8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 569 τα ROVs και το ΒΑΘΥΣΚΑΦΟς ΤΟΥ ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ βαθεων υδατων Α. Μάλλιος, C. Smith, Σ. Βολονάκης, Ε. Καλλέργης, Κ. Κατσαρός, Λ. Μανουσάκης, Ν. Σπυριδάκης, Β. Στασινός, Θ. Φωτόπουλος και Δ. Σακελλαρίου. Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, 46,7 χλμ. Αθηνών Σουνίου, Τ.Θ. 712 Ανάβυσσος Αττική, Τ.Κ.190 13, e-mail: amallios@ath.hcmr.gr Περιληψη Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαιολογία βαθέων υδάτων. Η εξάπλωση ευκίνητων και εύχρηστων υποβρυχίων οχημάτων με εξελιγμένους αισθητήρες που αναπτύχθηκαν αρχικά για την ωκεανογραφία βοήθησε στην εφαρμογή τους και σε άλλους τομείς όπως της ενάλιας αρχαιολογίας. Οι ανάγκες των αρχαιολόγων με την σειρά τους, για μελέτη και καταγραφή ακριβείας, ανεβάζουν τον πήχη των μηχανικών. Στην εργασία αυτή παρουσιάζουμε περιληπτικά την μέχρι τώρα συνεισφορά και τις δυνατότητες των υποβρυχίων οχημάτων του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. στην αρχαιολογία βαθέων υδάτων και αναλύουμε τις προοπτικές βελτιστοποίησής τους και χρήσης ειδικών αισθητήρων που θα επιτρέψουν στους αρχαιολόγους να έχουν μια πιο ακριβή και ολοκληρωμένη εικόνα των αρχαίων ναυαγίων. Λέξεις κλειδιά: Αρχαιολογία βαθέων υδάτων, Ναυάγια, ROV, Πλοήγηση ακριβείας, Θαλάσσια Τεχνολογία. The use of HCMR ROVs and Submersibles in Deep Water Archaeology Α. Mallios, C. Smith, S. Volonakis, E. Kallergis, Κ. Katsaros, L. Manousakis, Ν. Spyridakis, V. Stasinos, T. Fotopoulos & D. Sakellariou. Hellenic Centre for Marine Research, 46.7 km Athinon Souniou, P.O. Box 712 Anavyssos 19013 Attika,, e-mail: amallios@ath.hcmr.gr Abstract In the past few years there has been an increased interest in deep water archaeology, and a growing number of archaeological institutions now use remote sensing equipment and remotely operated vehicles (ROVs) to locate and investigate deep-water archaeological sites. This article presents the contribution of HCMR at the deep-water archaeology and the implementation of new technologies that will allow a better mapping of the deep-water archaeological sites. Keywords: Deep-water archaeology, Shipwreck, ROV, Remote sensing, Precise navigation, Marine Technology,
570 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εισαγωγh Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για την αρχαιολογία βαθέων υδάτων παγκοσμίως και υπάρχουν αρκετοί λόγοι γι αυτό: το μέσο βάθος των ωκεανών είναι μερικές χιλιάδες μέτρα όταν τα ρηχά νερά αντιστοιχούν σε ένα πολύ μικρό ποσοστό της θαλάσσιας μάζας (Mindell & Croff, 2002). Από την άλλη μεριά ευκίνητα και εύχρηστα υποβρύχια οχήματα, με εξελιγμένους αισθητήρες που αναπτύχθηκαν αρχικά για στρατιωτικούς και ωκεανογραφικούς σκοπούς, έχουν αποδειχθεί ικανά για υποβρύχιες έρευνες, χαρτογραφήσεις και καταγραφές επιτρέποντας στους σημερινούς αρχαιολόγους να εξερευνούν πολύ βαθύτερα από το όριο των 50 μέτρων που ορίζεται για τις αυτόνομες καταδύσεις (Foley & Mindell, 2002). Όλο και περισσότερα αρχαιολογικά Ινστιτούτα σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιούν τηλεκατευθυνόμενα ή αυτόνομα υποβρύχια οχήματα και όργανα για να εντοπίσουν και να ερευνήσουν αρχαιολογικούς χώρους στα βαθιά νερά, είτε νοικιάζοντας εξοπλισμό από εταιρίες, είτε συνεργαζόμενα με ωκεανογραφικά Ινστιτούτα που ενδιαφέρονται για τις συγκεκριμένες μελέτες (Sψreide, 2000). Στην Ελλάδα την αποκλειστική ευθύνη για τους υποβρύχιους αρχαιολογικούς χώρους έχει το Υπουργείο Πολιτισμού και η καθ ύλην αρμόδια Ειδική Περιφερειακή Υπηρεσία είναι η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων (ΕΕΑ), η οποία από το 2000 συνεργάζεται με το ΕΛΚΕΘΕ (πρώην ΕΚΘΕ), στα πλαίσια ερευνητικών προγραμμάτων (MΟU) με σκοπό την εύρεση και καταγραφή των υποβρυχίων αρχαιολογικών θέσεων. Μέχρι τώρα 14 προγράμματα έχουν πραγματοποιηθεί τα οποία γενικώς χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες (Micha & Theodoulou, 2004): α) Πειραματικά προγράμματα στη χρήση νέων τεχνολογιών (αυτόνομα υποβρύχια οχήματα AUV) σε συνεργασία με άλλα επιστημονικά Ινστιτούτα (π.χ. Νίσυρος 2000, Κύθηρα 2004, Χίος 2005) β) Προγράμματα με καθαρά αρχαιολογική κατεύθυνση για τον εντοπισμό, καταγραφή και χαρτογράφηση αρχαιολογικών χώρων, όπως Κάλυμνος 2000/2, Σύρνα 2002, Σάμος Χίος 2004, και γ) Κοινά ερευνητικά προγράμματα σε συνεργασία με άλλα αρχαιολογικά Ινστιτούτα, όπως το Άθως 2003/4/5 με το Καναδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών. Αρχαιολογiα Βαθeων Υδaτων Από τεχνολογική άποψη, η αρχαιολογία βαθέων υδάτων μπορεί γενικά να χωριστεί σε τέσσερις φάσεις, κάθε μια από τις οποίες εισάγει τις δικές της τεχνολογικές ανάγκες και προβλήματα (Mindell & Bingham, 2001a). Αυτές είναι: 1. Μεγάλης έκτασης έρευνα 2. Αναγνώριση στόχων 3. Έρευνα ακριβείας μικρής περιοχής 4. Ανασκαφή Παρακάτω θα εξετάσουμε την κάθε φάση με την σειρά, σε σχέση με την τεχνολογία που χρησιμοποιούμε στο ΕΛΚΕΘΕ και θα συζητήσουμε κάποια από τα προβλήματα που αναδύονται από την μέχρι τώρα χρήση τους. Ο σκοπός μας δεν είναι να είμαστε αναλυτικοί και κριτικοί αλλά να υποστηρίξουμε την θέση μας ότι η αρχαιολογία βαθέων υδάτων αναδεικνύει τεχνολογικά προβλήματα που αν αντιμετωπισθούν επαρκώς και σε συνεργασία και με άλλα ερευνητικά Ινστιτούτα, μπορούν να παραγάγουν τεχνολογικές λύσεις για την προώθηση όχι μόνο των αρχαιολογικών αλλά και των γενικότερων ωκεανογραφικών ερευνών. 2.1. Μεγάλης έκτασης ερευνα Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γίνει σε μια ενάλια αρχαιολογική έρευνα είναι ο εντοπισμός αρχαίων ναυαγίων ή αντικειμένων. Πληροφορίες που υπάρχουν στη βάση δεδομένων της ΕΕΑ μπορεί να είναι τοπογραφικά συγκεκριμένες σε ακτίνα μερικών δεκάδων μέτρων (π.χ. από δύτες, ψαράδες) ή και γενικές σε ακτίνα μιλίων (π.χ. τράτες, ιστορικές αναφορές). Η έρευνα σε μεγάλης έκτασης περιοχές γίνεται συνήθως με την χρήση οργάνων και μεθόδων γεωφυσικής
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 571 διερεύνησης πυθμένα (π.χ. side scan sonar). Η μεθοδολογία, τα προβλήματα που προκύπτουν (π.χ. διαχωρισμός ανθρωπογενών ή μη αντικειμένων) και οι όποιες λύσεις, έχουν περιγραφεί εκτενώς σε άλλες δημοσιεύσεις (βλ. Σακελλαρίου κ.α. 2005, Micha & Theodoulou, 2004) και ως εκ τούτου δεν αναλύονται περαιτέρω. 2.2. Αναγνώριση στόχων Στην φάση που έπεται της γεωφυσικής διερεύνησης πυθμένα, ομάδα από αρχαιολόγους, γεωλόγους και τεχνικούς επιστήμονες εξετάζουν μεθοδικά τις καταγραφές και αποφασίζουν για τους στόχους που είναι δυνητικά αρχαιολογικοί και χρήζουν οπτικής αναγνώρισης. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε τα τηλεκατευθυνόμενα υποβρύχια οχήματα (ROV) «Super Achille» και «Max Rover» και το επανδρωμένο βαθυσκάφος (Β/Θ) «ΘΕΤΙΣ». Στα πλεονεκτήματα των ROV συγκαταλέγονται η γρήγορη κατάδυση / ανάδυση, η δυνατότητα αδιάλειπτης χρήσης τους 24 ώρες / ημέρα, η «ζωντανή» βιντεοσκόπηση που επιτρέπει στην ομάδα αποστολής την άμεση συνεργασία και συζήτηση για την αξιολόγηση των ευρημάτων, το μέγιστο βάθος λειτουργίας (~2000 μέτρα) καθώς και η ελαχιστοποίηση του ανθρώπινου κινδύνου. Τα βασικά μειονεκτήματα είναι η εξάρτηση του πλοίου από τον λώρο του ROV που το αναγκάζει να κινείται με μικρή ή και μηδενική ταχύτητα, με αποτέλεσμα την επιβάρυνση των Αξιωματικών και του ίδιου του πλοίου (λόγω έλλειψης Dynamic Position DP) και η σχετικά μικρή οπτική γωνία που παρέχουν οι κάμερες των ROV. Από την άλλη μεριά στον αντίστοιχο χρόνο το Β/Θ μπορεί να καλύψει μεγαλύτερη έκταση λόγω της πανοραμικής θέας και του φωτισμού που προσφέρει, μπορεί να κινηθεί με περισσότερη άνεση σε δύσκολες μορφολογικά περιοχές, ενώ παράλληλα το πλήρως αποδεσμευμένο πλοίο μπορεί να κινείται με περισσότερη άνεση. Ωστόσο, επιχειρεί για περίπου 9 ώρες / ημέρα με μέγιστο βάθος τα 610 μέτρα, μπορεί να μεταφέρει έναν μόνο επιστήμονα και σε περίπτωση που κάτι δεν πάει καλά, ενέχεται ο ανθρώπινος κίνδυνος. Βλέπουμε λοιπόν ότι δεν υπάρχει ένα όχημα κατάλληλο για όλες τις περιπτώσεις και η απόφαση για το ποιο ή ποια θα χρησιμοποιηθούν εξαρτάται από την φύση της κάθε αποστολής. 2.3. Έρευνα Ακριβείας Μικρής Περιοχής Παρόλο που η οπτική παρατήρηση ενός αρχαίου ναυαγίου με ROV ή Β/Θ μπορεί να αποτελέσει πολύτιμη πηγή πρωτογενούς πληροφορίας, σε καμία περίπτωση δε συγκροτεί από μόνη της ολοκληρωμένη αρχαιολογική έρευνα (Foley & Mindell, 2002). Η αρχαιολογία βαθέων υδάτων οφείλει να συμμορφώνεται στα επαγγελματικά πρότυπα όπως γίνεται στην ξηρά ή σε ρηχά νερά. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δημιουργηθούν ακριβή σχέδια πριν μετακινηθούν αντικείμενα, με ακρίβεια μέτρησης τουλάχιστον ίση με αυτή που καταγράφεται στους παραδοσιακούς αρχαιολογικούς χώρους. Εάν λίγα επιλεγμένα αντικείμενα ανελκυθούν για έρευνες χρονολόγησης και προέλευσης, οι θέσεις τους πρέπει να καταγραφούν όσο το δυνατόν ακριβέστερα (Foley & Mindell, 2002). Τα συστήματα καταγραφής θέσης που διαθέτουμε είναι τύπου USBL (Ultra Short Baseline) με ακρίβεια που δεν ξεπερνά στην καλύτερη περίπτωση το 0,5% της απόστασης του οχήματος από το πλοίο. Για να δώσουμε ένα παράδειγμα, εάν το όχημα είναι στα 100 μέτρα βάθος και το πλοίο βρίσκεται ακριβώς κάθετα από πάνω του, το σφάλμα θα είναι στην καλύτερη περίπτωση μισό μέτρο ενώ μπορεί να ξεπεράσει και τα 3 μέτρα, ανάλογα την περιοχή (Μάλλιος, 2005). Οι ακρίβειες αυτές μπορεί να δείχνουν ικανοποιητικές για πλήθος άλλων επιστημονικών ερευνών αλλά όσον αφορά την αρχαιολογία απαιτείται ακρίβεια τουλάχιστον εκατοστού για σωστή χαρτογράφηση και καταγραφή. Σε πειραματική μορφή και σε συνεργασία με άλλα επιστημονικά Ινστιτούτα δοκιμάστηκαν διάφορα αυτόνομα υποβρύχια οχήματα (AUV).
572 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Εικόνα 1. Ανέλκυση σαυρωτήρα με τον βραχίονα του ROV. Η τελευταία αποστολή σε συνεργασία με το Woods Hole Oceanographic Institute (WHOI) απέδειξε ότι ακρίβεια μετρήσεων λιγότερη του εκατοστού είναι εφικτή. Το σύστημα υποβρύχιας ακουστικής πλοήγησης τύπου EXACT που χρησιμοποιήθηκε σε συνδυασμό με έναν αισθητήρα DVL (Doppler Velocity Log) και Ring- Laser Gyro πάνω σε AUV είχε εντυπωσιακή επιτυχία. Η δοκιμή έγινε τον Ιούλιο του 2005 σε γνωστό ναυάγιο στη Χίο, που είχαμε εντοπίσει με τις προηγούμενες μεθόδους τον Απρίλιο του 2004 σε βάθος 67 μέτρων. Χάρη στην ακρίβεια κίνησης του AUV πάνω στις προκαθορισμένες πορείες, λήφθηκαν 7000 περίπου φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης, ο συνδυασμός των οποίων σε φωτομωσαϊκό έδωσε μια πλήρη εικόνα του ναυαγίου με ακρίβεια εκατοστού. Εργασίες που έχουν γίνει σε άλλα ερευνητικά Ινστιτούτα έχουν προχωρήσει τις έρευνες ένα βήμα παραπέρα: μικροβαθυμετρικά συστήματα και subbottom profilers υψηλής συχνότητας τοποθετούνται πάνω στα υποβρύχια οχήματα με σκοπό την τρισδιάστατη απεικόνιση του χώρου και την απεικόνιση αντικειμένων που είναι θαμμένα κάτω από το ναυάγιο με μεγαλύτερη ακρίβεια. (Ballard et al, 2000; Foley & Mindell, 2002; Mindell & Bingham, 2001b). Εικόνα 2. Ανέλκυση Αμφορέα με τον βραχίονα και την αντλία υποπίεσης του Β/Θ. 2.4. Ανασκαφή Από την στιγμή που έχει γίνει λεπτομερής και ακριβής καταγραφή του αρχαιολογικού χώρου, επιλεγμένα αντικείμενα μπορούν να ανελκυθούν για περαιτέρω έρευνα. Η πλήρης ανασκαφή ενάλιου αρχαίου ναυαγίου σε βαθιά νερά με την χρήση υποβρύχιων οχημάτων, είναι ακόμα σε εμβρυακή μορφή παγκοσμίως. Ωστόσο η επιλεκτική ανέλκυση αντικειμένων μπορεί να γίνει τόσο με την βοήθεια των ROV όσο και του Β/Θ. Μικρά αντικείμενα που μπορούν να χειριστούν οι βραχίονες των ROV, τοποθετούνται σε ποντισμένο καλάθι ή μεταφέρονται από τα ίδια στην επιφάνεια (εικόνα 1). Ακόμα τα ROV αγκιστρώνουν σε μεγαλύτερα αντικείμενα ειδικά σχεδιασμένους γάντζους σε σημεία που υποδεικνύουν οι αρχαιολόγοι και ανελκύονται στην επιφάνεια από το πλοίο. Όσο αφορά το Β/Θ, εκτός από τα παραπάνω, έχει την δυνατότητα ανέλκυσης αντικειμένων διαφόρων μεγεθών ανεξάρτητα από το εάν διαθέτουν κάποιο σημείο πρόσδεσης, μέσω μιας αντλίας υποπίεσης σχεδιασμένη για τον σκοπό αυτό. Η αντλία τραβάει συνεχώς νερό από ένα ελαστικό ακροφύσιο, που καταλήγει στην άκρη του βραχίονα. Ο πιλότος του Β/Θ ακουμπώντας το ακροφύσιο στο αντικείμενο (π.χ. αμφορέας) και ενεργοποιώντας την αντλία, το εγκλωβίζει λόγο της υποπίεσης χωρίς να προ-
8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 573 καλείται αλλοίωση στον αμφορέα, και τον τοποθετεί στο ποντισμένο καλάθι (εικόνα 2). Αξίζει να σημειωθούν και οι δυνατότητες που προκύπτουν από την συνεργασία του ROV και του Β/Θ υποβρυχίως. Στην αποστολή Κύθνος 2005, η ομάδα των αρχαιολόγων μέσω της κάμερας του ROV αποφάσιζαν ποιον αμφορέα θέλουν να ανελκύσουν, το ROV το καταδείκνυε με τον βραχίονά του στο Β/Θ που περίμενε κοντά και το τοποθετούσε στο καλάθι. Συμπερaσματα και Προοπτικeς Η εμπειρία που έχει αποκτηθεί τα τελευταία πέντε χρόνια στα πλαίσια των ερευνών ενάλιας αρχαιολογίας βαθέων υδάτων έδειξε ότι δεν υπάρχει ένας μοναδικός τύπος υποβρύχιου οχήματος που μπορεί να αντεπεξέλθει σε όλες τις συνθήκες. Περίπλοκες και ευαίσθητες αποστολές όπως οι αρχαιολογικές, συνήθως απαιτούν την χρήση διαφορετικών τύπων οχημάτων και οργάνων, συμπεριλαμβανομένων ROV, AUV και Β/Θ. Μέχρι τώρα η συνεισφορά του ΕΛΚΕΘΕ στην αρχαιολογία βαθέων υδάτων παραμένει στον εντοπισμό, στην αναγνώριση των αρχαιολογικών χώρων και στην δειγματοληπτική ανέλκυση αντικειμένων. Ο συνδυασμός δεδομένων πλοήγησης ακριβείας και μικροβαθυμετρικών συστημάτων θα κάνει εφικτή την έρευνα των αρχαιολογικών χώρων βαθέων υδάτων με τα επαγγελματικά αρχαιολογικά πρότυπα που εφαρμόζονται στην ξηρά. Τα ρομποτικά συστήματα και όργανα μας βοηθούν να ανακαλύπτουμε τα αρχαία ναυάγια αλλά η έρευνα αυτή γίνεται αρχαιολογία όταν ο έλεγχος και η πλοήγηση ακριβείας συνδυάζονται με καλά σχεδιασμένο ερευνητικό πλάνο και με προσεκτική ερμηνεία των δεδομένων. Οι αρχαιολογικές απαιτήσεις δημιουργούν νέα προβλήματα για τους μηχανικούς και στην προσπάθεια να λυθούν πολύ πιθανό να βρεθούν αντιμέτωποι με βασικά θέματα των υποβρυχίων οχημάτων συμπεριλαμβανομένων του σχεδιασμού τους, της πλοήγησης και των δεδομένων από αισθητήρες. Οι απαιτήσεις αυτές δεν αφορούν μόνο την μελέτη των ναυαγίων. Ποιος επιστήμονας που μελετάει εκλύσεις υδροθερμικών αερίων ή γεωλογικών σχηματισμών δεν θα ήθελε να έχει ένα ακριβές τρισδιάστατο μοντέλο της περιοχής του πυθμένα και να μπορεί να επαναλαμβάνει ακριβώς τις ίδιες πορείες ξανά και ξανά στην πάροδο του χρόνου; Ποιος βιολόγος δεν θα ήθελε να μπορεί σε δύσκολες περιοχές να καταγράφει τις πρόσφατες μεταβολές των βενθικών πληθυσμών; Πέρα από τις εφαρμογές αυτές, η αρχαιολογία βαθέων υδάτων τόσο στην Ελλάδα όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου φέρνει στο φως βαθιά κομμάτια της ιστορίας μας... βαθιά κομμάτια του πολιτισμού μας. Ευχαριστiες Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την επιστημονική ομάδα της ΕΕΑ και ιδιαίτερα την διευθύντρια κ. Αικ. Δελλαπόρτα για την αμέριστη εμπιστοσύνη και άψογη συνεργασία, τους αξιωματικούς και το πλήρωμα του Ω/Κ «ΑΙΓΑΙΟ» για τον επαγγελματισμό τους αλλά κυρίως για την υπομονή τους, και την επιστημονική ομάδα του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας που αντέχει την απόρριψη όταν επαληθεύουμε βράχια αντί για ναυάγια. Ακόμη θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας για την ηθική και υλική συμπαράσταση στην ανάπτυξη και βελτίωση των συστημάτων μας. Βιβλιογραφiα Ballard, R.D., McCann A.M., Yoerger D., Whitcomb L., Mindell D., Oleson J., Singh H., Foley B., Adams J., and Picheota D., September 2000. The Discovery of Ancient History in the Deep Sea Using Advanced Deep Submergence Technology. Deep-Sea Research I, 47, (9): 1591-1620.
574 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας Foley B. and Mindell D.A.. 2002. Precision Survey and Archaeological Methodology in Deep Water. ENALIA Journal, VI : 49-56 Micha P. and Theodoulou T., (ΕΕΑ), Σεπτέμβριος 2004. EEA HCMR Cooperation: A quantitative approach of the projects results. in Υποβρύχια Αρχαιολογική Έρευνα: Τεχνολογία και Προοπτικές. CARAVEL - DIVANI, Αθήνα. Mindell, D.A and Croff K.L., 2002. Deep Water, Archaeology and Technology Development. MTS Journal, 36, (3): 13-20. Mindell, D.A. and Bingham B., November 2001a. New archaeological uses of autonomous undersea vehicles. IEEE Oceans Engineering Conference. Mindell, D.A. and Bingham B., November 2001b. A High-frequency, Narrow-beam Sub-bottom Profile for Archaeological Applications. IEEE Oceans Engineering Conference. Sψreide F., 2000. Cost-effective deep water archaeology: preliminary investigations in Trondheim Harbour. The International Journal of Nautical Archaeology, 29, (2): 284 293. ΜΑΛΛΙΟΣ Α., 2005. Σχεδιασμός και Υλοποίηση Συστήματος Ναυσιπλοΐας για την Υποστήριξη Υποβρυχίων Οχημάτων. 8ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας, παρούσα έκδοση. Σακελλαρίου Δ., Γεωργίου Π., Ρουσάκης Γ., Παμπίδης Ι. & Μαντόπουλος Π., 2005. Αναγνώριση Αρχαίων Ναυαγίων με Γεωφυσικές Μεθόδους: Δυνατότητες και Περιορισμοί. 8ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας, παρούσα έκδοση.