ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ 9 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από τον 18ο αιώνα, ο Γάλλος φιλόσοφος Βολταίρος (1694-1778) συμβούλευε τους συμπολίτες του: «Εάν βλέπετε κάποιον Ελβετό τραπεζίτη να πέφτει από το παράθυρο, μη διστάζετε να τον ακολουθήσετε: σίγουρα θα αποκομίσετε κάποιο όφελος». Έπειτα από δυόμισι αιώνες, όταν ξεσπούσε η σημερινή κρίση, το 2008, η σύσταση του φιλοσόφου έδειχνε ξεπερασμένη, στο μέτρο που πρώτα πραγματικά θύματά της φάνηκαν να είναι οι τραπεζίτες και οι άνθρωποι του εικονικού χρήματος. Και όσοι από αυτούς επιβίωναν το όφειλαν στο υποβολιμαίο επιχείρημα: «Πολύ μεγάλοι για να αφεθούν να καταρρεύσουν». Παρ όλα αυτά, σε σύντομο διάστημα, η κοινή γνώμη άρχιζε να γοητεύεται από το αντίθετο επιχείρημα του Σάιμον Τζόνσον από το ΜΙΤ: «Πολύ μεγάλοι για να διασώζονται. Οι κοινωνίες δεν χρειάζονται τόσο μεγάλους ώστε να υποχρεώνονται να τους διασώζουν σε κάθε περίπτωση». Εν τούτοις, αυτό δεν εμπόδισε σήμερα, έπειτα από τριετή παρένθεση, τα πράγματα να έχουν αντιστραφεί και επανέλθει στην πρότερη συνήθη κατάσταση: αυτοί που έπεφταν
10 ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ από τα παράθυρα το 2008, όπως οι άνθρωποι της Λήμαν Μπράδερς, τώρα έχουν αποκαταστήσει και αυξήσει τα προνόμια και τα πλεονεκτήματά τους, με αναγκαίο τίμημα την περαιτέρω εξάρθρωση της οικονομίας και της κοινωνίας, την βαθύτερη εξουθένωση του ανθρώπου, αλλά και την καταλυτικώτερη απώλεια κάθε ορατότητος, ακόμη και για το πιο άμεσο μέλλον. Η κρίση δεν έχει ξεπερασθεί, αλλά συνεχίζεται, δεν είναι πλέον τόσο το πρόβλημα όσο το μέσο με το οποίο οι ήδη ωφελημένοι επωφελούνται ακόμη περισσότερο. Ο πρόσφατος τριακονταετής ιστορικός κύκλος κλείνει άδοξα, τα προτάγματα και οι επαγγελίες του έχουν ξεφουσκώσει, μέσα στην σύγχυση, με την ανάγκη αναζήτησης νέων. Μια νέα εποχή προχωρεί στα σκοτεινά, όπως οι ήρωες του Γιώργου Σεφέρη. Με την θυσία, την ανιδιοτέλεια και τον αλτρουισμό, που με γενναιοδωρία αντιπαρατίθενται στην έπαρση, ύβρι και αλαζονεία της απερχόμενης εποχής. Οι αυτοπυρπολισμοί νέων ανθρώπων στις νότιες πύλες της Ευρώπης όχι μόνον σηματοδοτούν το τέλος υπεργολαβικών προς αυτήν καθεστώτων, αλλά της απευθύνουν επίσης κάποιο μήνυμα, που η ίδια αρνείται να παραλάβει. Η εποχή της κοινωνικής αποσάθρωσης έχει κλείσει και η αντίστροφη μέτρηση έχει ήδη αρχίσει. Στην Γαλλία, η τιμή του κόσμου, επισημαίνει ο Ρεζίς Ντεμπραί, σώζεται από τον ενενηντατριάχρονο Στεφάν Εσέλ, με το ευπώλητο παμφλέτιό του Αγανακτήστε!. «Η ισχύς του χρήματος», σημειώνει ο βετεράνος διπλωμάτης, «ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο απεριόριστη, αυθάδης, εγωιστική, με τους
ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ 11 υπαλλήλους της μέχρι τα ανώτατα κλιμάκια του κράτους. Η ανισότητα ανάμεσα στους φτωχότερους και στους πλουσιώτερους ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο βαθειά, η επιδίωξη του χρήματος τόσο εκ των άνω καθαγιασμένη. Ζούμε σε εποχή παγκόσμιας δικτατορίας των χρηματιστικών αγορών, που υπονομεύουν την ειρήνη και την δημοκρατία». 1 Έπειτα από σύντομη παρένθεση, οι δημιουργοί της τρέχουσας κρίσης έχουν επανέλθει στα πράγματα για να νομιμοποιήσουν τα δυσανάλογα οφέλη τους με τα οποία την έχουν προκαλέσει. Δεν πέφτουν πια από τα παράθυρα οι τραπεζίτες, αλλά τα θύματά τους, ενώ οι ίδιοι έχουν επανεύρει την αυτή πάντα επιδεικτική έπαρση που περιφέρουν από την εποχή του Βολταίρου. Μόνον που την δεύτερη φορά κυκλοφορούν σαν «φαντάσματα» από το παρελθόν με μειωμένη πειστικότητα, σε έναν κόσμο που καθημερινά αποσταθεροποιείται, κλονίζεται και καταρρέει. Ο κόσμος των φαντασμάτων είναι ο ίδιος αυτοκαταστροφικός, τρέφεται με τις σάρκες του, σαρώνοντας τις προϋποθέσεις της αναπαραγωγής του. Η σημερινή κρίση ξεκίνησε με την αφάνταστη δυσαναλογία μεταξύ του εικονικού χρήματος και της πραγματικής οικονομίας. Η κάμψη στην αμερικανική αγορά ακινήτων το 2007 θα μπορούσε, υπό άλλες συνθήκες, να εξελιχθεί σε διορθωτική κίνηση για την αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ των εικονικών μέσων πληρωμών και των πραγματικών αγαθών και υπηρεσιών. Όταν το δανειακό χρήμα αποτελεί 1. Βλ. Stéphane HESSEL, Indignez-vous!, Indigène, Ιανουάριος 2011.
12 ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ πολλαπλάσιο της πραγματικής οικονομίας, τότε σχηματίζονται ατέλειωτες φούσκες πλασματικής ευημερίας, προορισμένες να σπάσουν. Για να εξισορροπήσει η βασική σχέση, θα πρέπει να ξεφουσκώσει η χρηματιστική σφαίρα, αλλά συγχρόνως να αυξηθεί η πραγματική. Στην αμερικανική ιστορία, αυτό το πρόβλημα αντιμετωπίσθηκε με την πολιτική πληθωρισμού του χρέους και την παράλληλη αύξηση του εθνικού εισοδήματος. Αυτή ήταν η επιλογή του προέδρου Ρούζβελτ το 1935 παρόμοια οδό επέλεξαν από την επομένη του Βʹ Παγκοσμίου πολέμου ο διάδοχοί του, ώστε το δημόσιο χρέος από 140% του αμερικανικού ΑΕΠ να χαμηλώσει σε 40% έπειτα από δύο δεκαετίες. Σήμερα, η Ευρώπη πραγματοποιεί διαμετρικά αντίθετες επιλογές. Αντί να πληθωρίσει τα χρέη και να αυξήσει τα εθνικά εισοδήματα, επιβάλλει λιτότητα, δηλαδή επισπεύδει την ύφεση, που οδηγεί σε καταλυτικώτερη πτώση και απαξίωση των εισοδημάτων, σε αύξουσα επιβάρυνση των χρεών. Το επισφαλές χρήμα δεν αποσύρεται, αλλά κατοχυρώνεται, η αξία του ενισχύεται με την συρρίκνωση των πραγματικών εισοδημάτων. Εάν με τον πληθωρισμό ολισθαίνει η πραγματική αξία του χρήματος και του χρέους, με τον αποπληθωρισμό η πραγματική αξία αμφοτέρων ανατιμάται. Παρ όλο που το χρήμα σήμερα εξακολουθεί να πλεονάζει, το πραγματικό κόστος του εξελίσσεται ανοδικά, υπό την καθοδήγηση των διεθνών τραπεζών, ώστε τελικά να μην επωφελείται η οικονομία από το χρήμα, αλλά το χρήμα να απομυζά την οικονομία. Όταν η πραγματική αξία του χρήματος αυξάνεται, τότε ενθαρρύνονται οι αρπακτικές συγχωνεύσεις, η απορρόφηση των αδυ-
ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ 13 νάτων από τους ισχυρούς, οι εχθρικές εξαγορές πάγιων περιουσιακών στοιχείων των επιχειρήσεων, των νοικοκυριών, του Δημοσίου. Αυτό δεν συνιστά απεμπλοκή από την κρίση, αλλά βαθύτερη καταβύθιση σε αυτήν, προσχηματική χρησιμοποίησή της από τους κύκλους του χρήματος εις βάρος της οικονομίας και της κοινωνίας, που έτσι αποσυντίθενται και άγονται στο ξεπούλημα σε τιμές ευκαιρίας. Η λογική των πιστωτών διαμορφώνεται σήμερα από τους διεθνείς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς, σε αρμονία με τις προσδοκίες των ηγετικών ομάδων στις πλεονασματικές και αναδυόμενες χώρες, με τις ενεργειακές και εισοδηματικές οικονομίες. Κοινός στόχος τους: η κατακράτηση και διάσωση των χρηματιστικών πλεονασμάτων, αποταμιεύσεων, αποθεματικών, με αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις στην πραγματική οικονομία. Μια εποχή έχει τελειώσει, ζούμε το τέλος της, έστω και αν η αναδυόμενη νέα παραμένει επί του παρόντος αντιφατική και απροσδιόριστη. Οι πιστωτές περιφέρονται με αρπακτική διάθεση δικαστικού κλητήρα, προβαίνουν σε κατασχέσεις και εκποιήσεις, μέσα σε σωρούς πτωμάτων και ερειπίων της εποχής που έχει ήδη εκπνεύσει. Οι οφειλέτες, δηλαδή η μεγάλη πλειονότητα των πολιτών, συνειδητοποιούν την αυταπάτη της οποίας υπήρξαν θύματα στην διάρκεια της τελευταίας τριακονταετίας. Ο εξωστρεφής προσανατολισμός, που είχε επιβληθεί από την χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση, αύξησε τις ανισότητες, διέρρηξε την κοινωνική συνοχή, κατάργησε τα κοινωνικά κεκτημένα, αλλ όμως δεν εξασφάλισε νέα σταθερότητα, και σήμερα κείται στο
14 ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ έδαφος, εκτός μάχης, στο αδιέξοδο της πλεονεξίας του. Κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η νέα εποχή θα είναι μοιραία προσανατολισμένη προς αντίθετη κατεύθυνση από την απερχόμενη, προς τα μέσα, προς το εσωτερικό της κοινωνίας, όπως άλλωστε συνέβη σε ανάλογη ιστορική στιγμή κατά την δεκαετία του 1930: προς αποκατάσταση της κοινωνικής συνοχής, επανόρθωση των κοινωνικών καταστροφών της απερχόμενης εποχής, των πολιτισμικών αξιών που μέχρι πρόσφατα εστιγματίζοντο ως «αρχαϊκές και αιρετικές». Μετά το τέλος, έρχεται η ώρα του απολογισμού, που είναι ταυτόχρονα η στιγμή για την έμπνευση νέας πορείας και δυναμισμού. Οι πιστωτές εκπροσωπούν το παρελθόν, υπενθυμίζουν το παρελθόν ακόμη και με θυσία του παρόντος. Όμως, η κοινωνία είναι καταδικασμένη στον δρόμο της ρήξης με το παρελθόν, προκειμένου να επινοήσει διαφορετικό μέλλον. Ένας άλλος κόσμος είναι αναγκαίος, έστω και εάν επί του παρόντος εμφανίζεται ως ανέφικτος. Παρίσι, Μάρτιος 2011
ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ 15 2 ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ Εποχή ολικής κρίσης και γενικευμένης κατάθλιψης: όχι μόνον οικονομικής, αλλ επίσης, και ακόμη περισσότερο, κοινωνικής, αξιακής, πολιτισμικής, γεωπολιτικής. Όχι μόνον πανεθνικής, αλλ επίσης πανευρωπαϊκής και παγκόσμιας. Τα κοινωνικά και πολιτισμικά ανοίγματα του παρελθόντος έχουν σήμερα κλείσει, το ένα μετά το άλλο, χωρίς άλλα να αναφαίνονται στον ορίζοντα, το αίσθημα μηδενικής ορατότητος των ανώτερων τάξεων τροφοδοτεί συμπεριφορές αυτοκαταστροφικού κοινωνικού αυτισμού. Τα πάντα βγαίνουν στο σφυρί, ξεπουλιούνται και εξαγοράζονται, με αυθαίρετο και ασύδοτο μονάρχη το αφηρημένο χρήμα: από τα πιο προσωπικά δεδομένα, που ορίζουν την έννοια του ανθρώπου, μέχρι τα πιο βασικά και αναντικατάστατα στοιχεία, που συγκροτούν το κοινωνικό και θεσμικό πλαίσιο. Όχι μόνον τα προϊόντα της εργασίας και η ίδια η εργασία, αλλ επίσης ο εργαζόμενος, ακόμη και ό,τι συνιστά την πιο στοιχειώδη ανθρώπινη και κοινωνική υπόστασή του. Θριαμβεύουν σήμερα ο εφιαλτικός Γκάρυ Μπέκερ και η Σχολή του Σικάγου: τα πάντα ανά-
16 ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ γονται σε διμερή συμβόλαια και σε ωφελιμιστικές σχέσεις που τα συγκροτούν. 2 Ο έρωτας, ο γάμος, η οικογένεια, η τεκνοποιία, η ανατροφή των παιδιών, η εκπαίδευση, για να μη μιλήσουμε για τις δημόσιες κοινωνικές και πολιτειακές σχέσεις. Σε κάθε σχέση προεξοφλείται, εγκωμιάζεται και εξιδανικεύεται κάποια ατομικευμένη ωφελιμιστική ιδιοτέλεια, ενώ, από την άλλη πλευρά, το συμφέρον του συνόλου όχι μόνον αγνοείται, αλλ επίσης διαβάλλεται ως «αρχαϊσμός» και εξωθείται στον εκπεσμό. Όμως, σήμερα πια, ο εξατομικευμένος ωφελιμισμός δεν χρειάζεται θεωρητική ανασκευή: αρκεί ο έμπρακτος απολογισμός του. Η «αόρατη χειρ» των αγορών γίνεται τώρα «ορατή» διά γυμνού οφθαλμού όσο ποτέ άλλοτε, με συνέπεια όχι την σταθεροποίηση, που επαγγελλόταν ο Άνταμ Σμιθ, αλλά την βαθειά και επιταχυνόμενη αποσάθρωση, αποδόμηση, συρρίκνωση τόσο των κοινωνικών όσο και των προσωπικών σχέσεων. Θριαμβεύει πλέον η Σχολή του Σικάγου, αλλά εν μέσω των ερειπίων που η ίδια έχει προξενήσει. Το απομυθοποιητικό έργο του μεταμοντερνισμού δεν αύξησε την ευτυχία του ανθρώπου, αλλ ούτε και τον συμφιλίωσε με την δυστυχία. Στις μέρες μας, η απόγνωση επεκτείνεται και το εγχείρημα της απομυθοποίησης απομυθοποιείται κι αυτό με την σειρά του. Ανώτερο στάδιο καπιταλισμού: ο ολικός καπιταλισμός. Όχι πλέον η αύξηση της παραγωγικότητος, η συσσώρευση κερδών και κεφαλαίου από την παραγωγή, αλλά κερδοσκοπία και στοιχήματα σχετικά με το όλο και περισσότερο αβέ- 2. Βλ. Gary BECKER, Human Capital, Νέα Υόρκη 1964 και 1975 A Treatise on Family, Harvard University Press, 1991.
ΜΕΤΑ ΤΟ ΤΕΛΟΣ 17 βαιο μέλλον, του οποίου η αβεβαιότητα εντείνεται ακριβώς με τα στοιχήματα, στο μέτρο που αυτά αφαιρούν πόρους από τις σταθεροποιητικές παραγωγικές επενδύσεις. Όχι τόσο παραγωγή νέου πλούτου όσο κυρίως πρόσθετη απαλλοτρίωση, ιδιοποίηση και ανατίμηση σε πραγματικούς όρους του ήδη υπάρχοντος. Φυσικά, η οικονομία δεν είναι αυτόνομη ούτε ξεχωριστή, αλλ αποτελεί απλώς μια όψη της πραγματικότητος που αποκαλύπτει ανάγλυφα την βαθύτερη και ακαταμάχητη δυναμική της αποσταθεροποίησης και αποδόμησης των σύγχρονων κοινωνιών, όχι μόνον όσον αφορά στον τρόπο λειτουργίας τους, αλλ ακόμη και στις πιο στοιχειώδεις, συστατικές και θεμελιακές αξίες τους. Οπωσδήποτε, το οικονομικό πρόβλημα παραμένει σοβαρό, απαράκαμπτο και από αυτό εξαρτώνται όλα τα άλλα. Όμως, περισσότερο και από το οικονομικό αυτό καθαυτό, καθοριστικώτερος και μοιραίος είναι ο τρόπος με τον οποίο αυτό προσλαμβάνεται και αντιμετωπίζεται. Το λεγόμενο οικονομικό πρόβλημα είναι ταυτόχρονα κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτισμικό, πολιτικό. Η έννοια «κοινωνία» δεν προκύπτει τόσο από τις άμεσες και πρωταρχικές ανάγκες των ανθρώπων όσο κυρίως από τον τρόπο με τον οποίο αυτές κατανοούνται και αναγνωρίζονται από τους ίδιους ως προβλήματα. Ο τρόπος με τον οποίο τίθεται κάθε πρόβλημα προσδιορίζει και τις δυνατότητες διευθέτησής του. Και κάθε είδους διευθέτηση προϋποθέτει ιδιαίτερο τρόπο κατανόησης του προβλήματος στον οποίο αντιστοιχεί. Όταν το αυτό πρόβλημα τεθεί με δια φορετικό τρόπο, τότε μπορεί να προκύψει απειρία διαφορετικών και εναλλακτικών διευθετήσεων.
18 ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Οι αδικίες και ανισότητες υπήρχαν πάντοτε στην ανθρώπινη ιστορία, όμως οι κοινωνικοί αγώνες γύρω από αυτές δεν είχαν πάντοτε αναγνωρισθεί ως «κινητήριος δύναμη» της ιστορίας. Αυτό συνέβη στην σύγχρονη εποχή, κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, και είναι δυνατόν αυτή η «αυτονόητη βεβαιότητα», όπως δεν θεωρήθηκε δεδομένη πάντοτε στο απώτερο ιστορικό παρελθόν, να αμφισβητηθεί ανάλογα και στο επερχόμενο μέλλον. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε εποχή η πρόσληψη των προβλημάτων είναι αυτή που καθορίζει και την σημασία των εκάστοτε διακυβευμάτων και συνεπώς υπερέχει της βαρύτητος των προβλημάτων αυτών καθαυτών. Ο Βρετανός οικονομολόγος Τζων Μέυναρντ Κέυνς (1883-1946) δεν ήταν αυτός που εντυπωσιαζόταν με την παρατήρηση ότι «ακόμη και ο μεγαλύτερος πολιτικός ηγέτης παραμένει, σε τελευταία ανάλυση, δέσμιος, έστω και εν αγνοία του, κάποιας οικονομικής θεωρίας που έχει διατυπώσει πριν από αυτόν κάποιος ασήμαντος, άγνωστος και σκοτεινός οικονομολόγος»; Κι ακόμη, δεν ήταν ο ίδιος που επεσήμανε κατά τρόπο «οριστικό» ότι η οικονομική επιστήμη παραμένει ουσιαστικά ηθική, δηλαδή πολιτική, επιστήμη; Αξιολογείται με τις επιδόσεις της απέναντι στο εκάστοτε κοινωνικό σύνολο. Μ άλλα λόγια, δεν καθορίζει η οικονομία την κοινωνία και την πολιτική, αλλά το αντικείμενο της οικονομίας καθορίζεται από τον τρόπο με τον οποίο αυτή κάθε φορά κατανοείται και εννοηματώνεται από την κοινωνία, από τις κοινωνικές δυνάμεις, από την πολιτική τους αντιληπτικότητα και τις πρακτικές συνέπειες για το κοινωνικό σύνολο. Εποχή βαθειάς κρίσης, γενικευμένης κατάθλιψης, εσω-