάρχες της Ευρώπης; Αν οι Αµερικανοί εξεγείρονταν εξαιτίας των τριών πενών που επιβλήθηκαν στο τσάι ως φόρος, ποια πειστική δικαιολογία θα µπορούσε να προβληθεί για την επαχθέστατη φορολογία υπό την οποία στέναζε ολόκληρη η Ευρώπη; Αν χρειαζόταν να δηµιουργηθούν οι Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής µόνο και µόνο επειδή οι Αµερικανοί δεν εκπροσωπούνταν στο βρετανικό κοινοβούλιο, τι θα έπρεπε να σκεφθούν όλοι εκείνοι οι Ευρωπαίοι που δεν είχαν καν κοινοβούλιο στις χώρες τους; Ο αµερικανικός στοχασµός αναφερόταν στη συνταγµατική θεωρία µε µεγαλειώδη απλότητα και οικουµενική εµβέλεια: Φρονούµε ότι οι ακόλουθες αλήθειες είναι ιερές και αναµφισβήτητες: όλοι οι άνθρωποι γεννήθηκαν ίσοι και ανεξάρτητοι. Σύµφυτα και αναπαλλοτρίωτα δικαιώµατα απορρέουν από το γεγονός ότι γεννήθηκαν ίσοι, και ανάµεσά τους περιλαµβάνεται το δικαίωµα να διατηρούν τη ζωή και την ελευθερία τους και να επιδιώκουν την ευτυχία. 6