1
Εγκατάσταση - ιαµονή - Κατοικία Τσιγγάνων Πολιτών Τοποθέτηση ενός πλαισίου για την ένταξη Θανάσης Κ. Παππάς Αρχιτέκτων EΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ - ΙΑΜΟΝΗ - ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΤΣΙΓΓΓΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΕΝΟΣ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ Α. ΓΕΝΙΚΑ Η παγκόσµια διάσκεψη HABITAT II, που αυτές τις µέρες ολοκλήρωσε τις εργασίες της στην Κωνσταντινούπολη, εστιάζοντας την προσοχή της στην κατοικία και τους ανθρώπινους οικισµούς, τονίζει πως το µέγιστο πρόβληµα είναι η βελτίωση του περιβάλλοντος ζωής των πολιτών µέσω νέων και αποτελεσµατικών επενδύσεων στην κατοικία και στην πολεοδοµική οργάνωση θέτει ως προτεραιότητα δύο ( 2 ) στόχους : α. Να καταστεί η διαβίωση στις πόλεις και στους οικισµούς υγιεινή, ασφαλής, ισόνοµη και αειφόρος β. Να εξασφαλιστούν προϋποθέσεις για τη στέγαση όλων των πολιτών. Η σηµερινή ηµερίδα, για πρώτη ίσως φορά έρχεται να εξετάσει σφαιρικά και σε πανελλαδικό επίπεδο, τα προβλήµατα εγκατάστασης - διαµονής και κατοικίας των Ελλήνων Τσιγγάνων. Προβλήµατα που ακουµπούν στις ανησυχίες και στις επισηµάνσεις της παγκόσµιας συνδιάσκεψης των ΟΗΕ και για τα οποία πρέπει να υπάρξουν ιεραρχήσεις και δράσεις για ολοκληρωµένη αντιµετώπιση. Β. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Οι πολιτικές για την κοινωνική ένταξη οµάδων που βρίσκονται σε κοινωνικό αποκλεισµό, πρέπει να ασκούνται τοπικά και µε βάση τις ιδιαιτερότητες της τοπικής κοινωνίας. 2
* Γι αυτό η ίδρυση του δικτύου, το Σεπτέµβρη του 95, δηµιουργεί προϋποθέσεις για ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των προβληµάτων αφού η γνώση τους από την Αυτοδιοίκηση είναι πλήρης. Αλλά ταυτόχρονα απαιτείται ανάπτυξη µιας κεντρικής πολιτικής σε Εθνικό επίπεδο και διατύπωση σαφούς και κατανοητής πολιτικής βούλησης για την επίλυση των προβληµάτων. * Γι αυτό η Κ/Π HORIZON καθώς και το Εθνικό λειτουργικό πρόγραµµα για την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού ( Υποπρόγραµµα 4 ) συνιστούν πεδίο κοινωνικού διαλόγου και η διαχείρησή τους δεν µπορεί και δεν πρέπει να γίνει µακριά από τους ενδιαφερόµενους, µε µονοσήµαντες δράσεις των κεντρικών φορέων διαχείρησης. Το πρόβληµα της εγκατάστασης, διαµονής και στέγασης των Ελλήνων Τσιγγάνων, αφορά τους ίδιους αλλά ταλανίζει επί σειρά ετών και την Αυτοδιοίκηση. Η εγκατάστασή τους σήµερα εντοπίζεται κυρίως στο περιθώριο του αστικού ιστού και χαραχτηρίζεται από κοινωνική και χωρική περιθωριοποίηση. Υπάρχουν όµως και περιπτώσεις, όπου µεγάλες οµάδες έχουν εισχωρήσει στον αστικό χώρο, στις πολεοδοµηµένες περιοχές, δηµιουργώντας προϋποθέσεις αστικής ένταξης. * Όπως και να είναι τα πράγµατα η σηµερινή κατάσταση είναι απαράδεκτη από κάθε άποψη και απαιτεί τη λήψη µέτρων για την εξυγίανση των θυλάκων διαµονής και την οριστική επίλυση του προβλήµατος της εγκατάστασης - κατοικίας. Με τα σηµερινά δεδοµένα και µε βάση τα στοιχεία των ήµων, όπως έχουν υποβληθεί στο ίκτυο η εγκατάσταση αυτή εντοπίζεται : α. σε περιοχές που βρίσκονται εντός ή εκτός σχεδίου, έχουν καταληφθεί και χρησιµοποιούνται ως χώροι «προσωρινής διαµονής» κάτω από άθλιες συνθήκες και µε πλήρη απουσία βασικών εξυπηρετήσεων. Κατά τεκµήριο, οι χώροι αυτοί ιδιωτικοί ή του δηµοσίου, προορίζονται για άλλες χρήσεις και δραστηριότητες και η κατάληψή τους δηµιουργεί προβλήµατα στους ιδιοκτήτες, στους πολίτες των οµόρων οικισµών, στις ηµοτικές Αρχές και προφανώς στους ίδιους τους σκηνίτες. β. σε περιοχές αυθαιρέτων που εντάσσονται στη λογική του πολεοδοµικού σχεδιασµού και σε χώρους που έχουν αποκτήσει νοµίµως. Η υλοποίηση των πολεοδοµικών µελετών, των πράξεων 3
εφαρµογής, αποτελούν το εργαλείο για τη µετατροπή τους σε οργανικές πολεοδοµικές ενότητες, οι οποίες όµως χρήζουν οικιστικής και πολεοδοµικής αναβάθµισης. Γ. ΤΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΟΤΑ Τα ποιοτικά και ποσοτικά στοιχεία, οι ιδιοµορφίες από περιοχή σε περιοχή ποικίλουν και γι αυτό απαιτείται καταγραφή, ανάλυση και ειδική επεξεργασία των προβληµάτων µε βάση τα στοιχεία των φακέλων που έχουν υποβάλει πλέον των είκοσι ( 20 ) ήµων στην Ε. Ε. του Πανελλαδικού ικτύου. Ωστόσο, τα βασικά αιτήµατα που προβάλλουν, για την καθ οιονδήποτε τρόπο επίλυση των προβληµάτων, σχηµατοποιούνται και συµπυκνώνονται σε τρεις ( 3) ενότητες : Α. ΕΝΟΤΗΤΑ Υλοποίηση πιλοτικών προγραµµάτων αστικής ανάπλασης για τις οικιστικές και πολεοδοµηµένες περιοχές που είναι υποβαθµισµένες µε την κατασκευή έργων κοινωνικής - πολιτιστικής υποδοµής, βελτίωση του περιβάλλοντος και λήψη µέτρων για τον εξωραϊσµό των ίδιων των κατοικιών, που κυρίως διαµένουν Τσιγγάνοι. Β. ΕΝΟΤΗΤΑ Αποµάκρυνση των πλανόδιων σκηνιτών από την ευρύτερη περιοχή του ήµου και διασπορά τους σε άλλες περιοχές, µακριά πάντως από τα διοικητικά όρια του συγκεκριµένου ήµου. Γ. ΕΝΟΤΗΤΑ Χωροθέτηση δηµοτικών και δηµοσίων εκτάσεων, µε χωροταξικά και πολεοδοµικά κριτήρια, εντός των διοικητικών ορίων του ήµου, σχεδιασµός και κατασκευή εγκαταστάσεων για τη διαµονή των σκηνιτών, µε πρόβλεψη έργων υποδοµής και κοινωνικού εξοπλισµού. Για την ολοκληρωµένη προσέγγιση, τη διατύπωση προτάσεων και ενός σχεδίου υλοποίησης, ως προαπαιτούµενο θεωρείται : 4
Η γνώση των ιδιαιτεροτήτων, των κοινωνικοοικονοµικών δεδοµένων και χαραχτηριστικών των διαφόρων οµάδων ROM. To πνεύµα συνεργασίας και διαλόγου Η ανταλλαγή εµπειριών, η εµβάθυνση και η υιοθέτηση καινοτοµικών προτάσεων Η συνεργασία των διαφόρων φορέων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ώστε οι επιλύσεις να ανταποκρίνονται στις σηµερινές πραγµατικότητες και να µη δηµιουργούν περισσότερα προβλήµατα. Για το λόγο αυτό είναι ανάγκη να ενισχυθεί το Πανελλαδικό ιαδηµοτικό ίκτυο και να εκπονηθούν κλαδικές µελέτες βάσης για τη στοιχειοθέτηση των όποιων παρεµβάσεων. Είναι ανάγκη να µη ληφθούν πυροσβεστικά µέτρα ή µέτρα εντυπωσιασµού χωρίς βαθιά ανάγνωση των προβληµάτων, χωρίς ολοκληρωµένο σχεδιασµό µε συγκεκριµένες δράσεις. Γι αυτό πρέπει να συνταχθεί πανελλαδική απογραφική µελέτη, µελέτη διερεύνησης των κοινωνικών αναγκών των µετακινούµενων Τσιγγάνων, ενώ ταυτόχρονα, πρέπει να εξειδικευτούν µελέτες για την επίλυση του προβλήµατος της κατοικίας. Τέλος, πρέπει να αναπτυχθεί µια βάση δεδοµένων - τράπεζα πληροφοριών, όπου θα συγκεντρώνονται όλα τα στοιχεία για την περαιτέρω επιστηµονική διερεύνηση και επεξεργασία. ** Η υλοποίηση των παραπάνω πρέπει να ανατεθεί σε έναν ειδικό φορέα, συντονιστικό σε σχέση µε τις δράσεις των επί µέρους Υπουργείων, Οργανισµών και εκτελεστικό σε σχέση µε την υλοποίηση των προγραµµατιζοµένων. Χωρίς αυτές τις προϋποθέσεις, οι όποιες δράσεις θα είναι αποσπασµατικές και ενέχουν τον κίνδυνο της πρόκλησης νέων κοινωνικών εντάσεων και δηµιουργίας επιπρόσθετων προβληµάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η πρωτοβουλία της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Θεσ/νίκης, η οποία µε σκοπό την επίλυση του προβλήµατος διαµονής των πλανοδίων σκηνιτών ( 3.500 στις παρυφές των ήµων Ευόσµου και Μενεµένης ( εν/µου ) «προωθεί» βεβιασµένες, ατεκµηρίωτες 5
και ασαφείς προτάσεις για δηµιουργία οικισµών - γκέτο για τη µαζική εγκατάσταση όλων των διάσπαρτων σκηνιτών του ΠΣΘ είτε στην παλιά κοίτη του Αξιού είτε σε απίθανες περιοχές πλήρως ακατάλληλες από κάθε άποψη.. Ευτυχώς που το θέµα παραπέµπεται από επιτροπή σε επιτροπή και ουσιαστικά καθυστερεί το «µεγαλόπνοο» αυτό σχέδιο.. Η ΠΡΟΤΑΣΗ Είναι λοιπόν φανερό πως µε «άλλο πνεύµα», µε διάλογο, µε εξακρίβωση όλων των παραµέτρων που επιδρούν, µε κριτική ανάγνωση της διεθνούς εµπειρίας, ( αναφορικά µε την εγκατάσταση και διαµονή των Τσιγγάνων ), πρέπει να γίνουν τα πρώτα βήµατα στην κατεύθυνση της ολοκληρωµένης αντιµετώπισης. Κι επειδή δεν ξεκινάµε από το σηµείο µηδέν, πρέπει να επισηµανθεί πως σε έναν ικανό αριθµό ήµων το πρόβληµα εντοπίζεται στην ανάπλαση και αναβάθµιση των οικιστικών περιοχών όπου κατοικούν πλέον οι Τσιγγάνοι, τα µέτρα που είναι αναγκαία για την ανάπλαση και εξυγίανση των πολεοδοµηµένων περιοχών, συνίστανται στην κατασκευή έργων τεχνικής και κοινωνικής υποδοµής, στην εκπόνηση και υλοποίηση ενός προγράµµατος κοινωνικής υποστήριξης και βελτίωσης των όρων κατοίκησης. Η υλοποίηση λοιπόν ειδικών πιλοτικών προγραµµάτων µε βάση τις προβλέψεις του πολεοδοµικού σχεδιασµού, η χρήση πολεοδοµικών µηχανισµών και χρηµατοδοτικών προγραµµάτων, αποτελούν την απάντηση για την ολοκληρωµένη αντιµετώπιση του προβλήµατος της ένταξης των Ελλήνων Τσιγγάνων στην Ελληνική Τοπική Κοινωνία και όρους αστικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, πολλοί ήµοι µε θέρµη υποδεικνύουν δηµοτικές και δηµόσιες εκτάσεις εντός των διοικητικών τους ορίων, για τη δηµιουργία χώρων παραµονής των µετακινούµενων σκηνιτών, ώστε να απελευθερωθούν και να αναπλαστούν οι εκτάσεις που σήµερα καταλαµβάνονται από τους πρόχειρους καταυλισµούς µε τα άπειρα προβλήµατα. Η χωροθέτηση των εκτάσεων αυτών, µε πολεοδοµικά και κοινωνικά κριτήρια και η δηµιουργία χώρων εγκατάστασης των σκηνιτών αποτελεί την κατ αρχήν λύση αρκεί να µη γίνουν βίαιες παρεµβάσεις ερήµην των ίδιων των χρηστών. * Πάντως ο σχεδιασµός, η προώθηση ενός µοντέλου οργανωµένων χώρων περιοδικής εγκατάστασης των µετακινούµενων σκηνιτών µε προδιαγραφές ασφαλείας και υγιεινής µε τις βασικές 6
εξυπηρετήσεις και λειτουργίες κοινωνικής υποστήριξης φαίνεται ως αναγκαιότητα για την απάλειψη της σηµερινής αφόρητης κατάστασης. * Στην κατεύθυνση αυτή, είναι εφικτή η ενίσχυση των ΟΤΑ, για υλοποίηση και αυτού του σχεδίου κατασκευής χώρων υποδοχής των σκηνιτών που ζουν σε άθλιες συνθήκες, στο όριο των οικιστικών περιοχών των ήµων. Έτσι, η κατασκευή κοινόχρηστων εξυπηρετήσεων ( WC, ντους, ύδρευση, ηλεκτροφωτισµός κ.λ.π ) σε συνδυασµό µε τη δηµιουργία κέντρων υποστήριξης ( Συµβουλευτικός σταθµός για θέµατα εκπαίδευσης, απασχόλησης, ιατρικής παρακολούθησης κ.λ.π ) και η απόδοση χώρων για εγκατάσταση µε δική τους πρωτοβουλία και ευθύνη αποτελεί το πρώτο στέρεο βήµα. Βέβαια το πρόβληµα της κατοίκησης των µη προνοµιούχων οµάδων, η κατάρτιση και υλοποίηση στεγαστικών προγραµµάτων σε δηµόσιες εκτάσεις, δεν µπορεί να επιλυθεί µε επιβολή ενός µοντέλου ( π.χ. τύπου οργανωµένης δόµησης µέσω ΟΕΚ ή τοποθέτησης τροχόσπιτων ) γιατί θα αποτύχει οικτρά αν δεν διερευνηθούν όλοι οι παράγοντες και τα κοινωνικά δεδοµένα. Γι αυτό δεν πρέπει να σχεδιαστεί καµιά πολιτική σ αυτήν την κατεύθυνση βιαστικά και εγκεφαλικά, ακολουθώντας πρότυπα που δεν τυγχάνουν εφαρµογής στη συγκεκριµένη κοινωνική οµάδα. Αντίθετα, πρέπει να στηριχθεί η πιλοτική εφαρµογή χωροθέτησης εκτάσεων για την εγκ/ση των σκηνιτών µε ήπιας µορφής παρεµβάσεις, όπως προτείνουν πολλοί ήµοι και να οικοδοµηθεί ένας µηχανισµός επιστηµονικής διερεύνησης, είτε των επιπτώσεων είτε των µέτρων για τη βελτίωση και εµπλουτισµό της οικιστικής δοµής σταδιακά. Με αυτή τη λογική είναι ενδιαφέρουσα η προκήρυξη ενός πανελλήνιου αρχιτεκτονικού διαγωνισµού για την υποβολή προτάσεων και διαφόρων σχεδιαστικών προσεγγίσεων, προκειµένου οι νέοι χώροι εγκατάστασης και διαµονής, να καταστούν ως το επίκεντρο του αρχιτεκτονικού αλλά και του δηµοσίου διαλόγου, µε στόχο την περαιτέρω διερεύνηση όλων των παραµέτρων που συνιστούν το πρόβληµα και το σχεδιασµό τους µε επιστηµονική τεκµηρίωση και πληρότητα. Θανάσης Κ. Παππάς Αρχιτέκτων /ντής ΤΥ ήµου Μενεµένης 7