H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ

H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ

2

Xριστόδουλου Bασιλειάδη H ΣYMBOΛH THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ ΣTO ΠOIMANTIKO EPΓO THΣ EKKΛHΣIAΣ «Oéδbν γάρ, οéδbν ο τως àνίστησι ψυχήν, καd πτεροö καd τéς γéς àπαλλάττει, καd τ ν τοü σώµατος àπολύει δεσµ ν, καd φιλοσοφεöν ποιεö ½ς µέλος συµφωνίας, καd υθµ συγκείµενον θεöον pσµα». \I. Xρυσοστόµου PG 55, 156. Λευκωσία 2010 3

\Εκδόσεις ^Αγία Ταϊσία Σύµης 15, 2044 Στρόβολος Λευκωσία, Κύπρος Τηλ.: 00357 22 814777 Φάξ: 00357 22 321342 Email: vas@logos.cy.net URL: www.smiley.cy.net/vas Saint Taisia Publications 15, Symis Street, 2044 Strovolos, Lefkosia (Nicosia), Cyprus Tel.: 00357 22 814777 Fax: 00357 22 321342 Email: vas@logos.cy.net URL: www.smiley.cy.net/vas Α öκδοση: \Ιούνιος 2010 ISBN: 978-9963-9840-0-8 Στοιχειοθεσία-σελίδωση: \Εκδόσεις ^Αγία Ταϊσία 4

E ς τοfς σεβαστούς µου γονεöς Bασίλειο καd Παρασκευc àγαπητικ ς καd εéγνωµόνως àφιεροüται 5

6

ΠPOΛOΓOΣ ^H µουσικc εrναι ôρρηκτα συνδεδεµένη µb τc δηµιουργία τοü κόσµου καd τοü àνθρώπου. Mέσα στc φύση πάρχει θαυµάσια τάξη, êρµονία καd µουσική. ^O φλοöσβος τ ν κυµάτων, τe θρόισµα τ ν φύλλων, τe κελάρυσµα τοü νεροü καd τe κελάδηµα τ ν πουλι ν δηµιουργοüν πέροχη µουσική, τcν ïποία àπολάµβαναν σίγουρα οî πρωτόπλαστοι. Oπως διερωτäται ï συνθέτης Claude Débussy, «Μήπως δbν àκοüµε γύρω µας τοfς χίλιους χους τéς Φύσης δbν προσέχοµε àρκετa αéτc τcν τόσο πολύµορφη µουσική, ποf µäς προσφέρει µb τόσην àφθονία». Kαd ï Maurice de Guerin θαυµάζει, ταν λέγει: «oω! πόσο εrναι ùµορφοι αéτοd οî qχοι τéς Φύσης, αéτοd οî qχοι, ποf εrναι χυµένοι στeν àέρα Aéτοd οî qχοι τ ν νερ ν, τ ν àνέµων, τ ν δασ ν, τ ν βουν ν καd τ ν κάµπων Bαδίζω πάντα, àκούγοντάς τους. Oταν µb βλέπουν νa çνειροπολ, εrναι âπειδc συλλογίζοµαι αéτbς τdς êρµονίες». Kαθgς ï ôνθρωπος öχει àνεπτυγµένη τcν α σθηση τéς àκοéς καd τc µορφοποίηση τéς φωνéς, γρήγορα δηµιουργεö âµµελεöς φθόγγους, γιa νa âκφρασθεö καd κυρίως γιa νa δοξάσει τeν Δηµιουργe τéς κτίσεως. Xαρακτηριστικe εrναι τι τa πρ τα δηµιουργήµατα τοü ΘεοÜ, ποf εrναι οî ôγγελοι, δοξολόγησαν τeν Θεό, ταν δηµιουργήθηκαν τa ôστρα: «τε âγενήθησαν ôστρα, F νεσάν µε φωνfé µεγάλfη πάντες ôγγελοί µου» (\Iώβ, λη, 7). ^O προφητάναξ Δαβdδ µb τοfς ψαλµούς του διδάσκει καd θa διδάσκει στοfς α νες τc σπουδαιότητα τéς µουσικéς, ïποία βοηθä στcν âπικοινωνία τοü àνθρώπου µb τeν Θεό. ^H φράση του, «Ασω τ Kυρί ω âν τfé ζωfé µου, ψαλ τ Θε µου ως πάρχω» (Ψαλµ. ργ, 33) δηλώνει τι âπικοινωνοüσε σ\ λη του τc ζωc µb τeν Θεe µέσω τéς µουσικéς. Στcν \Ορθόδοξη \Eκκλησία οî µνοι εrναι κυρίαρχο στοιχεöο τéς προσευχéς καd τéς λατρείας τοü ΘεοÜ. ^O µνος τ ν àγγέλων «Δόξα âν ψίστοις Θε» (Λουκ. β 14) κυριαρχεö µέσα στc λατρεία. ^H µουσικc εrναι καλύτερη öκφραση τοü θρησκευτικοü συναισθήµατος, χρησιµοποιεöται δb σb λες τdς âκφάνσεις τéς ζωéς τοü àνθρώπου. ^Η µουσική, ½ς µέσο àγωγéς, àξιοποιεöται διαίτερα àπe τcν \Εκκλησία στc λατρεία, àλλa καd στe ποιµαντικe καd îεραποστολικό της öργο. \Aπe µικρeς εrχα τcν öφεση νa àσχοληθ µb τc µουσική. Φαίνεται τι ï πανάγαθος Θεeς µb προίκησε µb αéτe τe χάρισµα. Αéτe τe κατενόησαν φαίνεται γρήγορα οî γονεöς µου καd µb üθησαν νa àσχοληθ âπαγγελµατικa µb τc µουσική. \Aρχικa σπούδασα πιάνο καd àργότερα βιολί, βυζαντινc µουσικc καd àνώτερα θεωρητικά. Οταν ï σύµβουλός µου καθηγητcς κ. ΧρÉστος Βάντσος διεπίστωσε τdς µουσικές µου îκανότητες, σκέφθηκε τι τe ταλέντο αéτe θa πρέπει νa àξιοποιηθεö 7

âπ\ àγαθ τéς \Εκκλησίας µb τρόπο âπιστηµονικό. ^Η σηµασία τéς µουσικéς στe ποιµαντικe καd îεραποστολικe öργο τéς \Εκκλησίας πρέπει νa µελετηθεö âπισταµένως, qταν ôποψή του, τcν ïποία δέχθηκα µb âνθουσιασµό. ^Ο âνθουσιασµός µου παρέµεινε àµείωτος καθ\ λη τc διάρκεια τéς âκπόνησης τéς âργασίας καd µb βοήθησε νa ξεπεράσω τdς δυσκολίες ποf προέκυψαν στa διάφορα στάδιά της. \Aπe τéς θέσεως αéτéς çφείλω θερµbς εéχαριστίες πρeς τcν τριµελc âπιτροπή, ïποία µb τdς ποδείξεις της συνέβαλε στcν àρτιότερη διαµόρφωση τéς διατριβéς. α) Στe σύµβουλο καθηγητc, κ. XρÉστο Bάντσο, ï ïποöος µοü πρότεινε τe θέµα, γιa νa àξιοποιήσω τdς γνώσεις µου στc µουσικc καd νa τdς συνδυάσω µb τe ποιµαντικe öργο τéς \Eκκλησίας, καθgς καd γιa τcν καθοδήγησή του β) στeν àναπληρωτc καθηγητc π. \Aθανάσιο Γκίκα γιa τdς πολύτιµες ποδείξεις του, κυρίως σb ποιµαντικa θέµατα, καd γ) στeν âπίκουρο καθηγητc π. Σπυρίδωνα \Aντωνίου, γιa τdς µουσικολογικbς κυρίως ποδείξεις του. Εéχαριστ âπίσης τeν καθηγητc κ. \Αντώνιο Αλυγιζάκη, τcν καθηγήτρια κ. Δήµητρα Κούκουρα, τeν àναπληρωτc καθηγητc κ. ^Ηρακλc Ρεράκη, καd τeν àναπληρωτc καθηγητc κ. Συµεgν Πασχαλίδη γιa τcν προθυµία τους νa διαβάσουν τcν âργασία, γιa τdς παρατηρήσεις τους καd γιa τc θετικc κρίση τους. Θερµbς εéχαριστίες èφείλω στeν Πρόεδρο τοü Τµήµατος ΠοιµαντικÉς καd ΚοινωνικÉς Θεολογίας, καθηγητc κ. ΧρÉστο Ο κονόµου, γιa τdς παρατηρήσεις ποf öκανε στcν βιβλικc ëνότητα τéς διατριβéς µου. Εéχαριστ âπίσης τeν καθηγητc κ. Θεόδωρο Γιάγκου, τeν âπίκουρο καθηγητc àρχιµ. Νικόδηµο Σκρέττα καί τeν âπίκουρο καθηγητc àρχιµ. Νεκτάριο Πάρη γιa τdς πολύτιµες συµβουλές τους. Εéχαριστ âπίσης τeν γλωσσολόγο Μενέλαο Χριστοδούλου καd τeν φίλο θεολόγο-φιλόλογο Παναγιώτη Τελεβάντο γιa τc φιλολογικc âπιµέλεια τοü κειµένου. Θερµbς εéχαριστίες èφείλω στeν φίλο êγιογράφο Κώστα Ξενόπουλο γιa τeν σχεδιασµe τοü âξωφύλλου καd τ ν σκίτσων, ποf κοσµοüν τe βιβλίο. Εéχαριστίες, âπίσης, èφείλω στe θεολόγο π. Χαρίτωνα Σταυροβουνιώτη γιa τdς διορθώσεις ποf öκανε στc διατριβή µου, στeν π. Εéθύµιο Σταυροβουνιώτη ποf µb βοήθησε στc σύνταξη τ ν συµπερασµάτων καd τéς περίληψης στcν àγγλικc γλ σσα καd τeν πνευµατικό µου π. Σάββα Σταυροβουνιώτη γιa τdς συµβουλbς πρeς àρτιώτερη ïλοκλήρωση τéς διατριβéς καd γιά τcν πνευµατικc καθοδήγηση ποf µοü öδωσε λα αéτa τa χρόνια. Εύχαριστίες τέλος èφείλω στοfς σεβαστούς µου γονεöς, οî ïποöοι µb στήριξαν καd µb πέµειναν λα αéτa τa χρόνια. \Ιούνιος 2010 Xριστόδουλος Bασιλειάδης 8

ΠEPIEXOMENA ΠPOΛOΓOΣ... 7 ΠEPIEXOMENA... 9 ΣΥΝΤΟΜΟΓPAΦIEΣ... 11 BIBΛIOΓPAΦIA... 13 A ΠHΓEΣ... 13 B BOHΘHMATA... 15 1. ^Eλληνόγλωσσα... 15 2. Ξενόγλωσσα... 26 EIΣAΓΩΓH... 29 KEΦAΛAIO ΠPΩTO APXH KAI EΞEΛIΞH THΣ MOYΣIKHΣ KATA THN ΠPO KAI META XPIΣTON EΠOXH.. 35 α) ^H âξέλιξη τéς µουσικéς κατa τcν προχριστιανικc âποχc.. 35 1. ^H µουσικc στοfς àρχαίους Eλληνες... 39 2. ^H µουσικc στe \Iσραcλ.. 47 β) ^H âξέλιξη τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς στcν \Ορθόδοξη \Eκκλησία.. 59 1. Κατa τοfς χρόνους τéς KαινÉς Διαθήκης.. 59 2. \Aπe τcν δρυση τéς \Eκκλησίας µέχρι τcν âποχc \Iωάννου τοü ΔαµασκηνοÜ.. 67 3. \Aπe τcν âποχc \Iωάννου τοü ΔαµασκηνοÜ µέχρι τcν πτώση τοü Bυζαντίου.. 88 4. \Aπe τcν πτώση τοü Bυζαντίου µέχρι σήµερα. 99 γ) ^H µοναχικc παράδοση καd ψαλτικc τέχνη.. 125 δ) ^H συµµετοχc τ ν γυναικ ν στc λατρευτικc µουσικc 135 9

KEΦAΛAIO ΔEYTEPO O ΨYXOΠAIΔAΓΩΓIKOΣ XAPAKTHPAΣ THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ 145 α) ^H âπίδραση τéς µουσικéς στcν ψυχολογία τοü àνθρώπου.. 145 β) ^H âπίδραση τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς στcν àγωγc τοü àνθρώπου... 159 γ) ^H âπίδραση τοü λειτουργικοü µέλους στοfς πιστοfς.. 177 KEΦAΛAIO TPITO O ΠOIMANTIKOΣ XAPAKTHPAΣ THΣ EKKΛHΣIAΣTIKHΣ MOYΣIKHΣ.. 193 α) ^H âκκλησιαστικc µουσικc στc λατρεία... 193 1) Σχέση ποιµένα καd âκκλησιαστικéς µουσικéς 193 2) Δυνατότητα διαλόγου µεταξf βυζαντινéς καd εéρωπαϊκéς âκκλησιαστικéς µουσικéς... 213 β) ^H âκκλησιαστικc µουσικc στe âνοριακe öργο... 221 ΣYMΠEPAΣMATA.. 231 CONCLUSIONS 235 ΠAPAPTHMA... 239 10

ΣΥΝΤΟΜΟΓPAΦIEΣ BEΠEΣ Bιβλιοθήκη ^Eλλήνων Πατέρων καd \Eκκλησιαστικ ν Συγγραφέων, âκδ. \AποστολικÉς Διακονίας, \AθÉνα 1955ëξ. EΠE Eλληνες Πατέρες τéς \Eκκλησίας, Πατερικbς âκδόσεις «Γρηγόριος ΠαλαµÄς», Θεσσαλονίκη 1972 ëξ. EΠM \Eγκυκλοπαίδεια Παγκόσµιας MουσικÉς, âκδ. \Aλκυών, 1993 (τόµοι 8). ΘHE Θρησκευτικc καd \Hθικc \Eγκυκλοπαιδεία, \AθÉναι 1962-1968. ΛEM Te Λεξικe τéς ^EλληνικÉς MουσικÉς, T. Kαλογεροπούλου, âκδ. Γιαλλέλη, \AθÉνα 1988 (τόµοι 6). ΛBΘ Λεξικe BιβλικÉς Θεολογίας, âκδ. «Bιβλικe Kέντρο APTOΣ ZΩHΣ», \AθÉνα 1980. NGDMM New Grove Dictionary of Music and Musicians, Stanley Sadie, Macmillan Publishers Limited, London 14 1995 (τόµοι 20). OSB PG PL The Orthodox Study Bible, New Testament and Psalms, New King James version, Thomas Nelson Publishers, Nashville, Tennessee 15 1993. J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Graeca, Paris - Montrouge 1857 1866 (τόµοι 161). J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus, series Latina, 1-221, Paris - Montrouge 1844 1864 (τόµοι 221). SC Sources Chrétiennes, sous la direction de C. MODESERT, Paris, Lyon 1941ëξ. 11

12

BIBΛIOΓPAΦIA A. ΠHΓEΣ AΘANAΣIOY MEΓAΛOY, \Eπιστολc πρeς MαρκελλÖνον ε ς τcν ëρµηνείαν τ ν ψαλµ ν, BEΠEΣ 32, 27. Πρeς MαρκελλÖνον ε ς τcν ëρµηνείαν τ ν Ψαλµ ν, κη, PG 27, 40C-41C. ^Eρµηνεία ε ς τοfς ψαλµούς, Ψαλµeς PN PG 27, 1341CD. ANTIOXOY ΠANTEKTH, Λόγος PE, Περd ψαλµ ωδίας, PG 89, 1749D-1753A. AΠOΣTOΛIKAI ΔIATAΓAI, τόµοι III, BEΠEΣ 2. PG 1. SC 320, 329, 336. APIΣTOTEΛH, Πολιτικά: \Aριστοτέλη, Πολιτικά, ε σαγωγc - µετάφρασις - σχόλια: ΠαναγÉ Γ. ΛεκατσÄ, âκδ. \Iωάννου & Π. Zαχαροπούλου, \AθÉναι 1939. BAΣIΛEIOY MEΓAΛOY, ^Oµιλία ε ς τeν α Ψαλµόν, BEΠEΣ 52, σ. 11-12. ^Oµιλία παραµυθητικc àσθενοüντι, BEΠEΣ 57, 186. Oροι κατa πλάτος B, \Aπόκρισις ΛZ \Eρωτήσεως 5. EΠE 8, 352. ^Eρµηνεία ε ς τeν α Ψαλµόν, PG 29b, 212B-213A. Oροι κατa πλάτος B, \Aπόκρισις ΛZ \Eρωτήσεως 5, PG 31, 1016C. Περd τοü ^Aγίου Πνεύµατος πρeς τeν âν êγίοις \Aµφιλόχιον âπίσκοπον \Iκονίου, κεφ. κθ, PG 32, 205A. \Eπιστολc 207, PG 32, 764AB. ΓPHΓOPIOY ΘEOΛOΓOY, Λόγος IZ πρeς τοfς πολιτευοµένους NαζιανζοÜ àγωνι ντας καd τeν ôρχοντα çργιζόµενον, BEΠEΣ 59, 105. Λόγος A ε ς τe ±γιον Πάσχα καd ε ς τcν βραδύτητα, PG 35, 396A. Λόγος E, κατa \IουλιανοÜ βασιλέως στηλιτευτικeς δεύτερος, PG 35, 709B (= SC 309, σ. 366). Λόγος ΛH ε ς τa Θεοφάνια, ε τουν Γενέθλια τοü Σωτήρος, PG 36, 312A. ΓPHΓOPIOY NYΣΣHΣ, E ς τcν âπιγραφcν τ ν ψαλµ ν, B, PG 44, 493D- 496A. Ε ς τeν βίον τéς ïσίας Μακρίνης, àδελφéς τοü Μ. Βασιλείου, PG 46, 969D. EYΣEBIOY KAIΣAPEIAΣ, \Eκκλησιαστικc ^Iστορία, 2, 17. PG 20, 181C-184A. 7, 30. PG 20, 713AB. \Εξηγήσεις ε ς τοfς Ψαλµούς, κεφ. 91, PG 23, 1172D-1173A. ΘEOΔΩPHTOY KYPOY, ^Eρµηνεία τοü PN ψαλµοü, PG 80, 1996C. \Eκκλησιαστικc îστορία, βιβλ. II, κεφ. IΘ, PG 82, 1060C. ΘEOΔΩPHTOY KYPOY, Φιλόθεος ^Ιστορία, PG 82, 1420CD-1420A. ΘEOΔΩPOY HPAKΛEIAΣ, \Eκ τéς ε ς \Hσαΐαν âξηγήσεως, PG 18, 1328BC. ΘEOΔΩPOY ΣTOYΔITOY, Kανgν ε ς τcν σταυροπροσκύνησιν, PG 99, 1757A-1780B. Iαµβοι ε ς διαφόρους ποθέσεις, PG 99, 1779B-1812A. IΓNATIOY ANTIOXEIAΣ, \Eπιστολc πρeς \Eφεσίους, PG 5, 644-661, 729-756. IOYΣTINOY MAPTYPOΣ, \Aποκρίσεις πρeς τοfς çρθοδόξους περί τινων àναγκαίων ζητηµάτων, PG 6, 1353C. IΣIΔΩPOY ΠHΛOYΣIΩTH, Oτι àποστολικeν τe âν âκκλησίαις ψάλλειν γυναöκας, καd περd àσκητρι ν. Bιβλίον A, âπιστολc 90. PG 78, 244D- 245A. 13

IΩANNOY ΔAMAΣKHNOY, Λόγοι àπολογητικοd πρeς τοfς διαβάλλοντας τaς êγίας ε κόνας, PG 94, 1388B. ^Ιστορία ψυχωφελcς... ï βίος Βαλαaµ καd \Ιωάσαφ, PG 96, 969B. IΩANNOY, KλÖµαξ: \Iωάννου τοü Σιναΐτου, KλÖµαξ, (ε σαγωγc-κείµενον- µετάφρασις-σχόλια-πίνακες πe àρχιµ. \Iγνατίου), âκδ. ^Iερa Mονc Παρακλήτου, \Ωρωπός, \AττικÉς 8 1999. IΩANNOY ΣINA I TOY, KλÖµαξ, PG 88, 631-1164. IΩANNOY XPYΣOΣTOMOY, E ς τcν Γένεσιν, ^Oµιλ. KΘ,.6. EΠE 3, 230. ^Oµιλία ε ς τeν Θ Ψαλµόν,.1. EΠE 5, 440. ^Oµιλία ε ς τeν MA Ψαλµόν,.1. EΠE 5, 576. ^Oµιλία µετa τeν σεισµόν. PG 50, 713. E ς τcν Γένεσιν, ^Oµιλ. KΘ,.6. PG 53, 264. ^Oµιλία ε ς τeν Θ Ψαλµόν, PG 55, 121. ^Oµιλία ε ς τeν MA Ψαλµόν,.1. PG 55, 156-158. E ς τeν PMΘ ψαλµόν, PG 55, 494β. ^Oµιλία ηθεöσα ε ς τcν µεγάλην ëβδοµάδα, âν Fq διδασκαλία, τίνος χάριν καλεöται µεγάλη ëβδοµάς καd ε ς τό «A νει, ψυχή µου, τeν Kύριον» καd ε ς τeν âν ταöς Πράξεσι δεσµοφύλακα. PG 55, 521-522γ. ^Oµιλία ε ς τeν PE Ψαλµόν, PG 55, 662. ^Oµιλία ΛΣT ε ς τcν A πρeς Kορινθίους âπιστολήν, PG 61, 315. ^Oµιλία IΔ, E δέ τις τ ν δίων, καd µάλιστα τ ν ο κείων οé προνοεö, τcν πίστιν ρνηται, καί âστιν àπίστου χείρων, PG 62, 576δ. ^Oµιλία λεχθεöσα âν τ να τéς êγίας E ρήνης, PG 63, 486β-487. KΛHMENTOΣ AΛEΞANΔPEΩΣ, Παιδαγωγός, Λόγος 2, κεφ. 4, Π ς χρc περd τaς ëστιάσεις àνίεσθαι, PG 8, 440BC, 444AB-444C. Στρωµατέων Λόγος A, κεφ. Θ, PG 8, 740C. MEΓA ΓEPONTIKON: Te Mέγα Γεροντικόν, θεµατικc Συλλογή, (E σαγωγή- Kείµενο-Mετάφραση-Σχόλια), öκδ. ^I. ^Hσυχαστηρίου «Te Γενέσιον τéς Θεοτόκου», Πανόραµα Θεσσαλονίκης 1994. Mουσικeς Kώδικας Σταυροβουνίου 30, Kαλοφωνικeν Eîρµολόγιον τοü öτους 1823, φφ. 27 r καd 135 v. NEIΛOY, Διάταξις: ^Aγίου Nείλου, Tυπικc Διάταξις, öκδ. ^IερÄς BασιλικÉς καd ΣταυροπηγιακÉς MονÉς MαχαιρÄ, Λευκωσία 2001. NIKOΔHMOY, ΠαÜλος: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου, ^Eρµηνεία ε ς τaς IΔ âπιστολaς τοü àποστόλου Παύλου, âκδ. \Oρθόδοξος Kυψέλη, Θεσσαλονίκη 1990 (τόµοι 3). NIKOΔHMOY, Kαθολικαί: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου, ^Eρµηνεία ε ς τaς ëπτa Kαθολικaς \Eπιστολaς τ ν ^Aγίων καd πανευφήµων \Aποστόλων \Iακώβου, Πέτρου, \Iωάννου καd \Iούδα, âκδ. \Oρθόδοξος Kυψέλη, Θεσσαλονίκη 1986. NIKOΔHMOY, Πηδάλιον: Nικοδήµου τοü ^Aγιορείτου καd \Αγαπίου ^Iεροµονάχου, Πηδάλιον τéς νοητéς Nηeς τéς µιäς, êγίας, καθολικéς καd àποστολικéς τ ν \Oρθοδόξων \Eκκλησίας, âκδ. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 12 1998. ΠAYΛOY, Eéεργετινός: Παύλου µοναχοü, Eéεργετινός, τοι συναγωγc τ ν θεοφθόγγων ηµάτων καd διδασκαλι ν τ ν θεοφόρων καd êγίων πατέρων, âκδ. Mατθαίου ΛαγγÉ, \AθÉναι 6 1981 (τόµοι 4). ΠΛATΩNOΣ, \Aλκιβιάδης: Πλάτωνος, \Aλκιβιάδης, j περd àνθρώπου φύσεως µαιευτικός, àρχαöον κείµενον, ε σαγωγc µετάφρασις σηµειώσεις Nίκ. Σ. Mπαξεβανάκι, âκδ. Πάπυρος, \AθÉναι 1939. 14

ΠΛATΩNOΣ, Πολιτεία: Πλάτωνος, Πολιτεία, ε σαγωγc-µετάφρασις: \I. N. Γρυπάρη, âκδ. \I, N. Zαχαροπούλου χ.χ. ΣΩKPATOYΣ ΣXOΛAΣTIKOY, \Eκκλησιαστικc îστορία, βιβλ. VI, κεφ. H, PG 67, 688CD-692A. ΦIΛOKAΛIA: Φιλοκαλία τ ν îερ ν νηπτικ ν, συνερανισθεöσα παρa τ ν êγίων καd θεοφόρων πατέρων, âκδ. «\Aστήρ», \AθÉναι 4 1975 (τόµοι 4). ΦΩΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Μυριόβιβλον j Βιβλιοθήκη, ΝΒ, PG 103, 92A. ΩPIΓENH, \Eκ τ ν \Ωριγένους ε ς ψαλµούς, Ψαλµeς PN PG 12, 1684CD. B. BOHΘHMATA 1. ^Eλληνόγλωσσα ABBAKOYM, Kουκουζέλης: \Aββακοfµ µοναχοü êγιορείτου, Oσιος \Iωάννης Kουκουζέλης, âποχή του καd âποχή µας, 2000. AΓΓEΛINAPA, Mελουργία: \Aγγελινάρα K. Γεωργίου, «^H παιδαγωγικc àποστολc τéς βυζαντινéς µελουργίας», \Oρθόδοξος Tύπος, (25/12/1987) 4. ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΥ, \Εκκλησία: \Αλεβιζοπούλου \Αντωνίου (Πρωτοπρ.), «^H \Eκκλησία ½ς σ µα XριστοÜ». (E σηγήσεις A ΘεολογικοÜ Σεµιναρίου ε σηγητ ν îερατικ ν συνεδρίων τéς M.Σ.E. âπd τéς διοργανώσεως τοü ποιµαντικοü öργου τéς \Eκκλησίας ε ς διορθόδοξον κέντρον \Aθην ν, 26-27 \Aπριλίου 1972), \Aποστολικc Διακονία τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1972, σσ. 75-101. AΛYΓIZAKH, \Oκταηχία: \Aλυγιζάκη A., ^H çκταηχία στcν ëλληνικc λειτουργικc µνογραφία, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 1985. AΛYΓIZAKH, Θέµατα: \Aλυγιζάκη \A., Θέµατα âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2003. AΛYΓIZAKH, Mελ ωδήµατα: \Aλυγιζάκη \A., Mελ ωδήµατα àσκήσεων λειτουργικéς, âκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 1992. AΛYΓIZAKH, Ψαλτική: \Aλυγιζάκη \A., «^O χαρακτéρας τéς çρθοδόξου ψαλτικéς», EEΘΣΘ 29 (1980) 375-474. AMAPANTIΔH, Mορφολογία: \Aµαραντίδη \Aµαράντου, Mορφολογία τéς MουσικÉς, Mουσικeς \Eκδ. Orκος K. Παπαγρηγορίου - X. Nάκας, 1990. ANAΣTAΣIOY, Kρατήµατα: \Aναστασίου Γ. Γρηγορίου, Ta κρατήµατα στcν ψαλτικc τέχνη, âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, \AθÉνα 2005. ANTΩNIOY, Eîρµολόγιον: \Aντωνίου Στ. Σπυρίδωνος (Πρωτοπρ.), Te εîρµολόγιον καd παράδοση τοü µέλους του, (διδακτορικc διατριβή), âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, Mελέται 8, \AθÉναι 2004. ANTΩNIOY, Mορφολογία: \Aντωνίου Στ. Σπυρίδωνος (Πρωτοπρ.), Mορφολογία τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, Θεσσαλονίκη 2004. AYΓOYΣTINOY, \Eξοµολογήσεις: ^Aγίου Aéγουστίνου, \Eξοµολογήσεις, τ. B, βιβλία VIII-XIII, (µτφρ. Φραγκίσκη \Aµπατζοπούλου), âκδ. Πατάκη, 4 2003. 15

ΒΑΜΒΟΥΔΑΚΗ, Κρατήµατα: Βαµβουδάκη \Εµµανουήλ, «Τa âν τfé ΒυζαντινFÉ ΜουσικFÉ Κρατήµατα», ΕΕΒΣ 10 (1933), σσ. 353-361. BANTΣOY, Γάµος: Bάντσου Xρήστου, \Eπιστήµη τοü γάµου, τεüχος A, Θεσσαλονίκη 2004. BANTΣOY, Eκτρωση: Bάντσου Xρ. Mιλτιάδη, \Hθικc θεώρηση τéς öκτρωσης, Θεσσαλονίκη, 2007. BANTΣOY, Περιβάλλον: Bάντσου Xρήστου, ^H µέριµνα τéς \Eκκλησίας γιa τcν προστασία τοü περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη, χ.χ. BANTΣOY, Ψυχολογία: Bάντσου Xρήστου, Θέµατα ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, τεüχος A, Θεσσαλονίκη 1990. BANTΣOY, Ψυχολογία B : Bάντσου Xρήστου, Θέµατα ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, τεüχος B, Θεσσαλονίκη χ.χ. BAΣIΛEIAΔH, ^Aγιογραφία: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, ^H τεχνικc τéς êγιογραφίας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1989. BAΣIΛEIAΔH, Π. Διαθήκη: ^H Παλαιa Διαθήκη µετa συντόµου ëρµηνείας, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων «ï Σωτήρ», \AθÉναι 7 1997-2003 (τόµοι 1-20). BAΣIΛEIAΔH, Διαστήµατα: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, «Ta διαστήµατα τοü διατονικοü γένους στcν ψαλτικc τέχνη: Δύο κυπριακa θεωρητικά», Kυπριακαd Σπουδαί, Δελτίον τéς ^Eταιρείας Kυπριακ ν Σπουδ ν, τ. ΞΣT, 2002, Λευκωσία - Kύπρου 2004. BAΣIΛEIAΔH, Θεωρία: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Θεωρία τéς µουσικéς, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία - Kύπρος, χ.χ. BAΣIΛEIAΔH, Λεξικό: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Συνοπτικe Λεξικe Συνθετ ν & Bασικbς Φόρµες MουσικÉς, \Aπe τcν âποχc Mπαρeκ ½ς τdς µέρες µας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 2005. BAΣIΛEIAΔH, Mουσική: Bασιλειάδη Π. Nικολάου, Mουσική, νότες ζωéς j àντίλαλοι θανάτου;, öκδ. \Aδελφότης Θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 4 1998. BAΣIΛEIAΔH, Πιάνο: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, \Eκ δεξι ν καd âξ àριστερ ν, Te Πιάνο, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1999. BAΣIΛEIAΔH, Tυπική: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, Tυπικc διάταξη τéς καθ\ µέραν àκολουθίας, âκδ. ^Aγία Tαϊσία, Λευκωσία 1999. BAΣIΛEIAΔH, Kώδικας: Bασιλειάδη Xριστοδούλου, «Mουσικeς κώδικας Σταυροβουνίου 30 ^H ψαλτικc παράδοση στcν Kύπρο κατa τeν ιθ α. καd σχέση της µb τcν Γ Πατριαρχικc Σχολc τéς Πόλης», Ta Γένη καd E δη τéς BυζαντινÉς Mελοποιίας. Πρακτικa B ΔιεθνοÜς Συνεδρίου MουσικολογικοÜ καd ΨαλτικοÜ (\Aθήνα 15-19 \Oκτωβρίου 2003), \AθÉνα 2006, σσ. 459-463. BEPΓIΩTH, Λατρεία: Bεργιώτη Θ. Γεωργίου, \Eγχειρίδιο îστορίας τéς χριστιανικéς λατρείας, Θεσσαλονίκη 2 1991. BIOΛAKH, Mελέτη: Bιολάκη Γεωργίου \I., Mελέτη συγκριτικc τéς νüν âν χρήσει µουσικéς γραφéς πρeς τcν τοü Πέτρου τοü Πελοποννησίου καd πρeς τcν àρχαιοτέραν γραφήν, âκδ. Tέρτιος, Kατερίνη 1991. BOYΛΓAPEΩΣ, Λόγος: Bουλγάρεως Eéγενίου, Λόγος περd µουσικéς, âκδ. Kουλτούρα, \AθÉνα 2002. BOYPΛH, Δηµοτική: BουρλÉ \Aθανασίου, Δηµοτικc καd âκκλησιαστικc µουσική, ïµοιότητες καd διαφορές, (Mουσικολογικο - θεολογικc µελέτη), \Aναδηµοσίευσις àπe τe περιοδικe «O ΨAΛTHΣ» (ùργανο τοü 16

Συλλόγου ^Iεροψαλτ ν Mεγάρων, ΣαλαµÖνος καd \AττικÉς «O AΓIOΣ ΛAYPENTIOΣ»), τεύχη 1-3, 1997-1998, \AθÉναι 1997. BOYPΛH, Δογµατικοηθικαί: BουρλÉ \Aθανασιου, Δογµατικοηθικαd ùψεις τéς çρθοδόξου ψαλµ ωδίας, \Eναίσιµος âπd διδακτορί α διατριβc ποβληθεöσα ε ς τe TµÉµα Θεολογίας τéς ΘεολογικÉς ΣχολÉς τοü Πανεπιστηµίου \Aθην ν, Πανεπιστήµιον \Aθην ν, Θεολογικc Σχολή, âκδ. κληροδοτήµατος BασιλικÉς Δ. Mωραΐτου, \AθÉναι 1994. BOYPΛH, Kασσιανή: BουρλÉ \Aθανασίου, ^H θεολογία τ ν µνων τéς µελ ωδοü KασσιανÉς, (Δογµατικc καd äθικc µελέτη), \AθÉναι 1999. BOYPΛH, Tρι ώδιον: BουρλÉ \Aθανασίου, \Hθικοδογµατικa µηνύµατα τéς προκαθαρισµοü περιόδου τοü Tρι ωδίου, \AθÉναι 1997. BOYPΛH, ^Yµνολογία: BουρλÉ \Aθανασίου, \Eκκλησιαστικc \Oρθόδοξος ^Yµνολογία καd Mουσική, \AθÉναι 1990. BOYPΛH, Xριστολογία: BουρλÉ \Aθανασίου, ^H χριστολογία τéς àκολουθίας τοü àκαθίστου µνου, (δογµατικc ëρµηνευτικc προσέγγισις), \AθÉναι 1998. BOYPΛH, Ψαλµωδία: BουρλÉ \Aθανασίου, Θέµατα îερäς ψαλµωδίας, τεüχος A, \AθÉναι 2000. ΓΑΛΙΤΗ, Τίτος: Γαλίτη, Γεωργίου \Αντ., ^Η πρeς Τίτον âπιστολc τοü àποστόλου Παύλου, ε σαγωγc- ποµνήµατα, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1985. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ, Παραγγέλµατα: Γενναδίου (Μητρ. Πάφου), Παραγγέλµατα, \ΑθÉναι 1967. ΓEΩPΓIAΔH, Mουσική: Γεωργιάδη Tριανταφύλλου, ^H καθ\ µäς âκκλησιαστικc µουσικc κατ\ àναφορaν πρeς τcν εéρωπαϊκcν τετράφωνον (\Aνάτυπον âκ τοü ΠεριοδικοÜ τοü O κουµενικοü Πατριαρχείου OPΘOΔOΞIA, öτος Δ [1929] àριθ. τευχ ν 41, 42, 43), \AθÉναι 1973. ΓIANNAKOΠOYΛOY, \Aποκάλυψη: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^Eρµηνεία τéς \Aποκαλύψεως, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1999. ΓIANNAKOΠOYΛOY, Διαθήκη: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^H Παλαιa Διαθήκη κατa τοfς O, κείµενον-ëρµηνευτικc παράφρασις-σχόλια, âκδ. \Oρθοδόξου XριστιανικÉς \Aδελφότητος «ΛYΔIA», Θεσσαλονίκη 4 1986ëξ. (τόµοι 9). ΓIANNAKOΠOYΛOY, Zωή: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), ^H ζωc τοü XριστοÜ, âκδ. Bασ. ^Pηγοπούλου, 2 1978 (τόµοι 6). ΓIANNAKOΠOYΛOY, Πράξεις: Γιαννακοπούλου \Iωcλ (\Aρχιµ.), Πράξεις \Aποστόλων, âκδ. Bασ. ^Pηγοπούλου, 2 1978. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, \Εσχάτου: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), Εως âσχάτου τéς γéς, îστορικa îεραποστολικa µελετήµατα, âκδ. \ΑποστολικÉς Διακονίας τéς \Εκκλησίας τéς ^Ελλάδος, \ΑθÉνα 2009. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, ^Ιεραποστολή: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), ^Ιεραποστολc στa χνη τοü ΧριστοÜ, θεολογικbς µελέτες καd ïµιλίες, âκδ. \ΑποστολικÉς Διακονίας τéς \Εκκλησίας τéς ^Ελλάδος, \ΑθÉνα 2007. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΥ, Μοναχοί: Γιαννουλάτου \Αναστασίου (\Αρχιεπ.), Μοναχοd καd îεραποστολc κατa τοfς 4 ο καd 9 ο α νες, âκδ. \Ακρίτας, \ΑθÉνα 2008. ΓIOYΓK, \Aναλυτική: Γιοfγκ K. Γ., \Aναλυτικc ψυχολογία (µτφρ. Πην. ^Iεροµνήµονος), âκδ. Γκοβόστη, 1942. 17

ΓIOYΓK, \Aγωγή: Γιοfγκ K. Γ., \Aναλυτικc ψυχολογία καd àγωγc τοü παιδιοü (µτφρ. Mαρία \Aγγελίδου), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1991. ΓIOYΓK, Aνθρωπος: Γιοfγκ K. Γ., Aνθρωπος καd ψυχc (µτφρ. Γιώργου BαµαλÉ), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1974. ΓIOYΓK, Ψυχοθεραπεία: Γιοfγκ K. Γ., Bασικbς àρχbς τéς ψυχοθεραπείας (µτφρ. Λευτέρης \Aναγνώστου), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1990. ΓIOYΓK, Oνειρα: Γιοfγκ K. Γ., E σαγωγc στcν ëρµηνεία τ ν çνείρων (µτφρ. K. Δόλκας), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1997. ΓIOYΓK, E σαγωγή: Γιοfγκ K. Γ., E σαγωγc στcν Ψυχολογία (µτφρ. ^Eλένη Παπαδοπούλου), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1994. ΓIOYΓK, \Aνεξερεύνητος: Γιοfγκ K. Γ., ^O àνεξερεύνητος ëαυτeς (µτφρ. Θεόδωρος ΣιαφαρικÄς), âκδ. \Iάµβλιχος, \ΑθÉνα 1988. ΓIOYΓK, Γάµος: Γιοfγκ K. Γ., ^O γάµος ½ς ψυχολογικc σχέση (µτφρ. Mαρία \Aγγελίδου, KατερÖνα Λιάπτση, Γι ργος BαµβαλÉς), âκδ. \Eπίκουρος, \AθÉνα 1992. ΓKIKA, Λειτουργία: Γκίκα \Aθανασίου (Πρωτοπρ.), ^Η τέλεση τéς Θείας Λειτουργίας, ποιµαντικc θεώρηση, Θεσσαλονίκη 1998. ΓKIKA, Ποιµαντική: Γκίκα \Aθανασίου (Πρωτοπρ.), Mαθήµατα ποιµαντικéς, âκδ. Γ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001. ΓOYΣIΔH, Ποιµαντική: Γουσίδη \Aλεξάνδρου, Ποιµαντικc στc σύγχρονη κοινωνία, \Eγχειρίδιο ποιµαντικéς κοινωνιολογίας, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1991. ΔAΔH, Pόκ: ΔαδÉ ^Hλ. ^Eλένη, Mουσικc ρόκ, öκδ. Xριστιανικbς ^Oµάδες Θεσσαλονίκης «Oî Σκύµνοι», Θεσσαλονίκη 8 1993. ΔAΣKOYΛH, Ψυχολογία: Δασκούλη Γιώργου, Ψυχολογία καd µουσικc àνάλυση τéς τεχνικéς τοü πιάνου, öκδ. K. Παπαγρηγορίου-X. Nάκας, \AθÉνα 1974. ΔHMHTPIAΔOY, ^Iστορία: Δηµητριάδου Mαρία, Παραδόσεις îστορίας µουσικéς, âκδ. NTO-PE-MI, Θεσσαλονίκη 1998. ΔIAMANTOΠOYΛOY, \Oργανώσεις: Διαµαντοπούλου Λεωνίδα K. (\Aρχιµ.), \Eκκλησία καd θρησκευτικαd çργανώσεις, âκδ. àδελφότης θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 3 1988. DUFOURCQ, ^Iστορία: Dufourcq, Norbert, \Eπίτοµη îστορία τéς µουσικéς στcν Eéρώπη, (µτφρ. Σπύρου Σκιαδαρέση), \AθÉνα 1942. EYΘYMIAΔH, Mαθήµατα: Eéθυµιάδη \Aβραάµ, Mαθήµατα βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς τοι θεωρία καd πλήρης µέθοδος µελ ωδικ ν àσκήσεων, Θεσσαλονίκη 2 1972. EYΘYMIOY, Ποιµαντική: Στυλίου Eéθυµίου (âπισκόπου \Aχελώου), Θέµατα ποιµαντικéς δεοντολογίας, \AθÉνα 1993. ZANOΠOYΛOY, Mουσική: Zανόπουλου Nίκου, ^H µουσικc στe àρχαöο ëλληνικe δρäµα, âκδ. Kυπριακe κέντρο Δ.I.Θ., Λευκωσία - Kύπρος 2007. ZEPBOY, Eéχολόγιον: ZερβοÜ Σπυρίδωνος (\Aρχιµ.), Eéχολόγιον τe Mέγα τéς κατa àνατολaς çρθοδόξου καθολικéς \Eκκλησίας, âκδ. «\Aστcρ» \Aλ. & \E. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 3 1986. ZHΣH, Kείµενα: Zήση Θεοδώρου (Πρωτοπρ.), Πρέπει νa µεταφραστοüν τa λειτουργικa κείµενα; Nεοβαρλααµισµeς «λειτουργικc àναγέννηση», âκδ. Bρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2003. 18

ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, \Aκάθιστος: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), ^O \Aκάθιστος Yµνος µετa ëρµηνείας, âκδ. ^IεροÜ ^Ησυχαστηρίου Kεχαριτωµένης Θεοτόκου, TροιζÉνα 13 1968. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, ^Eβδοµάς: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), ^H Mεγάλη ^Eβδοµaς µετa ëρµηνείας, öκδ. \AποστολικÉς Διακονίας, \AθÉνα 9 2002. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, Πεντηκοστάριον: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), Te âκκλησιαστικeν öτος 2, περίοδος Πεντηκοσταρίου, âκδ. \Oρθοδόξου Tύπου, \AθÉναι 3 1972. ΘEOΔΩPOΠOYΛOY, Tρι ώδιον: Θεοδωροπούλου \I. \Eπιφανίου (\Aρχιµ.), Te âκκλησιαστικeν öτος 1, περίοδος Tρι ωδίου, âκδ. \Oρθοδόξου Tύπου, \AθÉναι 4 1989. ΘEΩPIA KAI ΠPAΞH: ^Iερa Σύνοδος τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, Θεωρία και ΠρÄξι τéς ΨαλτικÉς Tέχνης, Πρακτικa A πανελληνίου συνεδρίου ψαλτικéς τέχνης (\AθÉνα, 3-5 Nοεµβρίου 2000), \AθÉνα 2001. IΣAAK, Παΐσιος: \Iσαaκ ^Iεροµονάχου, Bίος Γέροντος Παϊσίου êγιορείτου, Aγιον Oρος 2004. IΩANNIΔH, Pυθµός: \Iωαννίδη Kλείτου, Pυθµeς καd êρµονία: οéσία τéς µουσικéς καd τοü χοροü στcν Πλατωνικc παιδεία, Λευκωσία Kύπρος 2 1978. IΩANNIΔH, Yµνοι: \Iωαννίδη Kώστα Δ., Θύραθεν âκκλησιαστικοd µνοι, \Eπετηρdς IV 1970-1971, âκδ. Kέντρον \Επιστηµονικ ν \Ερευν ν, Λευκωσία 1971. IΩANNOY, Eπος: \Iωάννου (Ψιλλίτα) Παναγι τα M., Te öπος τéς EOKA 1955-59, ^H ποιητικc öκφραση τοü àγώνα, (µουσικc âπιµέλεια: Mάρω Σκορδή), öκδ. Παναγι τα M. \Iωάννου (Ψιλλίτα) καd Γρηγόριος Γρηγοριάδης, Λευκωσία 2 1987-88. KABAPNOΣ, Tέχνη: Kαβαρνeς KωνσταντÖνος Π., ^H îερa βυζαντινc τέχνη, âκδ «AΣTHP» \Aλ. & \E. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 4 1995. KAΛΛIAKMANH, Ποιµαντική: Kαλλιακµάνη Bασιλείου \I. (Πρωτοπρ.), Mεθοδολογικa πρότερα τéς ποιµαντικéς, Λεντί ω ζωννύµενοι, öκδ. Mυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000. KAΛOMOIPH, Mουσική: Kαλοµοίρη Mανώλη, Ta θεωρητικa τéς MουσικÉς, Mουσικc Mορφολογία, Mουσικeς âκδ. οrκος Mιχαcλ Γαϊτάνου, \AθÉνα 1957. KAPA, Mέθοδος: KαρÄ Σίµωνος \I., Mέθοδος τéς ^EλληνικÉς MουσικÉς, Θεωρητικόν, τόµ. A, \AθÉναι 1982. KAPABIΔOΠOYΛOY, \Eπιστολές: Kαραβιδόπουλου \I., \Aποστόλου Παύλου âπιστολbς πρeς \Eφεσίους, Φιλιππησίους, KολοσσαεÖς, Φιλήµονα, Θεσσαλονίκη 1981. ΚΑΨΑΝΗ, \Εκκλησία: Καψάνη Γεωργίου (^Ιεροµ.), «^H \Eκκλησία ½ς σ µα XριστοÜ». (E σηγήσεις A ΘεολογικοÜ Σεµιναρίου ε σηγητ ν îερατικ ν συνεδρίων τéς M.Σ.E. âπd τéς διοργανώσεως τοü ποιµαντικοü öργου τéς \Eκκλησίας ε ς διορθόδοξον κέντρον \Aθην ν, 26-27 \Aπριλίου 1972), \Aποστολικc Διακονία τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1972, σσ. 57-74. 19

KAΨANH, Διακονία: Kαψάνη Γεωργίου (\Aρχιµ.), Kαθηγουµένου τéς ^I. MονÉς ^Oσίου Γρηγορίου ^Aγίου Oρους, ^H Ποιµαντικc διακονία κατa τοfς îεροfς κανόνας, âκδ. Aθως, \AθÉνα 2003. KEΣEΛOΠOYΛOY, Προτάσεις: Kεσελοπούλου \A., Προτάσεις ποιµαντικéς θεολογίας, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2003. KHΛTZANIΔH, Διδασκαλία: Kηλτζανίδου Π., Mεθοδικc διδασκαλία, θεωρητική τε καd πρακτική, πρeς âκµάθησιν καd διάδοσιν τοü γνησίου âξωτερικοü µέλους τéς καθ\ µäς ^EλληνικÉς MουσικÉς κατ\ àντιπαράθεσιν πρeς τcν \Aραβοπερσικήν, \Aκριβcς àνατύπωσις àπe τcν öκδοσιν τéς Kωνσταντινουπόλεως τοü öτους 1881, âκδ. Bασ. Pηγοπούλου, χ.χ. KOΠΛANT, Mουσική: Kόπλαντ Aαρων, Mουσικc καd φαντασία (µτφρ: Mιχάλη Γρηγορίου), âκδ. Nεφέλη, \ΑθÉνα 1980. KOPNAPAKH, \Eγχειρίδιον: Kορναράκη K. \Iωάννη, \Eγχειρίδιον ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας, TεÜχος A, ^H ψυχικc σύγκρουση (Περιλήψεις πανεπιστηµιακ ν παραδόσεων), âκδ. Οrκος à/φ ν Kυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1984. KOΣMA, Λεξικό: KοσµÄ Δηµήτρη, Λεξικe Mουσικ ν Oρων, Θεσσαλονίκη, 1993. ΚΟΥΚΟΥΡΑ, Γλ σσα: Κούκουρα \Α. Δήµητρας, \Εκκλησία καd γλ σσα, âπικοινωνιακc προσέγγιση, âκδ. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2009. Kυπριακαd Σπουδαί, Δελτίον τéς ^Eταιρείας Kυπριακ ν Σπουδ ν, τόµος ME, 1981, Λευκωσία - Kύπρου 1981. KΩNΣTANTINOY, Θεωρία: Kωνσταντίνου Γεωργίου N., Θεωρία καd πράξη τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, \AθÉνα 1997. ΛAMΠAΔAPIOY, \Aναστασιµατάριον: Πέτρου Λαµπαδαρίου τοü Πελοποννησίου, \Aναστασιµατάριον àργeν καd σύντοµον, διασκευασθbν πe \Iωάννου Πρωτοψάλτου, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων ^Η «Zωή», \AθÉναι 12 1995. ΛEΞIKO, Nτορεµί: Λεξικe Mουσικ ν Oρων, âκδ. NTOPEMI, Θεσσαλονίκη 1993. MANTZANA, Παράδοση: Mαντζάνας Παναγιώτης K., ^H âθνική µας µουσικc παράδοση, (îστορικο-µουσικολογικc µελέτη), âκδ «TÉνος», \AθÉνα 2005. MAPΓAZIΩTH, \Aσκήσεις: Mαργαζιώτη Δ. \Iωάννου, Mελωδικbς àσκήσεις βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Xαριλ. Στασίνου, \AθÉναι 1960. MAPΓAZIΩTH, Θεωρητικό: Mαργαζιώτη Δ. \Iωάννου, Θεωρητικe βυζαντινéς âκκλησιαστικéς µουσικéς, âκδ. Φίλιππος Nάκας, \ΑθÉνα 1958. MAΣTPOΓIANNOΠOYΛOY, Δηµιουργοί: Mαστρογιαννοπούλου \Hλία Δ., Mεγάλοι Δηµιουργοί, âκδ. \Aδελφότης θεολόγων «ZΩH», \AθÉναι 4 1978. MAYPAΓANH, Παιδεία: Mαυραγάνη Διαµαντc Σ., Bυζαντινc µουσικc παιδεία, (Θεωρητικe καd πρακτικe µέρος), \AθÉνα 2004. McCLELLAN, Θεραπευτικές: McClellan Randall, Oî θεραπευτικbς δυνάµεις τéς MουσικÉς, ^Iστορία, Θεωρία καd Πρακτικc (µτφρ.: Πέππα Eûα), âκδ. Φαγγότο, \ΑθÉνα 1997. METAΛΛHNOY, \Eγκόλπιον: MεταλληνοÜ Γεωργίου Δ. (Πρωτοπρ.), \Eγκόλπιον âπιστηµονικéς öρευνας, âκδ. ^Aρµός, 2 1994. 20

MHTΣAKH, ^Yµνογραφία: Mητσάκη K., Bυζαντινc ^Yµνογραφία, τ. A, Θεσσαλονίκη 1986. MIXAHΛ, ^Iερεύς: Mιχαcλ (\Aρχιεπισκόπου \AµερικÉς τοü àπe Kορινθίας), ^O îερεύς, τοι âσωτερικc ζωc καd τe διδακτικόν, êγιαστικeν καd ποιµαντορικόν του öργον, âκδ. \Aστήρ, \AθÉναι 3 1971. MIXAHΛIΔH, Mουσική: Mιχαηλίδη Mιχαήλ, ^H µουσικc στc ζωή µας, \AθÉναι 3 1991. MOYΣIKOΣ ΠANΔEKTHΣ: Mουσικeς Πανδέκτης, τοι πλήρης συλλογc τ ν âκλεκτοτέρων µουσικ ν µαθηµάτων, τ ν âν ταöς πρωιναöς καd ëσπεριναöς àκολουθίαις τéς \Eκκλησίας ψαλλοµένων (πλcν σων περιέχει τe \Aναστασιµατάριον), µετa πολλéς âπιµελείας καταρτισθεöσα, πρeς χρéσιν τ ν τcν îερaν µν ωδίαν âν τ να àσκούντων καd παντeς φιλοµούσου, τ. 7, âκδ. \Aδελφότης Θεολόγων ^Η «Zωή», \AθÉναι 7 1994. MΠAΛOΓIANNH, Ποιµαντική: Mπαλογιάννη Σταύρου I., ^Yφηγητc \IατρικÉς, Nευρολόγου, Ψυχιάτρου, Θεολόγου, Ποιµαντικc Ψυχολογία, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 1980. MΠAPAKΛH, ^Aρµονία: Mπάρακλη Xαραλάµπους, ^O ôνθρωπος σb êρµονία µb τc φύση, Γνώση καd τρόπος ζωéς, âκδ. Kέδρος \ΑθÉνα 2003. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΟΥ, Διαθήκη: Μπρατσιώτου Π., Ε σαγωγc ε ς τcν Παλαιaν Διαθήκην, 1937. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΟΥ, Ε σαγωγή: Μπρατσιώτου Π., \Επίτοµος ε σαγωγc ε ς τcν Παλαιaν Διαθήκην, 1955. MΩPAΪTH, E σαγωγή: Mωραΐτη Δηµητρίου, E σαγωγc ε ς τcν Ποιµαντικήν, \AθÉναι 1963. NEKTAPIOY, Ποιµαντική: Nεκταρίου KεφαλÄ (Mητροπ. Πενταπόλεως), Mάθηµα ποιµαντικéς (àνατ.) βιβλιοπωλεöον Nεκτάριος Παναγόπουλος, \AθÉναι χ.χ. NEPANTZH, Συµβολή: NεραντζÉ Δηµητρίου \Eµµ., Συµβολc στcν ëρµηνεία τοü \EκκλησιαστικοÜ µέλους, ^Hράκλειο Kρήτης 1997. NEF, ^Iστορία: Nef Karl, ^Iστορία τéς µουσικéς, (µτφρ.-προσθéκες-âπιµέλεια Φοίβου \Aνωγειανάκη), âκδ. N. Bότσης, \AθÉνα 2 1985. ΝΕΟΦΥΤΟΥ, ^ΑγιορεÖτες: Νεοφύτου (µοναχοü Γρηγοριάτου), «Οî παλιοd êγιορεöτες ψάλτες καd µουσικc τéς φιλαυτίας» στe Νεω[ν]Σκόπηση, öτος 5 ο, τεüχος 24 ον, (2009) σσ. 174-175. NICHOLAS, \Εξέλιξη: Nicholas David, ^Η âξέλιξη τοü µεσαιωνικοü κόσµου, Κοινωνία, διακυβέρνηση καd σκέψη στcν Εéρώπη 312-1500, (µτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή), Μορφωτικe Ιδρυµα \ΕθνικÉς Τραπέζης, \ΑθÉνα 2 2000. NILSSON, ^Iστορία: Nilsson M. P., ^Ιστορία τéς àρχαίας ^EλληνικÉς θρησκείας, (µτφρ. A κατερίνης Παπαθωµοπούλου), âκδ. Δηµ. N. Παπαδήµα, \AθÉνα 3 1984. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, \Απαρχές: Ο κονόµου Χρήστου Κ., Οî àπαρχbς τοü ΧριστιανισµοÜ στcν Κύπρο, öκδ. ^ΙερÄς \ΑρχιεπισκοπÉς Κύπρου, Λευκωσία 1991. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, \Αποκάλυψη: Ο κονόµου Χρήστου, «Μορφολογικbς âπιδράσεις τéς àποκάλυψης τοü \Ιωάννη στcν àπόκρυφη àποκάλυψη \Ιωάννη», ^Η àποκάλυψη τοü \Ιωάννη, προβλήµατα φιλολογικά, 21

îστορικά, ëρµηνευτικά, θεολογικa (Ε σηγήσεις ΣΤ Συνάξεως \Ορθοδόξων Βιβλικ ν Θεολόγων), Λευκωσία 1991, σσ. 91-109. ΠANAΓIΩTOΠOYΛOY, Θεωρία: Παναγιωτοπούλου Δ. Γ., Θεωρία καd πρäξις τéς βυζαντινéς âκκλησιαστικéς MουσικÉς, öκδ. \Aδελφότης Θεολόγων «^O Σωτήρ», \AθÉναι \Aπρίλιος 6 1997. ΠAΠAΔHMHTPAKOΠOYΛOY, Bίντεο-κλίπ: Παπαδηµητρακόπουλου, K. Γ., Bίντεο-κλίπ, ^H µουσικc ποf βλέπεται;, âκδ. Φωτοδότες, \AθÉνα 3 1996. ΠAΠAΔHMHTPAKOΠOYΛOY, Mηνύµατα: Παπαδηµητρακόπουλου, K. Γ., ^Yποσυνείδητα µηνύµατα, Mιa φοβερc àπειλή, âκδ. Φωτοδότες, \AθÉνα 4 2001. ΠAΠAΔHMHTPAKOΠOYΛOY, Σατανισµός: Παπαδηµητρακόπουλου, K. Γ., ^O σατανισµeς στc µουσικc ρόκ, âκδ. Φωτοδότες, \AθÉνα 11 2002. ΠAΠAΔHMHTPIOY, \Aσκήσεις: Παπαδηµητρίου Kωνστ. Δ., Mελωδικαd àσκήσεις βυζαντινéς µουσικéς, âν \Aθήναις 11 1973. ΠAΠAΔOΠOYΛOY, \Eπισκόπησις: Παπαδοπούλου Γεωργίου I., Mεγάλου πρωτέκδικου τéς τοü XριστοÜ Mεγάλης \Eκκλησίας καd διευθυντé τéς µουσικéς σχολéς τοü âν Kων/πόλει \Eκκλ. ΜουσικοÜ Συλλόγου, ^Iστορικc âπισκόπησις τéς BυζαντινÉς \EκκλησιαστικÉς MουσικÉς, àπe τ ν àποστολικ ν χρόνων µέχρι τ ν καθ\ µäς (1-1900µ.X.), (àνατ.) âκδ. Tέρτιος, Kατερίνη 2002. ΠAΠAΔOΠOYΛOY, Mορφολογία: Παπαδοπούλου Γιάννη & \Aνθούλας, Mορφολογία τéς MουσικÉς Tέχνης, Mουσικeς âκδ. Orκος Φίλιππος Nάκας, \AθÉνα χ.χ. ΠAΠAΔOΠOYΛOY, Mουσική: Παπαδοπούλου Γιάννη & \Aνθούλας, Πλησιάζοντας τc µουσική, µιa προσέγγιση στcν τέχνη τ ν χων àπe τcν àρχαιότητα ½ς τdς µέρες µας, Mουσικeς οrκος Nάκας, \ΑθÉνα 2 1986. ΠAΠAZOΓΛOY, ^Iστορία: Παπάζογλου \Eλευθ. - Tριανταφ., ^Iστορία τéς ëλληνικéς µουσικéς, àπe τeν \Oρφέα µέχρι σήµερα, âκδ Γ. Nάκας, \Aθήνα χ.χ. ΠAΠANOYTΣOY, A σθητική: Παπανούτσου Π. Eéάγγελου, A σθητική, ï κόσµος τοü πνεύµατος B, âκδ. Nόηση, \ΑθÉνα 4 2003. ΠAΠAΣABBA, Διδασκαλία: Παπασάββα Nίκου, Mεθοδικc διδασκαλία τéς âκκλησιαστικéς βυζαντινéς µουσικéς, Λεµεσός - Kύπρος 2000. ΠAΠAΣABBA, Θεωρία: Παπασάββα Nίκου, Σύντοµος Θεωρία τéς BυζαντινÉς MουσικÉς, Λεµεσός, χ.χ. ΠAPH, \Aεροπορικό: Πάρη Nεκταρίου (\Aρχιµ.), \Iωάννου Mαξίµοβιτς: \Aκολουθία εéλογίας àεροπορικοü ταξειδίου, âκδ. \Eπέκταση, Kατερίνη 2003. ΠAPH, oaσµα: Πάρη Nεκταρίου (\Aρχιµ.), Te âκκλησιαστικe pσµα, Πατερικbς θέσεις, (διδακτορικc διατριβή), Θεσσαλονίκη 1999. ΠAPH, Διερευνήσεις: Πάρη Nεκταρίου (\Aρχιµ.), Διερευνήσεις στe λειτουργικe pσµα, Mελέτες στcν âκκλησιαστικc µουσική, âκδ. \Eπέκταση, Kατερίνη 2003. ΠAPH, Mουσική: Πάρη Nεκταρίου (\Aρχιµ.), Oî τρεöς îεράρχες καd µουσική, Θεσσαλονίκη 2002. ΠAPH, Παρακλητικοί: Πάρη Nεκταρίου (\Aρχιµ.), \Eφραdµ τοü \Aθηναίου Kανόνες Παρακλητικοd ε ς τcν ^Yπεραγίαν Δέσποιναν καd τcν âν Kύκκ ω 22

θαυµατουργeν αéτéς ε κόνα, µετa µουσικοü παραρτήµατος, âκδ. \Eπέκταση, Kατερίνη 2003. ΠAΣXOY, Mέλος: Πάσχου Π., Λόγος καd µέλος, \Aθήνα 1999. ΠΛEMMENOY, Mουσική: Πλεµµένος Γιάννης, Συζητώντας γιa τcν ^Eλληνικc µουσική, Eνα διαχρονικe ταξίδι (4ος α. π.x. 19ος α. µ.x.), âκδ. \Eν πλ, \ΑθÉνα χ.χ. ΠPIΓΓOY, ^Eβδοµάς: Πρίγγου Kωνσταντίνου, ^H êγίας καd µεγάλη ëβδοµάς, \AθÉναι 2 1969. PEPAKH, Aλλος: Pεράκη ^ΗρακλÉ, ^O «ôλλος» στe ëλληνικe σχολεöο, \Oρθόδοξη χριστιανοπαιδαγωγικc θεώρηση, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2006. PEPAKH, Διδακτική: Pεράκη ^ΗρακλÉ, Σύγχρονη διδακτικc τ ν θρησκευτικ ν, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2007. PΩMANOY, ^Iστορία: PωµανοÜ Kαίτη, ^Iστορία τéς öντεχνης NεοελληνικÉς MουσικÉς, âκδ. Kουλτούρα, \AθÉνα 2000. ΣAKAΛAK, Προβλήµατα: Σακαλaκ \Hλία, Σωµατικa καd ψυχολογικa προβλήµατα τ ν µουσικ ν, âκδ. Φίλιππος Nάκας, \AθÉνα 1999. ΣAΛTΣMAN, Mουσική: Σάλτσµαν Eρικ, E σαγωγc στc µουσικc τοü 20οÜ α ώνα, (µτφρ. Γι ργος Zερβός), âκδ. Nεφέλη, \AθÉνα 1983. ΣANTOPINAIOY, Ψυχολογία: Σαντοριναίου Kώστα - Nότη, Ψυχολογία τéς µουσικéς, \AθÉναι 1969. ΣIAMAKH, Mαρτυρίες: Σιαµάκη Kωνσταντίνου, Δρ. Θ., \Eξωχριστιανικbς µαρτυρίες γιa τe Xριστe καd τοfς χριστιανούς, âκδ. «Aθως», \AθÉναι 2000. ΣΙΜΩΤΑ, Π. Διαθήκη: Σιµώτα Ν. Παναγιώτου, Δρ. Θ., \Απe τeν κόσµον τéς ΠαλαιÄς Διαθήκης, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 1973. ΣΚΑΛΤΣΗ, ΘηκαρÄς: ΣκαλτσÉ Παναγιώτη Ι., ^Η παράδοση τéς κοινéς καd τéς κατ\ δίαν προσευχéς, µb ε δικc àναφορa στe ^Ωρολόγιο τοü ΘηκαρÄ. ΣKPETA, Eéχαριστία: Σκρέτα Nικοδήµου (\Aρχιµ.), ^H θεία εéχαριστία καd τa προνόµια τéς KυριακÉς κατa τc διδασκαλία τ ν Kολλυβάδων, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2004. ΣKIAΔA, Λυρισµός: ΣκιαδÄ Δ. \Aριστόξενου, \Aρχαϊκeς Λυρισµός 1, \Aθήνα 1979. ΣMEMAN, \Eκκλησία: Σµέµαν \Aλεξάνδρου (Πρωτοπρ.), «^H \Eκκλησία προσευχοµένη», E σαγωγc στc λειτουργικc θεολογία (µτφρ. πρωτ. Δηµητρίου Tζέρπου), \AθÉνα 2 2003, σσ. 207-214. ΣTAΘH, \Aναγραµµατισµοί: Στάθη Γρ. Θ., Oî àναγραµµατισµοd καd τa µαθήµατα τéς βυζαντινéς µελοποιΐας, âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, \AθÉναι 5 2003. ΣTAΘH, \Eξήγησις: Στάθη Γρ. Θ., ^H âξήγησις τéς παλαιäς βυζαντινéς σηµειογραφίας, âκδ. Iδρυµα BυζαντινÉς Mουσικολογίας, \AθÉναι 5 2003. ΣTAΘH, Λατρεία: Στάθη Γρ. Θ., «^H ψαλτικc τέχνη στcν çρθόδοξο λατρεία», \Eφηµέριος IΓ, (1983), σσ. 186-187. ΣTAΘH, Mορφολογία: Στάθη Γρ. Θ., Mορφολογία καd öκφρασις τéς βυζαντινéς µουσικéς, \AθÉνα 1980. ΣTAΘH, Tερπνότης: Στάθη Γρ. Θ., «^H τ ν χων τερπνότης», Bυζαντινοd Mελουργοί, MMA (1994-95), σσ. 83-91. 23

ΣTAΘH, Ψαλτική: Στάθη Γρ. Θ., «^H σύντοµη καd àργc παράδοση τéς βυζαντινéς ψαλτικéς», \Aξίες καd πολιτισµeς-\aφιέρωµα στeν καθηγητé Eéάγγελο Θεοδώρου, \Αθήνα 1991, σσ. 385-402. ΣTAYPOΠOYΛOY, Mελλόνυµφοι: \Eθνικeν Kέντρον Kοινωνικ ν \Eρευν ν, Ποιµαντικc προετοιµασία τ ν µελλονύµφων (προετοιµασία àγάπης), Συµβολc ε ς τcν Ποιµαντικcν Θεολογίαν, Ψυχολογίαν καd Kοινωνιολογίαν, πe \Aλεξάνδρου M. Σταυροπούλου, \AθÉναι 1971. ΣTAYPOΠOYΛOY, Ποιµαντική: Σταυροπούλου Xριστοφόρου Γ. (\Aρχιµ.), Ποιµαντικc τéς µετανοίας (\Oρθόδοξος \Eξοµολογητική), âκδ. \AποστολικÉς Διακονίας τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1983. ΣTEΦANIΔOY, ^Iστορία: Στεφανίδου Bασιλείου K. (\Aρχιµ.), \Eκκλησιαστικc îστορία, àπ\ àρχéς µέχρι σήµερον, âκδ. \Aστcρ, \Aλ. & \E. Παπαδηµητρίου, \AθÉναι 4 1978. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ, ^Ερµηνεία: Σωτηροπούλου Νικολάου \Ι., ^Ερµηνεία δυσκόλων χωρίων τéς ΓραφÉς, τ. Β, \ΑθÉναι 1990. ΣYMΠOΣIO ΠOIMANTIKHΣ: Πανεπιστήµιο \Aθην ν, Θεολογικc Σχολή, Eδρα ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας καd \EξοµολογητικÉς, Πρακτικa A Συµποσίου ΠοιµαντικÉς Ψυχολογίας καd \EξοµολογητικÉς, (âπιµ.) \Iω. Kορναράκης - \Aλ. Σταυρόπουλος, âκδ. Orκος àφ ν Kυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981. ΤΖΩΡΤΖΑΤΟΥ, Θεσµοί: Τζωρτζάτου Δ. Βαρνάβα (Mητροπ. Κίτρους), Οî βασικοd θεσµοd διοικήσεως τ ν çρθοδόξων πατριαρχείων, µετa îστορικ ν àνασκοπήσεων, âκδ. ^Εταιρεία Μακεδονικ ν Σπουδ ν, Ιδρυµα Μελετ ν Χερσονήσου τοü Α µου, \ΑθÉναι 1972. TPEMΠEΛA, Γυνή: Tρεµπέλα N. Παναγιώτη, ^H γυνc âν τfé ψαλµ ωδί α, öκδ. ΤοÜ θρησκευτικοü περιοδικοü «ZΩH», \AθÉναι 1926. TPEMΠEΛA, Λατρεία: Tρεµπέλα N. Παναγιώτη, \Aρχαd καd χαρακτcρ τéς χριστιανικéς λατρείας, Συµβολαd ε ς τcν îστορίαν τéς χριστιανικéς λατρείας, âκδ. \Αδελφότης Θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 1962. TPEMΠEΛA, Λειτουργικόν: Tρεµπέλα N. Παναγιώτη, Λειτουργικόν, âκδ. \Αδελφότης Θεολόγων «O ΣΩTHP», \AθÉναι 13 1995. TPEMΠEΛA, ^Yµνογραφία: Tρεµπέλα N. Παναγιώτη, \Eκλογc ëλληνικéς çρθοδόξου µνογραφίας, \AθÉναι 1949. ΤΡΙΒΙΖΑ, \Εκκλησία: ΤριβιζÄ Τιµοθέου (\Αρχιµ.), «^H \Eκκλησία ½ς σ µα XριστοÜ». (E σηγήσεις A ΘεολογικοÜ Σεµιναρίου ε σηγητ ν îερατικ ν συνεδρίων τéς M.Σ.E. âπd τéς διοργανώσεως τοü ποιµαντικοü öργου τéς \Eκκλησίας ε ς διορθόδοξον κέντρον \Aθην ν, 26-27 \Aπριλίου 1972), \Aποστολικc Διακονία τéς \Eκκλησίας τéς ^Eλλάδος, \AθÉνα 1972, σσ. 28-56. ΤΣΙΟΥΝΗ, Στανίτσας: Τσιούνη \Α. Χρήστου, Θρασύβουλος Στανίτσας, Αρχων πρωτοψάλτης τéς Μ.Χ.Ε., \Αναµνήσεις καd àφηγήσεις, âκδ. Νεκτάριος Παναγόπουλος, \ΑθÉνα 2000. TΩMAΔAKH, ^Yµνογραφία: Tωµαδάκη N., Bυζαντινc µνογραφία καd ποίησις, öκδ. τρίτη (àνατύπωσις Θεσσαλονίκη 1993). ΦANOYPΓAKH, \ Ωδαί: Φανουργάκη B., Aî \ Ωδαd τοü Σολοµ ντος, Θεσσαλονίκη 1979. ΦΙΛΗ, Ε ρήνη: Φίλη ΛουκÄ Χαρ., Τe δίκαιο τéς ε ρήνης κατa τc διδασκαλία τοü \ΙησοÜ ΧριστοÜ, \ΑθÉναι 1982. 24

ΦIΛOΞENOYΣ, Θεωρητικόν: Φιλοξένους Kυριάκου τοü \Εφεσιοµάγνητος, Θεωρητικeν στοιχει δες τéς µουσικéς, âκδ. Π. ΠουρναρÄ, Θεσσαλονίκη 2 1992. XAMΠAKH, Γεροντικόν: Xαµπάκη Θεοδώρας, Γεροντικόν, öκδ. \Ορθοδόξου ΧριστιανικÉς \Αδελφότητος «ΛYΔIA», Θεσσαλονίκη 9 1993. XAPAΛAMΠOYΣ, Xορδή: O κονόµου Xαραλάµπους, \Eφηµερίου ^Aγίου Θεοδώρου, Bυζαντινc Mουσικc Xορδή, Θεωρητικόν, \Eν ^Iερ Ä Mητροπόλει Πάφου - Kύπρου, Tύποις K. Δ. Xαµπιαούρη, Πάφος 1940. XATZHΘEOΔΩPOY, Mέθοδος: Xατζηθεοδώρου Γεωργίου, Mέθοδος Διδασκαλίας τéς BυζαντινÉς \EκκλησιαστικÉς MουσικÉς (Πρακτικόν), Nεάπολις - Kρήτης 2 1986. HEADINGRON, ^Iστορία: Headington, Christopher, ^Iστορία τéς ΔυτικÉς MουσικÉς, \Aπe τcν àρχαιότητα ½ς τdς µέρες µας, (µτφρ. MÄρκος Δραγούµης), âκδ. Gutenberg, \AθÉνα 1993. XOYPMOYZIOY, Mέθοδος: Xουρµουζίου ΣτυλιανοÜ, Mέθοδος πρeς εûκολον διδασκαλίαν τéς BυζαντινÉς MουσικÉς, ΠλουτισθεÖσα διa περισσοτέρων καd εéµεθοδωτέρων γυµνασµάτων καd δι\ ïδηγι ν πρeς εéκολωτέραν διδασκαλίαν, \Eν Λευκωσί α (Kύπρου) 2 1936. XPHΣTOY, ^Yµνογραφία: XPHΣTOY Π., ^H µνογραφία τéς àρχαϊκéς \Eκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1959. XPYΣANΘOY, E σαγωγή: Xρυσάνθου τοü âκ Mαδύτων, E σαγωγc ε ς τe θεωρητικeν καd πρακτικeν τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς καd Θεωρητικeν µέγα τéς µουσικéς, âν Παρισίοις, âκ τéς τυπογραφίας Pιγνίου, 1821, âκδ. Kουλτούρα, χ.χ. XPYΣANΘOY, Θεωρητικό: Xρυσάνθου àρχιεπισκόπου Δυρραχίου, Mεγάλο θεωρητικe τéς βυζαντινéς µουσικéς, σχόλια - âπιµέλεια \Aνδρέα Θεοφ. BουτσινÄ, \AθÉνα 1996. XPYΣANΘOY, Θεωρητικόν (Bατ.): Xρυσάνθου τοü âκ Mαδύτων, Θεωρητικeν Mέγα τéς µουσικéς, Te àνέκδοτο αéτόγραφο τοü 1816, Te öντυπο τοü 1832, Kριτικc öκδοση πe Γεωργίου N. Kωνσταντίνου, âκδ. ^Iερa Mεγίστη Mονc Bατοπαιδίου 2007. WARD, Mουσικοθεραπεία: Ward David, Mουσικοθεραπεία (µτφρ. - âπιµέλεια: Mιχάλης Tόµπλερ), âκδ. Mουσικeς Orκος M. Nικολαΐδη & Σία O.E., \ΑθÉνα, 2000. ΨAPIANOY, \Aκάθιστος: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H àρχαία µουσικc τοü \Aκαθίστου Yµνου, (àνάτυπον âκ τοü τιµητικοü τόµου âπd τ \Iωβηλαί ω τοü σεβασµιωτάτου µητροπολίτου Φιλίππων-Nεαπόλεως- Θάσου Xρυσοστόµου), \AθÉναι 1961. ΨAPIANOY, Bυζαντινή: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H βυζαντινc µουσικc (τέσσαρα ôρθρα), Kοζάνη 1969. ΨAPIANOY, \Eξήγησις: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H Bυζαντινc µουσικc ½ς âξηγεöται καd ½ς παρεδόθη, (ïµιλία γενοµένη âν τfé α θούσfη τοü φιλολογικοü συλλόγου «Παρνασσeς» τfé 18Fη Δεκεµβρίου 1966), Kοζάνη 1967. ΨAPIANOY, Θεοτόκος: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H Θεοτόκος âν τfé çρθοδόξ ω µνογραφί α, (àνάτυπον âκ τοü τιµητικοü τόµου «Πόνηµα εûγνωµον» âπd τfé 40ετηρίδι συγγραφικéς δράσεως καd τfé 25

35ετηρίδι καθηγεσίας τοü καθηγητοü Bασιλείου M. Bέλλα), \AθÉναι 1968. ΨAPIANOY, Λειτουργία: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H θεία Λειτουργία, âκδ. \AποστολικÉς Διακονίας \Eκκλησίας ^Eλλάδος, \AθÉναι 4 1996. ΨAPIANOY, Mουσική: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ. (\Eπισκόπου), ^H βυζαντινc µουσικc âν τfé çρθοδόξ ω ëλληνικfé \Eκκλησί α (àνάτυπον âκ τéς «O κοδοµéς» 1959), \AθÉναι 1960. ΨAPIANOY, Ποιµαντικά: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ., (\Eπισκόπου), Ποιµαντικa κείµενα, 2 («ε ς ο κοδοµcν τοü Σώµατος τοü XριστοÜ»), âκδ. \AποστολικÉς Διακονίας \Eκκλησίας ^Eλλάδος, \AθÉνα 2001. ΨAPIANOY, Συµβολή: ΨαριανοÜ Διονυσίου Λ., (\Eπισκόπου), Συµβολc ε ς τe ζήτηµα τéς ^EλληνικÉς âκκλησιαστικéς j βυζαντινéς µουσικéς (àνάτυπον âκ τéς \Eπετηρίδος ΔIΠTYXA THΣ OPΘOΔOΞIAΣ), \AθÉναι 1957. ΨAXOY, Παρασηµαντική: Ψάχου K. \A., ^H παρασηµαντικc τéς βυζαντινéς µουσικéς, âκδ. Διόνυσος, \AθÉναι 2 1978. 2. Ξενόγλωσσα ABERT, Ethos: Abert H., Die Lehre vom Ethos in der griechischen Musik, Leipzig 1899. BECKING, Musikalische: Becking G., Der musikalische Rhythmus als Erkennt nisquelle, Augsburg 1928. BÜCHER, Rhythmus: Bücher Karl, Arbeit und Rhythmus, 1896. Burnet, I. Scriptorum Classicorum bibliotheca Oxoniensis. Platonis Opera. Oxford Classical Texts, τ. IV-V, Oxford 19 1972, 11 1975. COLE, Form: Cole, William, The Form of Music, The Associated Board of the Royal Schools of Music, 1997. ELIADES, Forms: Eliades J. Savvas, Plato s Theory of Forms, Larnaka 1996. FARMER, Music: Farmer H. G., A history of Arabian music to the XIIIth century, London 1929. FISKE, Score: Fiske, Roger, Score Reading book 2, Musical Form, Oxford University Press, 1995. FOXSTRANGWAYS, Music: Foxstrangways A. H., The music of Hindostan, Oxford 1914. FV: H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker (hrsg. Von W. Kranz), τ. I, Zürich-Hildescheim 1985. GEROLD, Musique: Gerold Th., Les Peres de l Eglise et la musique, Strasburg 1931. GEVAERT, Musique: Gevaert F. A., Histoire et théorie de la musique dans l antiquité, 2 vol. Gand 1875, 1881. GEVAERT, Problémes: Gevaert F. A. et Voligraff, Les problémes musicaux d Aristotel, Gand 1903. GORDON, Technique: Gordon Jacob, Orchestral Technique, London Oxford University Press, 3 1983. 26

GRESMANN, Musik: Gresmann H., Musik und Musikinstrumente im Alten Testament, Giessen 1903. GRUDZINSKI, Chopin: Grudzinski, Antoni - Grudzinski, Albert, The Chopin Cult in Poland, (Translated from the Polish by Jerzy Ossowski), Ars Nova, Poznan 1995. HANSLICK, Musikalisch-Schönen: Hanslick Eduard, Vom Musikalisch-Schönen, Leipzig 1854. HOSIER, Instruments: Hosier John, Instruments of the Orchestra, Oxford University Press, 1986. IDELSOHN, Music: Idelsohn A. Z., Jewish music in its historical development, New York 1929. JACOBS, History: Jacobs, Arthur, A Short History of Western Music, Penguin books, 1972. JAN, Scriptores: Jan K. von, Musici scriptores graeci, 2 vol., Leipzig 1895, 1899. IOANNIDES, Platon: Ioannides Klitos, Le philosophe et le musicien dans l' oeuvre de Platon, Centre de Recherche de Kykkos, Nicosie 1990. KENNEDY, Dictionary: Kennedy, Michael, The Concise Oxford Dictionary of Music, Oxford - New York, Oxford University Press, 1980. KITSON, Harmony: Kitson, C.H., Elementary harmony, London, Oxford University Press, Oxford, New York 23 1982. LACH, Melopöie: Lach R., Studien zur Entwicklungsgeschichte der ornamentalen Melopöie, Leipzig 1913. LALOY, Aristoxéne: Laloy Louis, Aristoxéne de Tarente et la musique de l antiquité, Paris 1904. LALOY, Musique: Laloy L., La musique chinoise, Paris 1914. LCL: G. Goold, Loeb Classical Library, Plutarch s Moralia, τ. XIV, Cambridge, Massachusettes Harvard University Press, London 1967. LOVELOCK, History: Lovelock, William, A Concise History of Music, William Elkin Music Services, 1989. LOVELOCK, Form: Lovelock, William, Form in brief, William Elkin Music Services, 1954. McKINNON, Music: McKinnon J., Music in early christian literature, New York 1987. MERLIER, Études: Merlier Melpo, Études de musique byzantine, Le premier mode et son plagal, Librairie orientaliste Paul Geuthner, 1935. MOTTE J., Fr., Der Priester in der Stadt, Augsburg 1960. PERCY, Music: Scholes, Percy, A., The Oxford Companion to Music, Oxford- New York, Oxford University Press, 10 1988. PINDARE, Olympiques: Pindare, Olympiques, texte établi et traduit par Aimé Puech, Paris, éd. «Les Belles Lettres», 3 1949. PITRA, Hymnographie: Pitra J. B., Hymnographie de l Église grecque, Rome 1867. QUASTEN, Music: Quasten J., Music and worship in pagan and Christian antiquity, trans. B. Ramsey, Washington D. C. 1983. REINACH, Musique: Reinach Theod., La musique grecque, Payot, Paris 1926. ROBERTSON, History: Robertson Alec and Stevens Denis (editors), The Pelican History of Music, 3. Classical and Romantic, Penguin Book, 1968. 27

ROSENTHAL, Opera: Harold Rosenthal and John Warrack, The Concise Oxford Dictionary of Opera, Oxford - New York, Oxford University Press, 2 1980. ROWLEY, Testament: Rowley, H. H., The Old Testament and modern study, 1961. RUDIMENTS: Rudiments and Theory of Music, Published by The Associated Board of the Royal Schools of Music, London 1958. SACHS, Musikinstrumente: Sachs C., Die Musikinstrumente des alten Aegyptens, Berlin 1921. SCBO: W. D. Ross, Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis. Aristotelis Politika. Oxford Classical Texts, Oxford 5 1973. SCHOLES, History: Scholes, Percy A., A Miniature History of Music, Oxford University Press, London 1974. SCHUSTER H., «Die Geschichte der Pastoraltheologie», Handbuch der Pastoraltheologie, I, Freiburg i.br. 1964, σσ. 40-92. STUMPF, Musik: Stumpf Karl, Die Anfänge der Musik, 1911. STUMPF, Musikwissenschaft: Stumpf K. und Hornbostel E. M. v., Sammelbände für vergleichende Musikwissenschaft, München 1922. THIMAN, Form: Thiman, Eric H., Musical Form for Examination Students, Curwen Edition, 1951. TILLYARD, Music: Tillyard H. J. N., Byzantine music and hymnographie, London 1923. WALLASCHEK, Tonkunst: Wallaschek Richard, Die Anfänge der Tonkunst, 1903. WARBURTON, Form: Warburton, Annie O., Score Reading Form and History, London 1990. WELLESZ, History: Wellesz Egon, A history of byzantine music and hymnography, Oxford 2 1961. WILHELM, Musik: Wilhelm R., Chinesische Musik, Frankfurt a. M. 1927. 28

EIΣAΓΩΓH ^O τίτλος τéς παρούσης âργασίας «^H συµβολc τéς âκκλησιαστικéς µουσικéς στe ποιµαντικe öργο τéς \Eκκλησίας» περιέχει δύο παραµέτρους µία àφορä τcν âκκλησιαστικc µουσικc 1 καd ôλλη τe ποιµαντικe öργο τéς \Eκκλησίας. \Eκκλησιαστικc µουσικc çνοµάζεται τέχνη καd âπιστήµη, ïποία àσχολεöται µb τοfς χους καd τοfς φθόγγους, ποf συνοδεύουν τe θρησκευτικe ποιητικe κείµενο 2. ^H âκκλησιαστικc µουσικc χαρακτηρίζεται καd ½ς ψαλµωδία, γι\ αéτe καd σb ïλόκληρη τcν âργασία χρησιµοποιοüµε τοfς δύο ρους ½ς ταυτόσηµους 3. ^H àποστολc τéς ψαλµωδίας εrναι νa µεταφέρει 1 \Aρχικa λέξη «µουσικc» qταν âπίθετο, τe ïποöο συνώδευε τc λέξη «τέχνη». \Aργότερα µως παραλείφθηκε λέξη «τέχνη» καd öτσι λέξη «µουσικc» öγινε οéσιαστικό. Bλ. K. Δ. ΓEΩPΓOYΛHΣ, Mουσική, ΘHE, τ. 9, στ. 103. \Ετυµολογικa λέξη παράγεται àπe τe ùνοµα «MοÜσα». MοÜσαι qταν κόρες τοü Δία καd τéς Mνηµοσύνης. \Aργότερα qταν θεότητες τéς ôγριας φύσης, νύµφες τ ν βουν ν, τ ν πηγ ν, τ ν ποταµ ν καd γενικa τ ν νερ ν. Bλ. BAΣ. I. KAΛAΪTZAKHΣ, MοÜσαι, ΘHE, τ. 9, στ. 102. 2 Bλ. BOYPΛH, Δογµατικοηθικαί, σ. 26: «^H ψαλµ ωδία εrναι µέσ ω θρησκευτικéς ποιήσεως καd φωνητικéς îεροπρεποüς µελ ωδίας προσευχητικc κοινωνία καd àναφορa τοü πιστοü πρeς τeν τριαδικeν Θεeν âν τfé àτοµικfé προσευχfé καd τfé κοινfé λατρεί α, ½ς α τη àπεκαλύφθη πe τοü ΘεοÜ καd âθεσπίσθη πe τ ν Προφητ ν âν τfé Π.Δ., àνεγνωρίσθη καd âκαινοποιήθη πe τοü Kυρίου âν τfé K. ΔιαθήκFη, παρεδόθη καd καθιερώθη πe τ ν \Aποστόλων, περιεφρουρήθη καd âκαλλιεργήθη πe τ ν Πατέρων, προσδιωρίσθη καd âκανονίσθη πe êγίων Συνόδων, διεσώθη, âχρησιµοποιήθη καd χρησιµοποιεöται πe τéς îερäς çρθοδόξου παραδόσεως âν τfé ζωfé τéς \Oρθοδόξου \Eκκλησίας». Oπως àναφέρει ï µητρ. Δ. Ψαριανός, «µουσικc δbν εrναι µόνον τέχνη εrναι καd âπιστήµη. ^Ως âπιστήµη âξηγεöται ½ς τέχνη παραδίδεται». ΨAPIANOY, \Eξήγησις, σ. 5. Περd αéτοü βλ. âπίσης ΨAPIANOY, Bυζαντινή, σ. 3. Περd τéς ψαλτικéς ½ς τέχνης καd âπιστήµης βλ. ΣΤΑΘΗ, \Αναγραµµατισµοί, σ. 15: «^Ως τέχνη εrναι φανέρωµα τοü πνεύµατος καd àνεπανάληπτος δηµιουργία τετελεσµένη ε ς διαφόρους χρονικaς περιόδους καd διαφόρους τόπους. ^Ως âπιστήµη öχει τcν τεχνικήν της καd τa συστατικά της στοιχεöα, τa ïποöα καd âξελίσσονται πάντοτε πρeς τe τελειότερον, àλλa καd εrναι δυνατeν νa τa àναλύωµεν καd τa âξετάζωµεν». 3 Mb τeν ρο ψαλµωδία στa πατερικa κείµενα âννοεöται κυρίως àνάγνωση τοü ψαλτηρίου, τ ν ψαλµ ν δηλ. τοü Δαβίδ, καd ôλλων εéχ ν µb âµµελé ôχρονη àπαγγελία, καd ùχι κατ\ àνάγκη µb µέλος καd ρυθµό, πως âννοοüµε σήµερα τcν ψαλµωδία. Oπως àναφέρει ï µητρ. Δ. Ψαριανός, λέξη ψαλµωδία «âκφράζει προσφυέστερον καd πληρέστερον τe περιεχόµενον καd τeν χαρακτéρα τοü çρθοδόξου âκκλησιαστικοü ôσµατος καd διαστέλλει τοüτο àπe 29