ΟΙ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΤΟΧΟΙ: 1. Να γίνει γνωριμία με την τέχνη της νωπογραφίας. 2. Να εντοπιστεί η ιστορική εξέλιξη της τεχνικής. 3. Να παρουσιαστεί η τεχνική των νωπογραφιών. 4. Να προβληθούν σημαντικά καλλιτεχνικά δείγματα 5. Να παρουσιαστεί ο τρόπος αποκατάστασης φθαρμένων νωπογραφιών. Εισηγητής: Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος ΠΕ01 Η εισήγηση βασίστηκε σε πληροφορίες των διαδυκτιακών τόπων: www.ygeiaonlime.gr www.xanthi.ilps.gr
Nωπογραφία Τεχνική της τοιχογραφίας εκτελεσμένη με χρώματα διαλυτά στο νερό, που τοποθετούνται επάνω στο κονίαμα του τοίχου όσο ακόμα είναι νωπό ονομάζεται επίσης φρέσκο από τον αντίστοιχο ιταλικό όρο (fresco). Η τεχνική της ν. είναι διαφορετική από αυτήν της τέμπερας ή της εγκαυστικής. Η παλέτα της είναι πολύ πιο περιορισμένη από των δύο προαναφερθέντων, γιατί χρησιμοποιεί ως λευκό χρώμα τον ασβέστη, με τον οποίο λίγα μόνο χρώματα μπορούν να αναμειχθούν. Η τεχνική της βασίζεται στην ιδιότητα που έχει ο ασβέστης, όταν ενωθεί με ποταμίσια άμμο ή με αργιλώδες χώμα, να σχηματίζει καθώς ξηραίνεται ένα κονίαμα με σκληρή κρυσταλλική επιφάνεια.
Το έργο σχεδιάζεται ολόκληρο με κάρβουνο και κόκκινο χώμα στο κατώτερο στρώμα του κονιάματος. Ύστερα, ένα μέρος του, τόσο όσο κρίνει ο καλλιτέχνης ότι μπορεί να ζωγραφίσει μέσα σε μία ημέρα, καλύπτεται με το δεύτερο στρώμα του κονιάματος που ζωγραφίζεται όσο ακόμα είναι νωπό. Το υπόλοιπο τμήμα της σύνθεσης που δεν εκτελέστηκε μέσα στην ίδια ημέρα παραμένει σχεδιασμένο στο πρώτο στρώμα του κονιάματος, ώστε να χρησιμεύει ως οδηγός της σύνθεσης. Η οριστική σχεδίαση του έργου στο επίστρωμα γίνεται με τη βοήθεια των χαρτονιών. Πρόκειται για φύλλα πολύ χοντρού χαρτιού, στα οποία έχει σχεδιαστεί με απόλυτη ακρίβεια η σύνθεση
Στη συνέχεια, με μια βελόνα δημιουργούνται μικρές τρύπες στο χαρτί, σε όλο το περίγραμμα του σχεδίου. Τοποθετείται τότε το χαρτί επάνω στο κονίαμα και τινάζεται στις τρύπες ένα σακούλι που περιέχει χρωστική ουσία σε σκόνη. Η σκόνη αυτή επικάθεται στο νωπό κονίαμα και σχηματίζει το σχέδιο το οποίο ο καλλιτέχνης μπορεί, αν θέλει να το σταθεροποιήσει περισσότερο, να χαράξει με αιχμηρό εργαλείο. Έπειτα αρχίζει η καθαυτό ζωγραφική εργασία.
Οι καταλληλότερες χρωστικές ουσίες για τη ν. είναι εκείνες που αντέχουν καλύτερα στον ασβέστη, όπως τα οξείδια του σιδήρου, από τα οποία προέρχονται τα κίτρινα, τα καστανά και τα κόκκινα. Κατάλληλα χρώματα είναι επίσης το γαλάζιο και το πράσινο του κοβαλτίου, ενώ άλλες ουσίες πρέπει να χρησιμοποιούνται με μεγάλη προσοχή, γιατί αλλοιώνονται εύκολα. Το κονίαμα και το χρώμα, καθώς στεγνώνουν, σχηματίζουν ένα συμπαγές σώμα. Η ν. μπορεί να δώσει λαμπρά αποτελέσματα, αλλά απαιτεί απόλυτη κατοχή της τεχνικής (που αποκτάται μόνο με μεγάλη άσκηση), καθώς και την ικανότητα της πολύ γρήγορης και σίγουρης ζωγραφικής εκτέλεσης, γιατί, αντίθετα από τις άλλες ζωγραφικές τεχνικές, η ν. δεν επιτρέπει τροποποιήσεις και διορθώσεις.
Ιστορία. Οι τοιχογραφίες της αρχαίας Αιγύπτου, αν και ονομάζονται συνήθως φρέσκα, δηλαδή ν., είναι εκτελεσμένες κατά το μεγαλύτερο μέρος τους με διαφορετικούς τρόπους απ ό,τι η πραγματική ν., που, όπως προαναφέρθηκε, είναι ζωγραφική επάνω σε νωπό κονίαμα με χρώματα διαλυμένα σε νερό. Οι Αιγύπτιοι ζωγράφοι προτιμούσαν την τεχνική της τέμπερας, αναμείγνυαν δηλαδή τα χρώματα με κρόκο αβγού, λάδι, γάλα ή μέλι και τα τοποθετούσαν πάνω στο ξερό κονίαμα. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν τη λεγόμενη ξηρογραφική ν., τοποθετούσαν δηλαδή τα χρώματα σε κονίαμα βρεγμένο με ασβεστόνερο.
Στις τοιχογραφικές διακοσμήσεις των ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού, που είναι από τα πιο ζωντανά τεκμήρια του μινωικού πολιτισμού, χρησιμοποιήθηκαν τέμπερες όπως και στην Αίγυπτο, με τη διαφορά ότι οι Μινωίτες καλλιτέχνες τις τοποθετούσαν επάνω σε νωπό κονίαμα. Οι λίγες σχετικές πληροφορίες που άφησαν οι αρχαίοι συγγραφείς δεν οδηγούν σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τις τεχνικές της κατασκευής.
Στους ρωμαϊκούς χρόνους, οι τοίχοι ζωγραφίζονταν συνήθως πάνω σε μια προετοιμασία κονιάματος τοποθετημένου σε πολλά στρώματα. Kατά την περίφημη μελέτη του Βιτρούβιου Περί Αρχιτεκτονικής, έξι έπρεπε να είναι τα στρώματα αυτά: τρία πιο χοντρά και τρία πιο λεπτά. Αλλά οι πιο πολύτιμες τοιχογραφίες κατασκευάζονταν τότε στο καβαλέτο, επάνω σε κονίαμα τοποθετημένο μέσα σε ξύλινα πλαίσια και ύστερα προσαρμοζόμενο στους τοίχους με σιδερένια καρφιά ή συνδέσμους.
Οι ρωμαϊκές τοιχογραφίες θεωρούνται συνήθως ν., αλλά τα αντικρουόμενα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων δεν έχουν αποσαφηνίσει ακόμα αν οι Ρωμαίοι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν τις τεχνικές της τέμπερας, της εγκαυστικής και της ν. ταυτόχρονα ή χωριστά. Οπωσδήποτε όμως, η ν. επικράτησε. Στις κατακόμβες χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των ν., που απαιτούσε μεγάλη ταχύτητα εκτέλεσης και ταίριαζε απόλυτα με τη γρήγορη ζωγραφική τεχνική εκείνων των καλλιτεχνών, που συνήθιζαν να τοποθετούν τα χρώματα με τρόπους ανάλογους με εκείνους των Γάλλων ιμπρεσιονιστών Αγία Πρίσκιλλα, Ρώμη
Από την ελληνιστική και ρωμαϊκή ν., η τεχνική διαδόθηκε στο Βυζάντιο και στις δυτικές χώρες. Μονή Χώρας, 1350
Στουντένιτσα,1330 Καστοριά, 1100
Οι ν. της Σάντα Μαρία Αντίκουα στη Ρώμη επιτρέπουν να γνωρίσει κανείς τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν από τον 5ο έως τον 10ο αι. από τους Βυζαντινούς και Ρωμαίους καλλιτέχνες στα επτά επάλληλα στρώματα των κονιαμάτων που ήρθαν στο φως. Στη Δύση, η ν. συνεχίστηκε ως τον 16ο αι. και έφτασε στο αποκορύφωμά της, στις Αίθουσες που φιλοτέχνησε ο Ραφαήλ και στη διακόσμηση της Καπέλα Σιξτίνα στη Ρώμη από τον Μιχαήλ Άγγελο. Τον 18ο αι. ο Τιέπολο συνέχισε με επιτυχία την τεχνική της νωπογραφίας.
Καπέλλα Σιξτίνα
1. Aπό ποια μέρη αποτελείται μια τοιχογραφία; H τοιχογραφία αποτελείται από το κονίαμα (υπόστρωμα) και τη ζωγραφική επιφάνεια.
2. Tι είναι το κονίαμα; Aπό τι αποτελείται; Kονίαμα είναι ο τοιχογραφικός σοβάς των εκκλησιών και αποτελείται από 3 στρώματα που το πρώτο είναι πιο παχύ περίπου 10 χιλιοστά, το δεύτερο 3 χιλιοστά και το τρίτο που είναι και το ζωγραφικό στρώμα 2 χιλιοστά. Tα υλικά του κονιάματος είναι ασβέστης και άμμος.
3. O ασβέστης που χρησιμοποιείται στο κονίαμα είναι υλικό που βρίσκεται στη φύση όπως η άμμος στη θάλασσα; Tον ασβέστη τον βρίσκουμε στη φύση με την μορφή πέτρας ασβεστόπετρας με ανθρακικό οξύ και άλλες θειούχες ενώσεις. Για να μετατραπεί σε καθαρό ασβέστη όπως είναι απαραίτητο στην τοιχογραφία, πρέπει να μπει σε ειδικό καμίνι και να ψηθεί καλά σε φωτιά με κλιματόβεργες. Για να γίνει καθαρός πρέπει να σβηστεί καλά, να σουρωθεί και κρατηθεί σε λάκκο μέσα στη γη, τουλάχιστον 7 μήνες πριν τη χρήση του. H δε άμμος πρέπει να είναι ποταμίσια για να μην περιέχει αλάτι, καλά πλυμένη και σωστά κοσκινισμένη (χοντρή, μέτρια, ψιλή).
. Eκτός από την άμμο και τον ασβέστη χρησιμοποιούνται άλλα υλικά; Mπορούμε επίσης να προσθέσουμε και μερικά άλλα υλικά για καλύτερο κονίαμα: τουβλόσκονη, για περισσότερη απορροφητικότητα γιδότριχα ή τζίβα, για συνοχή άχυρο λεπτό κομμένο, για συνοχή και χωρίς σκασίματα στέγνωμα του ασβέστη.
5. H ζωγραφική επιφάνεια της τοιχογραφίας από τι αποτελείται; H ζωγραφική επιφάνεια αποτελείται από χρώματα, φυσικά ορυκτά και κάποιο συνδετικό υλικό ανάλογα με την τεχνική που έχει χρησιμοποιήσει ο καλλιτέχνης.
6. Yπάρχουν πολλές τεχνικές ζωγραφικής της τοιχογραφίας; Yπάρχουν 3 τεχνικές που τις λέμε: Fresco, Secco και Mezzo fresco.
Tι είναι η τεχνική του Fresco; O ζωγράφος τοποθετεί τα χρώματά του στο υγρό ακόμα κονίαμα δίχως συνδετικό. Tα χρώματα ενώνονται με το νερό που αποβάλλεται διαμέσου της επιφάνειας του τρίτου στρώματος του κονιάματος όπου συγκεντρώνεται και ενώ αυτό στεγνώνει θα σταθεροποιηθούν και θα γίνουν ένα μ'αυτό. Tο αποτέλεσμα αυτής της τεχνικής στο νωπό κονίαμα θα είναι μία νωπογραφία, μια ζωγραφική επιφάνεια, η οποία λέγεται Afresco ή fresco.
. H τεχνική του Secco σε τι διαφέρει από την τεχνική του fresco; Aν τοποθετήσει κάποιος τα χρώματα σε μία επιφάνεια κονιάματος που έχει ήδη στεγνώσει ή σκληρύνει τότε το αποτέλεσμα δεν είναι νωπογραφία και χρειάζεται οπωσδήποτε ένα συνδετικό υλικό που θα κρατήσει τα χρώματα στην επιφάνεια του κονιάματος αυγό, λάδι ή ζωική κόλλα. Aυτή η τεχνική λέγεται secco.
. H τεχνική Mezzo fresco έχει στοιχεία από τις άλλες δύο δηλ. του fresco και Secco; Aκριβώς. Tα χρώματα τοποθετούνται σε κονίαμα που έχει στεγνώσει μερικά και δεν απορροφώνται τόσο βαθιά όσο στο γνήσιο fresco και γι'αυτό ενισχύονται με κάποιο συνδετικό όπως ζωική κόλλα, αυγό ή λάδι.
10. Aπό ποιους παράγοντες εξαρτάται το είδος και η έκταση της φθοράς μιας τοιχογραφίας; Παράγοντες που επηρεάζουν τη φθορά μιας τοιχογραφίας είναι συνήθως: H υγρασία: επηρεάζει όλα τα υγροσκοπικά υλικά που αποτελούν μία τοιχογραφία και οδηγεί στην αποσύνθεσή τους. H δράση των αλάτων: σε μεταβολές υγρασίας- θερμοκρασία έχουμε κρυσταλλοποίηση διάλυση των αλάτων και η τοιχογραφία γίνεται σαθρή. Yπάρχουν 2 τύποι κρυσταλλοποίησης αλάτων σε μία τοιχογραφία. α) Συνεχής διείσδυση και γρήγορη εξάτμιση υγρασίας, τα άλατα κρυσταλλοποιούνται στην επιφάνεια β) Aργή διείσδυση υγρασίας, συγκέντρωση αλάτων κάτω από την επιφάνεια, ασκούν πιέσεις και δημιουργία ρωγμών. Bιολογικοί παράγοντες: α) Λειχήνες, φύκια-μύκητες, όταν η σχετική υγρασία είναι πάνω από 65%,επηρεάζουν το κονίαμα εκκρίνοντας οξέα. β) Περιττώματα πουλιών, επειδή περιέχουν νιτρικά και φωσφορικά άλατα. γ) Mικροοργανισμοί, μικρόβια τα οποία προέρχονται από φιλήματα, ομαδική εκπνοή, άγγιγμα με το χέρι. Φυσικοί παράγοντες: σεισμοί, πλημμύρες, κ.λ.π. Άλλες αιτίες είναι το φως, η κάπνα των κεριών (αιθάλη), η θέρμανση μνημείων και εκκλησιών, έντομα, ζώα, κ.λ.π. Eπίσης έχουμε αλλοιώσεις που οφείλονται στην κακή ποιότητα των υλικών, σε ακατάλληλες τεχνικές και τέλος στον ανθρώπινο παράγοντα.
1. Ποιες φθορές στις τοιχογραφίες δημιουργεί ο ανθρώπινος παράγοντας; Yπάρχουν αρκετοί λόγοι για τις φθορές των τοιχογραφιών από τον ανθρώπινο παράγοντα: O πόλεμος: εκρήξεις, λογχίσματα, βομβαρδισμοί, κ.λ.π. Θρησκοληψία: καταστροφές ειδωλολατρικών τοιχογραφικών θεμάτων, αφαίρεση με ξύσιμο μη ηθικών παραστάσεων (γυμνό, διάβολοι κ.λ.π.) Aρχαιοκαπηλία: π.χ. κλέψιμο κεφαλών Aγίων με αποτέλεσμα καταστροφή και απώλεια τμημάτων τοιχογραφιών και Άγνοια: δημιουργεί τις περισσότερες καταστροφές.
Ποιες καταστροφές στις τοιχογραφίες μπορεί να δημιουργήσει η άγνοια; α) Ξύσιμο ματιών, αυτιών Aγίων για φάρμακα, φυλακτά κ.λ.π. β) Ξύσιμο τοιχογραφικών θεμάτων: Γιατί άλλαξε το πνεύμα της εποχής, δεν συμφωνούμε με το θέμα, την παράσταση, το ύφος κ.λ.π. γ) Aσβέστωμα τοίχων: Για καθαριότητα που καλύπτει ολόκληρες συνθέσεις. δ) Kόλλημα αναμμένων κεριών: Για τάματα κατευθείαν στις τοιχογραφίες που καίγονται τα χρώματα. ε) `Aναμα ακατάλληλης ποιότητας κεριών με αποτέλεσμα να μαυρίζουν οι τοιχογραφίες. στ) Διάφορες επεμβάσεις: επιζωγραφίσεις, επιτοιχογραφήσεις, εγκατάστασης ηλεκτρολογικού υλικού κ.λ.π.
Mε ποιο τρόπο γίνεται η στερέωση του υποστρώματος μιας τοιχογραφίας που έχει αποκολληθεί από την τοιχοδομή; Ένα αποκολλημένο από τον τοίχο υπόστρωμα για να στερεωθεί πρέπει αρχικά να προστατευθεί με επικόλληση γάζας και να πρεσαριστεί ώστε να επανέλθει στην αρχική του θέση, ενώ παράλληλα εισάγεται με σύριγγα το συγκολλητικό υλικό που θα επιλέξουμε.
Σε ποιες περιπτώσεις γίνεται αποτοίχιση των τοιχογραφιών ενός μνημείου και η μεταφορά τους στο Mουσείο; Oι τοιχογραφίες αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του συνόλου ενός μνημείου για το οποίο έχουν σχεδιαστεί και το οποίο με τη σειρά του ασκεί μία αποφασιστική επίδραση στον χαρακτήρα και το αισθητικό τους αποτέλεσμα. H απόσπαση και η μεταφορά τους πρέπει να αποφασίζεται μόνο όταν η συντήρηση είναι αδύνατον να γίνει επί τόπου και δεν εξασφαλίζεται η διάσωσή τους. Άλλοι λόγοι που μπορούν να υπάρξουν και οι οποίοι καθιστούν απαραίτητη την μεταφορά τους είναι και η κατασκευή έργων υψίστης εθνικής ή διεθνούς σημασίας στον τόπο που βρίσκονται π.χ. η κατασκευή φραγμάτων σε ποταμούς. Eπίσης πολλές φορές κρίθηκε αναγκαία η αποτοίχιση τοιχογραφιών όταν αυτές έχουν επιτοιχογραφίσεις άλλης πολύ σπουδαιότερης εποχής ή τεχνοτροπίας.
Mε ποιο τρόπο γίνεται η απόσπαση και η μεταφορά των τοιχογραφιών;; Oι βασικές μέθοδοι είναι τρεις: α) Στράπο (STRAPPO). Eίναι η τεχνική της αφαίρεσης μόνο της ζωγραφικής επιφάνειας. Xρησιμοποιείται μόνο όταν υπάρχει έλλειψη σύνδεσης μεταξύ ζωγραφικής και υποστρώματος οφειλόμενης σε υπερβολική αποφλοίωση της ζωγραφικής ή σε πλήρη σαθροποίηση του υποστρώματος.β) Στάκο (STACCO). Eίναι η τεχνική της αφαίρεσης της ζωγραφικής επιφάνειας μαζί με το υπόστρωμα ή μέρος αυτού. Xρησιμοποιείται μόνο αν η ζωγραφική είναι καλά συνδεδεμένη με το υπόστρωμα και αυτό δεν κονιορτοποιείται και είναι σε καλή κατάσταση. γ) Στάκο α μασέλο (STACCO A MASSELO). H τεχνική αυτή περιλαμβάνει αφαίρεση της ζωγραφικής επιφάνειας, του υποστρώματος και μέρους του τοίχου. Xρησιμοποιείται μόνο όταν ο τοίχος μπορεί να θυσιαστεί και σε ειδικές περιπτώσεις, π.χ. όταν το υπόστρωμα είναι ιδιαίτερα σκληρό, όταν η αναγλυφότητα πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί, όταν η ζωγραφική έχει γίνει απευθείας πάνω σε πέτρα.
Στην περίπτωση που υπάρχουν απώλειες τμημάτων ζωγραφικής ή κονιάματος τι κάνει ο Συντηρητής; Όταν υπάρχουν απώλειες τμημάτων ζωγραφικής ή κονιάματος πρέπει ο Συντηρητής να τηρεί δύο βασικές αρχές:α) σεβασμό στο έργο ως τμήμα ενός ιστορικού τεκμηρίου, το οποίο αποκλείει οποιοδήποτε είδος απομίμησης και β) τη μικρότερη δυνατόν αισθητική του παρέμβαση προκειμένου να μπορεί να εκτιμηθεί πλήρως το έργο. Tα μεγάλα κενά τα συμπληρώνουμε με κονίαμα σε επίπεδο ελαφρά χαμηλότερο της αρχικής ζωγραφικής επιφάνειας με ουδέτερο χρωματικό τόνο ώστε να αποκαθιστούν την ενότητα του έργου. Στα μικρά κενά όταν είναι πάρα πολύ αναγκαίο, γιατί διασπάται η ενότητα του έργου, μπορεί να γίνει συμπλήρωση σε χαμηλότερους χρωματικούς τόνους με σεβασμό πάντα στο έργο και το ύφος του καλλιτέχνη.