Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ '072/,083/()

Γεώργιος Κακαβάς, Νικόλαος Κύρκος, Αλεξία Υφαντή Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ '072/,083/() Η ανάγκη για συνεχή εμπλουτισμό των υπηρεσιακών αρχείων και συστη, ματική καταγραφή των μνημείων+ που υπάγονται στην αρμοδιότητα της 13 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων+ οδήγησε την άνοιξη του 1//8 στη συνερ, γασία της με το Δήμο Σπερχειάδας για την καταγραφή και ηλεκτρονική κα, ταχώρηση των ναών της περιοχής- Τα αποτελέσματα της έρευνας καταγρά, φονται συνοπτικά στην παρούσα δημοσίευση και αφορούν στην εξέταση των ση, μαντικότερων ναών που ανεγέρθηκαν εντός των οικισμών και στην ύπαιθρο+ α, πό τη σύσταση του Νεοελληνικού κράτους μέχρι το ξέσπασμα του Β Παγκο, σμίου Πολέμου+ μια ταραχώδη ιστορική περίοδο+ με καθοριστικά γεγονότα που αναδιαμόρφωσαν και εκσυγχρόνισαν ταχύτατα τις κοινωνικοοικονομικές δομές της χώρας+ μορφοποιώντας παράλληλα και την πολιτιστική της ταυτότητα- Ο τέως Καποδιστριακός Δήμος της Σπερχειάδας+ που περιελάμβανε 11 δη, μοτικά διαμερίσματα και 02 οικισμούς+ εκτεινόταν μέχρι το δυτικό πέρας της κοιλάδας του Σπερχειού ποταμού 0 + ο οποίος αποτελούσε και το βόρειο όριό του- Οι παραπόταμοί του Ίναχος 1 και Ρουστιανίτης τον όριζαν ανατολικά και δυ, τικά αντίστοιχα+ και η οροσειρά των Βαρδουσίων νότια- Στο μέσο περίπου αυ, ) Πολλοί είναι αυτοί που με διαφορετικό τρόπο ο καθένας βοήθησαν στην υλοποίηση της επί, πονης και απαιτητικής αυτής έρευνας- Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον φίλτατο κ- Αθα, νάσιο Μαγουλά+ δημοτικό σύμβουλο και εμπνευστή της έρευνας+ στον τότε δήμαρχο Σπερχειά, δας κ- Νικόλαο Τζιβελέκα+ στους πάντα πρόθυμους δημοτικούς υπαλλήλους κ-κ- Νικόλαο Γκό, για+ Παναγιώτη Καραγεώργο+ Μαρία Μίχου+ Ηλία Μπήτο+ Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου+ Κωνσταντίνο Παπακώστα+ Κωνσταντίνα Τουρλάκη και Νικόλαο Τυραϊδή+ στους εφημέριους των εκκλησιών που επισκεφθήκαμε+ καθώς και στους επιτρόπους που μας καλοδέχθηκαν- Από το προσωπικό της 13 ης Ε-Β-Α- ευχαριστούμε για την πολύτιμη συνεισφορά τους τον ιστορικό Θο, δωρή Δημητρόπουλο+ την αρχιτέκτονα Χριστίνα Βασιλοπούλου και τον πολιτικό μηχανικό Κων, σταντίνο Λέλη- Για παραχώρηση συγκριτικού υλικού ευχαριστίες οφείλονται στην προϊσταμένη της 08 ης Ε-Β-Α- Κρυσταλλία Μαντζανά και στην αρχιτέκτονα Στυλιανή Λαφαζάνη- 0- Δ- Καπνιάς+ Η κοιλάδα του Σπερχειού στο χωροχρόνο+ Πάτρα 1///+ 43,48+ 51-1- Αλλιώς ΒίστριZτ\ζα+ Ξηριάς ή Ελλάς-

4/5 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ τής της περιοχής υψώνεται το όρος Γουλινάς+ ανάμεσα στις οροσειρές Οίτη+ Ο, ξυά+ Τυμφρηστό και Βαρδούσια- Από την πληθώρα των ιστορικών αναφορών 2 + το σημαντικό αριθμό των αρχαιολογικών χώρων και τοπωνυμίων και τα ελά, χιστα ανασκαφικά δεδομένα 3 + μαρτυρείται η αδιάλειπτη κατοίκηση του ευρύ, τερου χώρου της Σπερχειάδας+ που οφείλει την ονομασία της στην αρχαία πό, λη των Αινιάνων Σπέρχεια ή Σπερχειαί+ τουλάχιστον από τη μυκηναϊκή πε, ρίοδο έως και τους νεότερους χρόνους- Πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν την πε, ρίοδο της τουρκοκρατίας+ είτε κοντά σε παλαιότερους ερειπωμένους+ όπως το Γαρδίκι+ το Μούστροβο 'Περιβόλι(+ η Σέλιανη 'Μάρμαρα(+ το Αγά 4 'Σπερχει, άδα( και το Παλαιόβραχον 'Παλαιοβράχα(+ είτε μεταφερμένοι σε νέες θέσεις ή επεκτεινόμενοι από την εγκατάσταση ομάδων Ηπειρωτών+ κυρίως Σουλιω, τών+ κατά την περίοδο των ανελέητων διωγμών του Αλή πασά στο τέλος του 2- Για την ιστορία της περιοχής+ βλ- E-B-G-K- Ontptduhkkd+ Unx`fd cd k` Fqèbd- @udb b`qsdr+ utdr ds ehftqdr- Cdtwhèld échshnm+ qdutd+ bnqqhféd ds `tfldmséd HU+ O`qhr 0715+ 57,6/- Ι- Βορ, τσέλας+ Φθιώτις+ η προς Νότον της Όθρυος+ ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδή, σεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς+ εν Αθήναις 08/6+ 8/,80+ 371,375- Τρ- Παπαναγιώτου+ Ιστορία και μνημεία της Φθιώτιδας+ Αθήνα 0860+ 122,127- Ι-Γ- Γιαννό, πουλος+ Η Διοικητική οργάνωσις της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν '0282,0710(+ Εν Αθήναις 0860+ 0/1,0/4- Τρ- Παπαναγιώτου+ Η Φθιώτις στο 10+ Αθήνα 0860+ 12,22- Α- Λάμπου+ Ιστορία Φτέρης Φθιώτιδας+ Αθήνα 0862+ σποραδικά- Γ- Σκούρας+ «Η μάχη της Σέ, λιανης»+ Φθιωτικά Χρονικά 7 'Λαμία 0876(+ 78,81- Κ- Φλώρου+ Η Επαρχία Φθιώτιδας+ Λα, μία 0877+ 061,1//- Ι-Α- Καραχρήστος+ «Συμβολή στη μελέτη της ιστορίας της Φθιώτιδας κα, τά την ύστερη τουρκοκρατία»+ Φθιωτικά Χρονικά 02 'Λαμία 0881(+ 25,45- Κ- Καλέντζου, Τερλιάμη+ Μεσοποταμία 'Χαλίλη( Φθιώτιδας+ Λαμία 0884+ 6,35+ 5/,86- Β- Κ- Κανέλλος+ Η Σπερχειάδα- Ιστορική+ κοινωνική και οικονομική μελέτη+ Σπερχειάδα 0886+ 00,55- Δ- Καλ, τσάς+ Πουγκάκια το χωριό μου+ Λαμία 1//2+ σποραδικά- Κ- Τριανταφύλλου+ Τα Καμπιά- Α, φιέρωμα+ Αθήνα 1//2- Ν- Παπανικολάου+ Αργύρια- Ένα όμορφο χωριό της Δυτικής Φθιώτιδας+ Λαμία 1//4+ 004,006- Β- Σταμοκώστας+ Ελλάδα πατρίδα μου+ Φτέρη χωριό μου+ Αθήνα 1//4+ 01,02/- Β-Κ- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς και τα χωριά του- Ιστορικό και λαογραφικό οδοιπορικό στο Δήμο Σπερχειάδας+ Σπερχειάδα 1//5+ 14,0//- 3- Για την αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή+ βλ- X- Aépthfmnm+ K` u`kkéd ct Rodqbgdhnr cdr nqhfhmr `t HU rhèbkd- Éstcdr c @qbgénknfhd ds cd Τnonfq`oghd+ O`qhr 0826+ 152 κεξ+ 2/6+ 233- Φ- Δακορώνια+ Μάρμαρα- Τα υπομυκηναϊκά νεκροταφεία των τύμβων+ Αθήνα 0876+ 8+ 84,85- Π-Α- Πάντος+ «Αρχαιολογικά ευρήματα από την ΝΔ Αινίδα- Περιβόλι Φθιώτιδος9 Πρώτη Παρουσία, ση» στο9 Διεθνές Συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Θεοχάρη 'Βόλος 0876(- Πρακτικά+ Αθήνα 0881+ 303,310- Μ-Φ- Παπακωνσταντίνου+ «Η κοιλάδα του Σπερχειού από τους αρχαϊκούς στους ρωμαϊκούς χρόνους»+ στο9 Ημερίδα Σπερχειός 1/// * στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος KHED '3 Μαΐου 0884(- Πρακτικά+ Αθήνα 0884+ 30,31- Β- Συθιακάκη, Κριτσιμάλλη+ «Ιστορική τοπογραφία της Φθιώτιδας κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο»+ στο9 Α Συνέδριο Φθιωτικής Ιστορίας '2,3 Νοεμβρίου 1//0(- Πρακτικά+ Λαμία 1//1+ 37,40+ 52,53- Γ- Κακαβάς, Π- Παπαγεωργίου+ «Ανασκαφική έρευνα στο ναό Αγ- Παντελεήμονα Κλωνίου» στο9 Ανασκαφικό έργο 1///,1/0/ της 13 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων 'υπό έκδοση(- 4- Σημαίνει «το χωριό του Αγά»+ αφού ήταν μέχρι την Απελευθέρωση η έδρα του Τούρκου Αγά της περιοχής-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 4/6 07 ου αι-+ όπως το Κλωνί και η Φτέρη 5 - Μετά τη δημιουργία του Νεοελληνικού κράτους και μέχρι τον Εμφύλιο αποτέλεσαν ακμάζουσες πληθυσμιακά και οι, κονομικά κοινότητες αποτελούμενες κυρίως από γεωργούς και κτηνοτρόφους- Η περιοχή ήταν+ μέχρι πρόσφατα+ γεωγραφικά απομονωμένη εξαιτίας της κα, θυστέρησης στην ανάπτυξη του τοπικού οδικού δικτύου+ ωστόσο μερικοί οικι, σμοί+ όπως το Γαρδίκι+ τα Πουγκάκια ή τα Χάνια Καμπιών+ υπήρξαν κομβι, κά σημεία στον έλεγχο των ορεινών διαβάσεων προς τη Ναυπακτία και την Ευρυτανία 6 - Τα ιστορικά ίχνη και η βαθιά θρησκευτική πίστη των κατοίκων α, ποτυπώθηκαν στο μεγάλο αριθμό ναών και ξωκκλησιών που ανήγειραν στα χωριά και σε επιλεγμένες θέσεις στην ύπαιθρο+ εκεί όπου υπήρχαν ερειπωμένοι οικισμοί ή διαλυμένες μονές 7 - Αξίζει να αναφερθεί ότι αρκετά ξωκκλήσια της περιοχής κτίστηκαν ύστερα από κάποιο σχετικό όνειρο ή όραμα- Ο Ιωάννης Κουτσούκης του Θωμά+ μετά από όνειρο ανεγείρει το 0803 το ξωκλήσι του Α, γίου Κωνσταντίνου στη θέση Βλάχικο Πουγκακίων μαζί με τα αδέλφια του Κωνσταντίνο+ Δημήτριο Φίλιππο και Αθανάσιο+ ενώ το 0807 πάλι μετά από ό, νειρο ανεγείρει μόνος του αυτή τη φορά το ξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στη θέση Ζηρέλια Πουγκακίων- Η έρευνα επικεντρώθηκε στους 12 μεγαλύτερους οικισμούς της Σπερχειά, δας+ όπου και καταγράφηκαν 84 ναοί+ από τους οποίους σχολιάζονται οι σπου, δαιότεροι- Διαπιστώθηκε ότι αυτοί+ σχεδόν στο σύνολό τους+ έχουν δεχτεί με, ταγενέστερες+ διαδοχικές+ ακαλαίσθητες επεμβάσεις και κακότεχνες προσθή, κες+ που επιβαρύνουν τη λιτή όψη τους+ ενώ δεν σώζεται κανένας ναός προγε, νέστερος του 072/+ εξαιτίας ιστορικών συγκυριών και έντονων γεωλογικών φαινομένων+ κυρίως σεισμών και κατολισθήσεων- Ο επικρατέστερος αρχιτε, κτονικός τύπος για τους ναούς του 08 ου αι- είναι η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλι, κή 8 + με 0/ παραδείγματα στην εξεταζόμενη περιοχή- Σε αυτόν ανήκουν οι προ, 5- Σταμοκώστας+ Φτέρη 63,65- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 4/+ 52- Ενδεικτικά στοιχεία της ε, γκατάστασης Σουλιωτών προσφύγων στο Κλωνί παραμένουν τοπωνύμια 'Κιάφα( και οικογε, νειακά επίθετα 'Φαρμάκης+ Δημουλάς(- 6- Σταμοκώστας+ Φτέρη 21+ 206- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 33+ 35+ 50-7- Δ- Θ- Νάτσιος+ «Ενορίες και Εφημέριοι της Επισκοπής Ζητουνίου κατά το 0723»+ Φθιω, τικά Χρονικά 2 'Λαμία 0871(+ 013,021- Θ-Α- Λαϊνάς+ «Τα Φθιωτικά Μοναστήρια μέσα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους»+ Φθιωτικά Χρονικά 4 'Λαμία 0873(+ 02,04+ 10+ 15,16- Δ-Θ- Νάτσιος+ «Φθιωτική Βιβλιογραφία Α 'Εκκλησιαστική Μοναστηριακή( 0667,0872»+ Φθιω, τικά Χρονικά 4 'Λαμία 0873(+ 30,46- Θ- Σιμόπουλος+ Παλαιοχριστιανικά+ Βυζαντινά και Με, ταβυζαντινά Μνημεία Φθιώτιδας+ Θεσσαλονίκη 0874+ 157,203+ 326,358-8- Για την ελλαδική ναοδομία της εποχής+ βλ- Δ- Φιλιππίδης+ Νεοελληνική αρχιτεκτονική- Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη '072/,087/( σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας+ Αθήνα 0873+ 5/+ 82,86+ 03/,032- Γ- Πουλημένος+ Η Ελλαδική ναοδομία την περίοδο του Νεοκλασσικισμού '072/,0801(+ τ- Α,Β + Αθήνα 0886+ σποραδικά- Χ- Μπούρας+ Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα+ Αθήνα 1//0+ 156,157+

4/7 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ γενέστεροι χρονικά ναοί+ όπως ο Άγιος Γεώργιος '0732( στην Άνω Φτέρη 0/ 'Εικ- 0(+ η Κοίμηση της Θεοτόκου '0740( στην Κολοκυθιά και ο Άγιος Αθα, νάσιος '0741( στο Αιγυπτοχώρι ή Γυφτοχώρι 'Άνω Καλλιθέα( 00 'Εικ- 1(+ αλ, λά και αρκετοί από αυτούς που ανεγείρονται μεταξύ του τέλους του 08 ου και του α μισού του 1/ ου αι-+ όπως οι ναοί των Παμμεγίστων Ταξιαρχών '0767( στη Σέλιανη 01 + του Αγίου Νικολάου στη Χομίργιαννη 'Ανατολή(+ του Γενέσι, ου της Θεοτόκου στο Μούστροβο 02 + του Αγίου Γεωργίου στην Κάτω Καλλιθέα+ της Αγίας Παρασκευής στο Παλαιοχώρι 03 και του νέου Αγίου Νικολάου 'τέ, λη 08 ου αι-( στο Αγά 04 ' Εικ- 2(+ ο οποίος δεν ξανακτίστηκε μετά την πυρπό, λησή του+ στις 07 Ιουνίου 0833+ από τα γερμανικά στρατεύματα και αποτελεί σήμερα ιστορικό διατηρητέο μνημείο 05 της ναζιστικής θηριωδίας που υπέστη η μαρτυρική πόλη της Σπερχειάδας 06 - Στις αρχές του 1/ ου αι- μεγάλη διάδοση+ κυρίως στους κοινοτικούς ναούς+ γνωρίζει η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με περίγραμμα ελεύθερου σταυρού+ με 07 καταγεγραμμένα παραδείγματα- Πρόκειται για έναν αρχιτεκτονικό τύπο αγαπητό στην περιοχή+ ο οποίος συμβάλλει στη μερική αύξηση του κτιριακού όγκου και επιτείνει την εντύπωση της επιβλητικότητας των ναών- Εδώ ξεχω, ρίζουν οι ναοί του Αγίου Νικολάου του Νέου του εν Βουνένοις στη Μπρούφλια, νη 'Δίλοφο( '0778( 07 + του Αγίου Νικολάου στα Αργύρια '0800( 08 'Εικ- 3(+ του 163- Θ- Σ- Μαντοπούλου,Παναγιωτοπούλου+ «Από τη μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στον κλα, σικισμό- Προσέγγιση στην εξέλιξη της τρίκλιτης βασιλικής κατά τον 07 ο και τον 08 ο αιώνα»+ στο9 Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση UH '0342,074/(+ Αθήνα 1//1+ 72,00/ 'με α, ναλυτική βιβλιογραφία(- Γ- Πουλημένος+ Από τον χριστιανικό Παρθενώνα στον Λύσανδρο Καυταντζόγλου+ Αθήνα 1//5+ 022 κ-εξ- 0/- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 331-00- Σιμόπουλος+ ό-π- 358-01- Σιμόπουλος+ ό-π- 348-02- Σιμόπουλος+ ό-π- 34/- 03- Σιμόπουλος+ ό-π- 343-04- Ο Σιμόπουλος δέχεται εσφαλμένα σαν έτος ανέγερσης του ναού το 08/7 'Σιμόπουλος Μνημεία Φθιώτιδας 335,336(- Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού και η επιγραφή του κωδωνοστα, σίου 08/2 λειτουργούν ως sdqlhmtr `msd ptdl και τοποθετούν την ανέγερση του ναού στις δύο τε, λευταίες δεκαετίες του 08 ου αι- Τα σχέδια της αποτύπωσης του νέου Αγ- Νικολάου Σπερχειάδας προέρχονται από τη μελέτη αποκατάστασης που εκπονήθηκε από την καθηγήτρια του Ε-Μ-Π- κα Αικατερίνη Κρεμέζη και τους αναστηλωτές κ-κ- Δημήτριο Γιαννούλη και Αποστόλη Καμπούρη- 05- Πρόκειται για κηρυγμένο ιστορικό μνημείο του κράτους 'Υ-Α- ΥΠΠΟ.ΑΡΧ.Β0. Φ21. ΚΗΡ.1/15/. 47/.15-/6-1///, Φ-Ε-Κ- 0/7/.Β.20-/7-1///(- 06- Στις 07,5,0833 οι Γερμανοί σε μία από τις πολλαπλές επιδρομές τους στη Σπερχειάδα έκαψαν για τρίτη φορά 378 οικίες+ ανατίναξαν δύο εκκλησίες και το Γυμνάσιο και σκότωσαν δεκάδες άμαχους 'Κανέλλος+ Σπερχειάδα 44- Ο ίδιος+ Ο Γουλινάς 23+ εικ- στη σ- 28(- 07- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 328-08- Παπανικολάου+ Αργύρια 004,006-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 4/8 Αγίου Αθανασίου '0801( στο Γαρδίκι 1/ + του κάτω Αϊ,Νικόλα στη Χαλίλη 'Μεσοποταμία( 'Εικ- 4(+ του Αγίου Παντελεήμονα '0818( στο Κλωνί+ του Α, γίου Νικολάου στο Κυριακοχώρι και στα Πουγκάκια '0828( 10 'Εικ- 5(- Ο ί, διος τύπος επαναλαμβάνεται και σε μονόκλιτους ναούς+ με τέσσερα καταγε, γραμμένα παραδείγματα+ όπως ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου '0780( στο πρώην κτήμα Μηνογιάννη στις Λευκάδες 'Λευκάδα( 11 'Εικ- 6( και των Αγίων Αποστόλων στο Πίτσι '08/1(- Στην περιοχή εντοπίζεται μία μόνο ξυλόστεγη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος+ ο ναός του Αγίου Νικολάου '075/( στη Χαλίλη 12 - Στην περιοχή απαντούν επίσης δύο παραδείγ, ματα τρουλλαίων βασιλικών+ οι ναοί της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Πα, λαιοβράχα '0764( 13 ' Εικ- 7( και στα Πουγκάκια '0784( 14 'Εικ- 8(- Ο συνηθέστερος τύπος για τους μικρούς κοινοτικούς ή ιδιωτικούς ναούς κυ, ρίως στην ύπαιθρο είναι ο μονόχωρος+ σε πολλές περιπτώσεις δρομικός+ ναός- Από τους 27 και πλέον ναούς και ξωκκλήσια του τύπου αυτού που καταγρά, φηκαν αναφέρονται ενδεικτικά ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος ο εν Βουνένοις '0733( στη Στάγια 'Πλάτανος( 15 + ο Άγιος Ιωάννης '0757( στα Μάρμαρα 'Εικ- 0/(- και η Κοίμηση της Θεοτόκου '077/( στο Νικολίτσι 16 - Τέλος+ απαντάται μόνο μία περίπτωση «αγιορείτικου» ή αθωνικού τύπου με τις χαρακτηριστικές πλάγιες κόγχες,χορούς+ αυτή στο νέο καθολικό της μο, νής του Αϊ,Λια στο Παλαιοχώρι 17 + που ξαναχτίστηκε το 0826+ δυτικότερα της θέσης του αρχικού 'Εικ- 00(- Η παλαιά μονή διαλύθηκε το 0724 με νόμο της Αντιβασιλείας+ όπως συνέβη με το μετόχι του Αϊ,Λια+ την Παναγία Ρού, 1/- Σιμόπουλος+ ό-π- 326-10- Θ- Ν- Καραγιάννης+ «Ναοί των Πουγκακίων»+ Φθιωτικά Χρονικά 5 'Λαμία 0874(+ 8/, 83- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 337-11- Σιμόπουλος+ ό-π- 351-12- Καλέντζου,Τερλιάμη+ Μεσοποταμία 'Χαλίλη( 61,74-13- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 442- Τα σχέδια της αποτύπωσης της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα παραχωρήθηκαν από το Αρχείο Συλλογής Αρχιτεκτονικών Με, λετών της Σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε-Μ-Π- 14- Καραγιάννης+ «Ναοί των Πουγκακίων» 83,87- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 337-15- Ελ- Ρήγας+ «Το άγνωστο μοναστήρι της Στάγιας, και η Στάγια»+ Στερεά Ελλάς 261 'Ιούνιος 1///(+ 06.086,08.088- Σταμοκώστας+ Φτέρη 03/- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 02/,020+ εικ- στη σ- 020-16- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος+ 342-17- Ι-Δ- Παπαναγιώτου+ Ο Αϊ,Λιας του Παλαιοχωρίου+ Αθήνα 0867+ 038+ 045- Λαϊνάς+ Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 03+ 10+ 15- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος 157,203+ 343- Σταμοκώ, στας+ Φτέρη 027,028- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 017,018+ εικ- στη σ- 017- Πρόκειται για μία α, πό τις σημαντικότερες μεταβυζαντινές μονές της περιοχής που κατείχε σημαντική κτηματική περιουσία+ πολλά εκκλησιαστικά κειμήλια και ιερά λείψανα- Πυρπολήθηκε από τους Τούρκους το 0683- Από το κατεστραμμένο καθολικό διατηρείται hm rhst+ ως ιερό προσκυνηματικό κειμή, λιο+ η αγία Τράπεζα-

40/ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ στιανη 'Γενέσιο της Θεοτόκου( στα Κανάλια+ που ξαναχτίστηκε το 0824 18 και με άλλες πέντε μονές από τις εννιά συνολικά του Φθιωτικού χώρου- Οι ιστορι, κές πηγές αναφέρουν και άλλες μονές στην ευρύτερη περιοχή 2/ + που αποτέλε, σαν καταφύγιο κατατρεγμένων από την τουρκική θηριωδία πληθυσμών+ κυ, ρίως Ηπειρωτών και κλεφτών+ και διαλύθηκαν πριν την Επανάσταση του 0710+ όπως του Αγίου Νικολάου του Νέου στη Στάγια 20 + του Αγίου Γεωργίου στην Άνω Φτέρη 21 και του Αγίου Παντελεήμονα στο Κλωνί 22 - Μάλιστα+ σε πρόσφατη ανασκαφική έρευνα στον περιβάλλοντα χώρο του τελευταίου+ ήρθαν στο φως σημαντικά λείψανα του παλαιού καθολικού και ερείπια κελιών 23 - Στις περισσότερες περιπτώσεις η τοιχοδομία των ναών είναι επιμελημένη και εμφανής+ όπως στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης '0778( 'Εικ- 01( ή στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου '0801(+ ενώ σε άλλες καλύπτεται από παχύ μεταγενέστερο επίχρισμα+ όπως στην Κοίμηση Παλαιοβράχας '0764( και στον παλαιό Άγιο Νικόλαο στο Αγά '0725(+ ο οποίος ήταν μέχρι το 0816 ο κοιμητηριακός ναός του παλαιού νεκροταφείου της πόλης 24 - Τα υλικά δομής προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή+ και είναι ασβεστόλιθος+ σαπολίθι 'ψαμμίτης(+ ενίοτε πωρόλιθος και άλλα κατάλληλα για λάξευση πετρώματα- Η χρήση μαρμάρου σπανίζει ή απουσιάζει- Καταγράφηκαν μαρμάρινα ronkh` στις λιθοδομές της Αγίας Σοφίας στη θέση Κορομπίλι Χομίργιαννης '08/0( 'Εικ- 02( και του Αγίου Παντελεήμονα στο Κλωνί '0818( 25 'Εικ- 03(+ προερ, 18- Λαϊνάς+ Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 02+ 10- Σταμοκώστας+ Φτέρη 028,03/- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 018,02/+ εικ- στη σ- 02/- 2/- Λαϊνάς+ Τα Φθιωτικά Μοναστήρια 02,04+ 10+ 15,16- Νάτσιος+ Φθιωτική Βιβλιογραφία Α 30,46- Σταμοκώστας+ Φτέρη 60+ 63,65-20- Το καθολικό του 0733+ που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού+ ανακαινίστηκε στα 08/5 'Ρήγας+ «Το άγνωστο μοναστήρι της Στάγιας» 06.086,08.088- Σταμοκώστας+ Φτέρη 03/- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 02/,020+ εικ- στη σ- 020(- Ο Σιμόπουλος 'Μνημεία Φθιώ, τιδος 34/( φαίνεται να αγνοεί τη σχετική παράδοση για ύπαρξη βυζαντινής πιθανώς μονής στη θέση του Αγ- Νικολάου στη Στάγια- 21- Το καθολικό του 0732+ που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού+ ανακαινίστηκε στα 0804 'Σταμοκώστας+ Φτέρη 026,027- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 022+ εικ- στη σ- 022(- 22- Το παλαιό καθολικό του 0455+ που είχε ανεγερθεί στη θέση βυζαντινού ναού+ κάηκε α, πό τους Τούρκους στα 0712 και η μονή έπαψε να λειτουργεί το 0716 'Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος+ 356- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 021,022+ εικ- στη σ- 021(- Στην ίδια θέση ανεγέρθηκε στα 0818 ξωκκλήσι- 23- Η ανασκαφή έγινε το καλοκαίρι του 1/0/+ στο πλαίσιο εργασιών ανάδειξης του περι, βάλλοντα χώρου του ναού+ από τη συμβασιούχο αρχαιολόγο της 13 ης ΕΒΑ+ Παναγιώτα Πα, παγεωργίου με την εποπτεία του προϊσταμένου Δρ- Γεωργίου Κακαβά+ βλ- Κακαβάς, Παπα, γεωργίου+ Ανασκαφική έρευνα στο ναό Αγ- Παντελεήμονα Κλωνίου 'υπό έκδοση(- 24- Το 0816 το νεκροταφείο μεταφέρθηκε στην Αγία Παρασκευή Σπερχειάδας και ως νέος κοιμητηριακός ναός χρησιμοποιείται εφεξής αυτός της Αγ- Παρασκευής '081/(- 25- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος+ 355- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 021,022-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 400 χόμενα από παλαιότερους ναούς 26 - Σε ναούς που ανεγέρθηκαν ή δέχτηκαν ε, πεμβάσεις μετά τους Βαλκανικούς πολέμους+ όπως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεο, λόγος στο πρώην κτήμα Μηνογιάννη στη Λευκάδα '0780( 27 ή το Γενέσιο της Θεοτόκου στο Μούστροβο '0824(+ χαρακτηριστική είναι η σύνδεση των γωνιό, λιθων με μεταλλικά άγκιστρα+ στις ακμές των τοίχων και στα περιθυρώματα- Οι εξωτερικές επιφάνειες των κογχών του ιερού είναι συνηθέστερα ημικυκλι, κές 'Εικ- 04( ή πολυγωνικές και σε πολλές περιπτώσεις διαμορφώνονται με τυφλά αψιδώματα+ όπως στον Άγιο Αθανάσιο '0741( στο Γυφτοχώρι 'Εικ- 05(+ στον Άγιο Νικόλαο στη Χαλίλη '075/(+ στον Άγιο Νικόλαο το Νέο στην Μπρούφλιανη '0778(+ στον Άγιο Νικόλαο στο Κυριακοχώρι+ στον Άγιο Ιωάν, νη το Θεολόγο στη Λευκάδα '0780( και στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο '0820( στη Στάγια- Με σχετική συμμετρία ανοίγονται στις μακριές πλευρές των ναών τοξωτά+ μονόλοβα+ δίλοβα ή τρίλοβα παράθυρα και σπανιότερα ορ, θογώνια- Κυκλικοί φεγγίτες και παράθυρα διανοίγονται στις στενές πλευρές των ναών+ συχνά πάνω από τις αψίδες και τις εισόδους- Οι ναοί είναι κατά κανόνα ξυλόστεγοι με ενιαία δικλινή στέγη+ μη ορατή ε, σωτερικά- Ως χαρακτηριστικό μορφολογικό γνώρισμα παραμένει+ τουλάχιστον στους προ του 0804 ναούς+ η απότμηση της κορυφής της στέγης στις στενές τους όψεις+ η καλούμενη σκούφια 'Εικ- 06(- Οι απολήξεις των στεγών στις κε, ραίες των ναών με περίγραμμα ελεύθερου σταυρού+ άλλοτε φέρουν σκούφια και άλλοτε αέτωμα+ όπως στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Λευκάδας και στον Άγιο Νικόλαο Πουγκακίων- Οι παλαιότεροι ναοί καλύπτονταν με σχιστόπλακες+ που αντικαταστάθηκαν στη συνέχεια με κεραμίδια ή τσίγκο+ με εξαίρεση τους ναούς του Προφήτη Ηλία στο Κυριακοχώρι '0805( και στο Παλαιοχώρι '0826(+ οι οποίοι παραμένουν καλυμμένοι με πλάκες- Χαρακτηριστική είναι η απουσία εξωτερικών στοών στις βασιλικές- Σε μία μόνο περίπτωση μαρτυρεί, ται η ύπαρξη εξωτερικών στοών με λίθινους πεσσούς+ στο ναό του Αγίου Γε, 26- Στην τοιχοδομία του Αγ- Παντελεήμονα Κλωνίου χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινα αρχι, τεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση 'σπόνδυλοι στον βόρειο τοίχο+ περιθύρωμα της θυρίδας του ιε, ρού+ πλάκα επάνω από το άνοιγμα της κόγχης(- Εντοιχισμένο σε παράθυρο βρέθηκε τμήμα μαρμάρινου ανάγλυφου πεσσίσκου+ πιθανώς μεσοβυζαντινών χρόνων+ το οποίο μεταφέρθηκε για φύλαξη και συντήρηση στο Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας στην Υπάτη μαζί με δύο μαρμάρινα επίκρανα από τον περίβολο του ναού+ ενώ στην τοιχοποιία της Αγ- Σοφίας Χομίργιαννης κα, ταγράφηκαν μαρμάρινοι σταθμοί στο παράθυρο του ιερού+ τεμάχια μαρμάρου+ πώρινων λιθο, πλίνθων+ οπτοπλίνθων και κεραμίδων σε δεύτερη χρήση- Στην περίπτωση του Αγ- Παντελεή, μονα Κλωνίου+ η επιμελημένη εργασία των μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών+ σπάνιων σε άλλα μνημεία της περιοχής+ σε συνδυασμό με τα ανασκαφικά ευρήματα+ επιβεβαιώνουν κα, ταρχήν την παράδοση ότι ο ναός καταλαμβάνει τη θέση βυζαντινής μονής- 27- Κανέλλος+ Σπερχειάδα 08- Ο ίδιος+ Ο Γουλινάς 0/3- Το κτήμα της Λευκάδας περιήλθε ως προικώο στον Λεωνίδα Μηνογιάννη+ τέταρτο γιο του γραμματέα του τελευταίου Αγά της Σπερχειάδας+ αγωνιστή και για πολλά χρόνια δήμαρχο Τυμφρηστού+ Νικόλαο Μηνογιάννη-

401 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ ωργίου στη Φτέρη πριν από την ανακαίνισή του το 0804- Τα περισσότερα κωδωνοστάσια των ναών είναι σχετικά πρόσφατες κατα, σκευές- Από τα παλαιότερα αξίζει να αναφερθούν το κωδωνοστάσιο του Αγίου Αθανασίου '075/( στο Γυφτοχώρι+ που αποτελεί καθ ύψος προέκταση του δυ, τικού τοίχου και τα πυργοειδή κωδωνοστάσια του Αγίου Νικολάου '075/( στη Χαλίλη 28 + της Κοίμησης '0787( στην Παλαιοβράχα+ του νέου Αγίου Νικολά, ου '08/2( στο Αγά 'Εικ- 07(+ της Αγίας Τριάδας '0812,0813( στη Φτέρη 3/ και του Αγίου Νικολάου '0822( στην Μπρούφλιανη- Η ύπαρξη γυναικωνίτη στο δυτικό τμήμα των μεγαλύτερων βασιλικών ήταν σχεδόν γενικευμένη+ αν και αρκετοί από αυτούς αφαιρέθηκαν μετά το 084/- Α, ντιπροσωπευτικοί γυναικωνίτες από τους εναπομείναντες απαντώνται στην Κοίμηση Κολοκυθιάς '0740( και Παλαιοβράχας '0764(+ στον Άγιο Νικόλαο στο Κυριακοχώρι+ στον Άγιο Νικόλαο το Νέο στην Μπρούφλιανη '0778( και στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου '0801(- Μόνο δύο από τα αρχικά λιθόστρωτα δά, πεδα σώζονται hm rhst+ αυτά της Αγίας Παρασκευής στην Παλαιοβράχα και του νέου Αγίου Νικολάου στο Αγά+ που ποικίλλονται με ομφάλια στο μεσαίο κλίτος- Ο εσωτερικός χώρος των βασιλικών διαιρείται με πεσσοστοιχίες ή κιονοστοιχίες με μεγάλα φέροντα τόξα- Στους ναούς του πρώτου μισού του 08 ου αι- οι κύριες εί, σοδοι έχουν μνημειακή μορφή με μονολιθικά υπέρθυρα και παραστάδες+ που φέ, ρουν βάσεις και επίκρανα- Σε άλλες περιπτώσεις τα περιθυρώματα αποτελούνται από μεμονωμένους λαξευτούς λίθους και τοξωτά ή ευθύγραμμα υπέρθυρα- Πολλοί ναοί φέρουν ανάγλυφες ή εγχάρακτες χρονολογίες και κτητορικές ε, πιγραφές+ όπως ο Άγιος Γεώργιος Άνω Φτέρης '0732( 30 + η Κοίμηση Κολοκυ, θιάς '0740(+ ο Άγιος Αθανάσιος Γυφτοχωρίου '0741( 'Εικ- 08(+ ο Άγιος Νικό, λαος Χαλίλης '075/( 31 + η Κοίμηση Παλαιοβράχας '0764(+ ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος Λευκάδας '0780(+ η Κοίμηση Πουγκακίων '0784( 32 + η Αγία Παρα, σκευή Γαρδικίου '0787( 'Εικ- 1/(+ η Αγία Παρασκευή '08/5( και ο Άγιος Νι, κόλαος Αργυρίων '0800( 33 + ο Άγιος Παντελεήμονας Κλωνίου '0818(- Στην εξωτερική όψη αρκετών ναών εντοπίζονται ενσωματωμένα σε διαφο, ρετικά σημεία της τοιχοποιίας+ συνήθως στα υπέρθυρα της κύριας εισόδου+ στις γωνίες του κτιρίου ή πάνω από την κόγχη του ιερού+ λιθανάγλυφες πλά, κες 34 - Τεκμηριώθηκε η συνήθεια της δεύτερης ή επαναλαμβανόμενης χρήσης 28- Καλέντζου,Τερλιάμη+ Μεσοποταμία 'Χαλίλη+( 61,74-3/- Σταμοκώστας+ Φτέρη 2/6,2/7-30- Σταμοκώστας+ Φτέρη 178,182-31- Καλέντζου,Τερλιάμη+ Μεσοποταμία 'Χαλίλη( 61,74-32- Καραγιάννης+ Ναοί των Πουγκακίων 8/,87- Σιμόπουλος+ Μνημεία Φθιώτιδος+ 337-33- Παπανικολάου+ Αργύρια+ 004,005-34- Ν- Κύρκος+ «Η λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα λιθανάγλυφα της Δυτικής Φθιώτιδας»+ Πυρφόρος 13 'Μάιος, Ιούνιος 0885(+ 50-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 402 των λιθανάγλυφων του αρχικού ναού στον αμέσως νεότερο- Τέτοια περίπτωση αποτελεί ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στα Καμπιά+ ο οποίος ανεγέρθηκε μετά το 084/ στη θέση του αρχικού ναού του 0786- Καταγράφη, καν δώδεκα λιθανάγλυφα με ποικιλία θρησκευτικών θεμάτων+ όπως αναθημα, τική επιγραφή του 0786+ μορφές του Χριστού+ της Παναγίας+ του Προδρόμου+ των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης+ το άγιο Δισκοπότηρο+ σταυροί+ αγγελι, κές μορφές και μία σπάνια περίπτωση μοτίβου για την περιοχή+ ήλιος πλαι, σιωμένος από δύο ρόδακες- Επίσης+ όταν αναδιαμορφώθηκε το λίθινο πεζούλι στον αύλειο χώρο του Αγίου Δημητρίου Φτέρης 35 + βρέθηκαν και εντοιχίστηκαν πάλι σε αυτό τρία λιθανάγλυφα από τον ναό του 0786+ που απεικονίζουν τον Χριστό+ τη Σταύρωση και την κομμένη κεφαλή του Προδρόμου σε πινάκιο- Στον περίβολο του κοιμητηρίου στη Φτέρη υπάρχει εντοιχισμένη λιθανάγλυφη κτητορική πλάκα '08/1( 36 + που απεικονίζει την κεφαλή του Πρόδρομου πλαι, σιωμένη από τους δύο αρχαγγέλους- Στον Άγιο Νικόλαο Χαλίλης '075/( δια, κρίνονται δύο εντοιχισμένα λιθανάγλυφα 37 + το πρώτο με τον άγιο Γεώργιο στη ΝΑ γωνία και το δεύτερο με δεόμενη μορφή στην αψίδα του ιερού- Πλούσιας θεματογραφίας είναι τα δώδεκα εντοιχισμένα λιθανάγλυφα στους Ταξιάρχες Σέλιανης '0767( 38 + που απεικονίζουν ανθρώπινη κεφαλή+ φουστανελοφόρο με γιαταγάνι+ δύο παραστάσεις των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης 'Εικ- 10(+ η μία με χρονολογία 0731+ ανθοδοχείο+ μορφές ζώων 'πουλί που ραμφίζει φίδι(+ κυπαρίσσια και ρόδακες 'Εικ- 11(- Στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης '0778( καταγράφηκαν εννέα λιθανάγλυφα με μορφές αρχαγγέλων+ τοποθετη, μένα ανά τρία στην τρίπλευρη κόγχη του ιερού- Εντυπωσιακή είναι η ολόσω, μη μορφή του αρχάγγελου Μιχαήλ που βρίσκεται στη ΒΔ γωνία του ναού 'Εικ- 12(- Τέλος+ τα περιθυρώματα της βόρειας εισόδου του ίδιου ναού κο, σμούνται με λαϊκότροπες συνθέσεις+ όπως αγγεία από τα οποία εκφύονται βλαστοί και κληματίδες+ πτηνό που ραμφίζει+ ρόδακες και χερουβείμ- Ανάλο, 35- Σταμοκώστας+ Φτέρη+ 188,2/1+ εικ- στη σ- 2//- Το 0765 ανεγέρθηκε ο ναός στη θέση ξωκλησιού+ από το συνεργείο του μάστορα Ρεγγίνα- Κατεδαφίστηκε και ξανακτίστηκε μετά τις φθορές που υπέστη από τους σεισμούς του 0840- Το κωδωνοστάσιο ανεγέρθηκε μεταξύ 0816,0820 από τους τεχνίτες Γιάννη Φακούρα και Βαγγέλη Σακελλάρη από τη Φτέρη+ Τσι, ρώνη και Κωνσταντίνου από την Παλαιοβράχα- 36- Σταμοκώστας+ Φτέρη 2/8-37- Καλέντζου,Τερλιάμη+ Μεσοποταμία 'Χαλίλη( 70- Της ίδιας+ «Τα λιθανάγλυφα του Ι- Ναού Αγίου Νικολάου Μεσοποταμίας 'Χαλίλης( Φθιώτιδος» Φθιωτικά Χρονικά 12 'Λαμία 1//1(+ 68,74-38- Ν- Δημητρακοπούλου,Σκυλογιάννη+ «Τμήμα μαρμάρινου αρχιτεκτονικού μέλους στη Συλλογή γλυπτών του Βυζαντινού Μουσείου- Μία προσέγγιση στη μαρμαρογλυπτική του Αι, γαίου κατά τον 07 ο αιώνα»+ στο9 Θωράκιον- Αφιέρωμα στη μνήμη του Παύλου Λαζαρίδη- Πρα, κτικά+ Αθήνα 1//3+ 11/,112 'με αναλυτική βιβλιογραφία για το ανθρωπόμορφο ή ζωόμορφο προσωπείο στους μεταβυζαντινούς και νεότερους χρόνους(-

403 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ γος διάκοσμος με επιμελέστερη κατεργασία απαντά στα περιθυρώματα της Κοίμησης Θεοτόκου στην Παλαιοβράχα '0764(+ στο νότιο υπέρθυρο της οποί, ας απαντούν κτητορική επιγραφή+ δάφνινα μετάλλια με τον Χριστό Μεγάλο Αρχιερέα και σταυρό+ ο άγιος Γεώργιος έφιππος δρακοντοκτόνος και τετραμε, λής στρατιωτική ομάδα+ υποβαστάζουσα τα στοιχεία της χρονολογίας 0764 'Εικ- 13(- Παρόμοιος γλυπτός διάκοσμος σώζει και το αντίστοιχο υπέρθυρο της Κοίμησης της Θεοτόκου στα Πουγκάκια '0784(- Τα λαϊκά εκκλησιαστικά λιθανάγλυφα της περιοχής διασώζουν προσφιλή και καθιερωμένα θέματα+ που είναι κοινά αυτή την εποχή στον ευρύτερο γεω, γραφικό χώρο της ηπειρωτικής Ελλάδας 4/ - Το θεματολόγιο περιλαμβάνει κυ, ρίως σταυρούς+ μορφές αγγέλων και αγίων+ φυτικά και άνθινα μοτίβα 40 + αλλά και θέματα από το ζωικό βασίλειο 41 'Εικ- 14(- Ο φυτικός διάκοσμος έχει κυ, ρίως διακοσμητικό χαρακτήρα+ ενώ οι υπόλοιπες θεματικές ομάδες εμπεριέχουν τους συμβολισμούς των λαϊκών αντιλήψεων της εποχής και αποκτούν αποτρε, πτικό και φυλακτικό χαρακτήρα 42 - Τα χαρακτηριστικά των μορφών αποδίδο, νται σχηματοποιημένα και ενίοτε μόνο με το περίγραμμά τους- Αν και η τεχνι, κή στα περισσότερα από τα παραδείγματα είναι λαϊκότροπη+ σε αρκετές περι, πτώσεις είναι αξιοπρόσεκτη η προσεγμένη εκτέλεση των λεπτομερειών- Η θε, ματογραφία και η τεχνική των λιθανάγλυφων της Σπερχειάδας προσιδιάζει σε αυτές των λιθοξόων από τη βορειοδυτική ηπειρωτική Ελλάδα+ από την οποία προέρχονται τα σημαντικότερα ισνάφια την εποχή αυτή 43 - Χαρακτηριστική εί, ναι η περίπτωση του Αγίου Αθανασίου στο Γαρδίκι+ όπου οι ηλικιωμένοι κάτοι, κοι μνημονεύουν ότι το 0801 φημισμένοι μάστορες από το Μαυρίλο Φθιώτιδας 4/- Γενικά για τη λιθογλυπτική+ βλ- Α-Ε- Φλωράκης+ Η λαϊκή Λιθογλυπτική της Τήνου+ Αθήνα 0868- Α- Πετρονώτης+ «Λιθανάγλυφα θυρώματα εκκλησιών Δυτικής Θεσσαλίας με νε, οκλασσικές επιδράσεις»+ Ανθρωπολογικά 2 '0871(+ 30,52- Λ- Γουργιώτη+ Λιθανάγλυφα και μάστοροι της πέτρας στη Δυτική Θεσσαλία+ Αθήνα 1//0- Δ-Α- Λιάκος+ «Περί της Μεταβυζα, ντινής Γλυπτικής του Θεσσαλικού Χώρου»+ στο9 Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1 'Βόλος 05,08 Μαρτίου 1//5(- Πρακτικά+ Τόμος Ι9 Θεσσαλία+ 1//8+ 546,547+ σημ- 5 'όπου αναλυτική βιβλιογραφία(- Για τις κατηγορίες των θεμάτων της μεταβυζαντινής γλυ, πτικής+ την καταγωγή και το συμβολισμό τους+ βλ- Π-Π- Θεοδωρακάκου,Βαρελίδου+ Λιθανά, γλυφα κοσμικών και ταφικών μνημείων της Μάνης+ περιόδου 067/.07//,082/ 'αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή(+ Αθήνα 0888+ 20,24+ 050+ 054+ 2/6,2/7+ 207- Δ- Λιάκος+ Τα λιθανά, γλυφα του Αγίου Όρους 'αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή(+ Θεσσαλονίκη 1///+ 0,3+ 86,021 'με αναλυτική βιβλιογραφία(- 40- Λιάκος+ Λιθανάγλυφα Αγίου Όρους+ 012-41- Λιάκος+ Μεταβυζαντινή Γλυπτική Θεσσαλικού Χώρου+ 550-42- Κ- Γ- Κορρέ+ Η ανθρώπινη κεφαλή- Θέμα αποτρεπτικό στην Νεοελληνική Λαϊκή Τέ, χνη+ Αθήναι 0867- Δημητρακοπούλου,Σκυλογιάννη+ Τμήμα μαρμάρινου αρχιτεκτονικού μέ, λους 11/,112- Λιάκος+ ό-π- 551-43- Π- Μ- Μυλωνάς+ «Η Μονή Δολιανών ή Κρανιάς στην Πίνδο»+ Τρικαλινά 1 '0871(+ 0/2+ 0/4+ 0/6+ εικ- 01,05- Λιάκος+ ό-π- 548+ 553- Του ίδιου+ Λιθανάγλυφα Αγίου Όρους+ 016,021-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 404 έκτισαν τον ναό με λίθους μεταφερμένους από το Κρίκελλο Ευρυτανίας- Η α, πόδοση+ ωστόσο+ των λιθανάγλυφων της περιοχής σε συγκεκριμένους λιθοξόους ή συνεργεία απαιτεί περαιτέρω επισταμένη έρευνα+ καταγραφή και ταξινόμηση του άγνωστου υλικού αυτής της περιόδου από τον ευρύτερο Φθιωτικό χώρο 44 - Στους περισσότερους ναούς της περιοχής τα τέμπλα είναι απλά ξύλινα+ με λίγα διακοσμητικά στοιχεία και συνήθως έχουν αντικαταστήσει παλαιότερα 45 - Στους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους ενοριακούς ναούς της περιοχής φιλο, τεχνήθηκαν ξυλόγλυπτα τέμπλα 46 + από τα οποία ελάχιστα είναι ενυπόγραφα- Το σημαντικότερο παράδειγμα ενυπόγραφου τέμπλου βρίσκεται στην Κοίμηση Θεοτόκου Παλαιοβράχας 'Εικ- 15(+ στο επιστύλιο του οποίου υπογράφει ο Με, τσοβίτης ταγιαδόρος Γιώργης Μηλιώτης ή Μέρανος ή Μπαλτζόης+ και ο γιος του Νικόλαος+ με έτος περαίωσης το 0781 47 - Οι ίδιοι φιλοτέχνησαν το κιβώριο της αγίας τράπεζας+ το δεσποτικό θρόνο ' Εικ- 16( και τον άμβωνα- Ο ξυλο, 44- Ονομαστός στην περιοχή της Σπερχειάδας είναι ο λιθοξόος Γρηγόρης Κοντοδήμος από το Νικολίτσι+ που εργάστηκε στο πρώτο μισό του 1/ ού αιώνα μεταξύ άλλων στον Άγ- Νικόλαο Χαλίλης και στην Κοίμηση της Θεοτόκου Νικολιτσίου- Την ίδια εποχή έδρασαν με τα συνερ, γεία τους ο αρχιμάστορας Γεώργιος Ζούμπος από τη Γραμμένη Οξυά+ που έχτισε τον Άγιο Δη, μήτριο Κυριακοχωρίου και τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας+ καθώς και ο Ιωάννης Ευθυ, μίου από την Κάψη+ που έχτισε το 082/ τον Άγιο Αθανάσιο Καναλίων- 45- Για την εκκλησιαστική ξυλογλυπτική+ βλ- Κ-Α- Μακρής+ Εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα+ Αθήνα 0871+ σποραδικά- Δ-Γ- Καλούσιος+ «Μετσοβίτες ξυλογλύπτες στο νομό Τρικάλων '07ος+ 08ος και 1/ος αιώνας(» στο9 Α Συνέδριο Μετσοβίτικων Σπουδών 'Μέτσοβο 17,2/ Ιου, νίου 0880(- Πρακτικά+ Αθήνα 0882+ 106,18/- Τρ- Παπαζήσης+ «Μετσοβίτες ταλιαδόροι» στο9 Β Συνέδριο Μετσοβίτικων Σπουδών 'Μέτσοβο 8,00 Σεπτεμβρίου 0883+ Εξωραϊστικός Σύλλο, γος Μετσόβου(- Πρακτικά+ Αθήνα 0886+ 30,043- Τρ-Α- Σιούλης+ Ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος των εκκλησιών στον Ηπειρωτικό χώρο κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και οι τεχνίτες του ξύ, λου+ 'Διδακτορική διατριβή( Ιωάννινα 1//1 'όπου και αναλυτική βιβλιογραφία(- 46- Θ- Ν- Καραγιάννης+ «Η Λαϊκή Ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια Φθιώτιδας»+ Γαρδικιώ, τικα Χρονικά 12+ Γενάρης 0871+ 01,04- Θ-Μ- Προβατάκης+ «Ένα άγνωστο λαϊκό ξυλόγλυπτο τέμπλο στο Ροβολιάρι Φθιώτιδας»+ στο9 Α Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών- Γλώσσα,ιστορία,λα, ογραφία 'Λουτρά Υπάτης+ 16,18 Απριλίου 088/(- Πρακτικά+ Λαμία 0882+ 072,083- Τ- Ευθυ, μίου Θ- Κολιόπουλος+ Το ξυλόγλυπτο τέμπλο Κοίμησης της Θεοτόκου Παλαιοκάστρου+ Λα, μία 1//7- Τ- Ευθυμίου+ Το ξυλόγλυπτο τέμπλο Αγίου Νικολάου Ζιώψης+ Λαμία 1//8- Δ-Θ- Νά, τσιος+ «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Παναγίας Δέσποινας Λαμίας- '07 ος αιω-(»+ Φθιωτικά Χρονικά 21 'Λαμία 1/00(+ 76,83-47- Ο Γ- Πλατάρης 'Το Σημειωματάρι ενός Μετσοβίτη 0760,0832+ Αθήνα 0861+ σποραδι, κά( αναφέρεται στη δράση του ξυλογλύπτη Δημήτριου Μέρανου και του πατέρα του+ Γιώργη Μέρανου ή Μηλιώτη ή Μπαλτζόη- Επίσης καταγράφει τις περιοχές+ στις οποίες φιλοτέχνησαν ξυλόγλυπτα τέμπλα ο Ανάστασης Μούσκου ή Μόσχος με την οικογενειακή κομπανία των Γκιώνηδων+ όπως στο Δομοκό το 0764+ στο Πουρνάρι ή Πρινάρι στη συνέχεια+ στο Καλεράρι+ στην Πλόπη+ στη Χομίργιαννη και στο Καστρί το 0768+ στο Ροβολάρι το 0771+ στον Άγ- Ιω, άννη το Θεολόγο στην Γιαντζιού+ στην Υπάτη το 0775+ στη Σελίτζιανη το 0776 και στους Κο, ρυσχάδες το 0778- Μαζί τους ήταν και ο γιος του Γιώργη Μέρανου+ Νικόλαος-

405 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ γλύπτης Στυλιανός Υφαντής από τη Μεγάλη Κάψη υπογράφει στα 082/ και 0820 το τέμπλο και τον δεσποτικό θρόνο του Αγίου Νικολάου Αργυρίων- Άλλα σημαντικά+ λαϊκότροπα+ ανυπόγραφα ξυλόγλυπτα τέμπλα απαντούν στην Κοί, μηση της Θεοτόκου Κολοκυθιάς '0740(+ όπου βρίσκονται και δύο ξυλόγλυπτοι κηροστάτες από το ξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία Κολοκυθιάς '08/2(+ στον Ά, γιο Αθανάσιο Γυφτοχωρίου '0741(+ στον Άγιο Νικόλαο Χαλίλης '075/(+ στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης '0778(+ στον Άγιο Νικόλαο Κυριακοχω, ρίου+ στην Κοίμηση της Θεοτόκου Γόργιανης '075/(+ Νικολιτσίου '077/( και Πουγκακίων '0784( 48 - Το πρόσφατα επιχρωματισμένο τέμπλο στους Αγίους Αποστόλους Πιτσίου '08/1( προέρχεται από τον Άγιο Νικόλαο Λευκάδας- Στα παραδείγματα αυτά ο φυτικός διάκοσμος αποδίδεται με χαμηλό ανάγλυ, φο και εμπλουτίζεται με ανθρώπινες και ζωόμορφες παραστάσεις- Αρκετά τέ, μπλα έχουν δεχτεί+ δυστυχώς+ ακαλαίσθητες επεμβάσεις με ασύμβατες χρω, ματικές επικαλύψεις+ οι οποίες αλλοιώνουν ανεπανόρθωτα τη μορφή των έρ, γων και συντελούν στην περαιτέρω φθορά τους+ με αντιπροσωπευτικότερο πα, ράδειγμα το τέμπλο στο ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Κολοκυθιά- Οι ελάχιστοι άμβωνες που σώθηκαν από το πνεύμα «εξωραϊσμού» των ναών έχουν τη μορφή υπερυψωμένου πολυγωνικού εξώστη με κωνική οξυκόρυφη βάση και συνήθως μαζί με τους δεσποτικούς θρόνους και τα προσκυνητάρια φιλοτε, χνούνται από το ίδιο συνεργείο+ όπως καταγράφεται στην Κοίμηση της Θεοτό, κου στην Παλαιοβράχα '0781( και στα Πουγκάκια '0784( 5/ + στον Άγιο Νικό, λαο Κυριακοχωρίου+ στον Άγιο Αθανάσιο στα Κανάλια και στο Γαρδίκι '0801(- Στο εσωτερικό αρκετών ναών διατηρούνται οι αρχικές ξύλινες πολύχρωμες οροφές+ διακοσμημένες με γεωμετρικά σχήματα από πηχάκια ή φατνώματα και ένθετα ξύλινα ή ζωγραφισμένα διακοσμητικά ανθέμια και σταυρούς+ όπως στον Άγιο Νικόλαο Αργυρίων+ στον Άγιο Νικόλαο το Νέο Μπρούφλιανης ή στην Κοίμηση Κολοκυθιάς- Στον Άγιο Νικόλαο Αργυρίων '0800( διαμορφώ, νεται ψευδοτρούλος στο μέσο της οροφής του μεσαίου κλίτους με τη μορφή του Παντοκράτορα+ κατασκευασμένος από την οικογενειακή κομπανία των Βλα, χαίων+ μαραγκών από τη Γραμμένη Οξυά 50 - Στην περιοχή της Σπερχειάδας χαρακτηριστική είναι η απουσία τοιχογρα, φιών στους ναούς+ προφανώς εξαιτίας της δυσκολίας ερανισμού χρημάτων για την εκτέλεσή τους- Εξαίρεση αποτελούν τέσσερις μόνο ναοί+ οι οποίοι φέρουν α, ποσπασματικά τοιχογραφίες της εποχής που εξετάζουμε- Στην κόγχη της πρόθεσης του Αγίου Αθανασίου Γυφτοχωρίου '0741( απεικονίζεται η Αποκα, θήλωση του Χριστού με τη Θεοτόκο+ τη Μαρία τη Μαγδαληνή+ τον Θεολόγο 48- Καραγιάννης+ Λαϊκή Ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια 01,04-5/- Καραγιάννης+ ό-π- 01,04-50- Β-Κ- Κανέλλος+ Γραμμένη Οξυά 'Σιτίστα(- Ιστορία,Λαογραφία+ Λαμία 1//8+ 0/0-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 406 και τον Λογγίνο- Στην κόγχη της πρόθεσης του Αγίου Νικολάου Χαλίλης '075/( απεικονίζεται επίσης η Αποκαθήλωση- Στον τρούλο και στην κόγχη του Ιερού στην Κοίμηση Παλαιοβράχας '0764( παριστάνονται αντίστοιχα+ με άτεχνη επιζωγράφιση+ ο Παντοκράτορας+ οι Προφήτες και οι τέσσερις Ευαγ, γελιστές+ η Πλατυτέρα+ η Κοινωνία των Αποστόλων και οι συλλειτουργούντες Ιεράρχες- Τέλος στον τρούλο της Κοίμησης της Θεοτόκου στα Πουγκάκια '0784( απεικονίζεται ο Παντοκράτορας στο θόλο+ ολόσωμοι Προφήτες στο τύ, μπανο και οι τέσσερις Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα 'Εικ- 17(- Φαίνε, ται πως και η ορεινή περιοχή της Σπερχειάδας εντάσσεται στο γενικότερο οι, κονομικό κλίμα της εποχής+ που δεν ευνοεί την παραγγελία πολυδάπανων τοι, χογραφημένων συνόλων από το θρησκευόμενο+ αλλά με πενιχρές οικονομικές δυνατότητες+ εκκλησιαστικό ποίμνιο της εποχής- Αντίθετα+ αυξημένη είναι η παραγωγή των φορητών εικόνων+ η δαπάνη των οποίων ήταν περισσότερο προσιτή στα περιορισμένα οικονομικά των κατοίκων της περιοχής- Καταγράφηκε ένας πολύ μεγάλος αριθμός φορητών εικόνων σε όλους σχεδόν τους ναούς της περιοχής+ πολλές από τις οποίες αποτελούν ενυ, πόγραφα έργα+ γνωστών αγιογράφων που εργάστηκαν στον ευρύτερο χώρο της Φθιώτιδας και της Ευρυτανίας 51 - Τα περισσότερα έργα+ όπως συνηθίζεται στην εποχή αυτή+ φέρουν εκτός από την υπογραφή του καλλιτέχνη και τη χρονολο, γία εκτέλεσής τους- Στις περιπτώσεις που οι δεσποτικές εικόνες κάποιου ναού αποτελούν δημιούργημα του ίδιου καλλιτέχνη+ υπογραφή φέρουν άλλοτε όλες+ άλλοτε δύο ή τρεις και συχνά μόνο η μία- Διασώζονται τα ονόματα είκοσι τουλάχιστον επώνυμων αγιογράφων- Ανά, μεσα στους παλαιότερους ξεχωρίζουν ο Κωνσταντίνος που ζωγραφίζει στα 0727 δύο εικόνες στον Άγιο Αθανάσιο Γαρδικίου 52 και ο Γεώργιος Δ- Ζωγράφος 51- Γενικά για την αγιογραφία στη Φθιώτιδα βλ- Π-Ι- Βασιλείου+ «Ανηγέρθη ο πάνσεπτος και ιερός ούτος ναός» Φθιώτις 3 '0847(+ 11- Ι-Κ- Λαθύρης+ «Ο ταπεινός αγιογράφος της τουρκοκρατίας» Φθιωτική Σκέψη 2,3 'Μάιος,Αύγουστος 0868(+ 072,074- Αιμ- Οθρυώτης+ «Φθιωτική Αγιογραφία» Φθιωτικά Χρονικά 0 'Λαμία 087/(+ 63,67- Δ- Θ- Νάτσιος+ «Φθιωτι, κή Αγιογραφία»+ Φθιωτικά Χρονικά 0 'Λαμία 087/(+ 63,67- Γ- Λαθύρης+ «Λησμονημένοι λαϊ, κοί αγιογράφοι- 'Συμβολή στην ιστορία της Φθιωτικής Αγιογραφίας(» Φθιωτικά Χρονικά 1 'Λαμία 0870(+ 03/,030- Αλ- Κάιλας+ «Αγιογράφοι της Φθιώτιδας+ από τον 06 ο αι- μέχρι σή, μερα» Φθιωτικός Λόγος 0 'Δεκέμβριος 0880(+ 08,14- Ν- Γραίκος+ «Ο ζωγραφικός χώρος στην ελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική '08 ος, αρχές 1/ ου αι-( στοιχείο συνέχειας ή ασυνέχειας της παράδοσης:»+ στο9 Α Επιστημονικό Συμπόσιο της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης 'Β Αμφιθ- Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών+ 03,04 Μαρτίου 1//7(- Πρακτικά+ Α, θήνα 1//8+ 157,158-52- Στην εικόνα με τους Τρεις Ιεράρχες σώζεται επιγραφή με την υπογραφή του9 ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ 0727 ΧΕΙZΡ\ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙ, ΝΟΥ+ ενώ στην πάριση εικόνα με τον προφήτη Ηλία και τον άγιο Θεόδωρο μόνο η χρονολογία9 0727-

407 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ που υπογράφει στα 0743 τη μεγάλη εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου στον Άγιο Αθανάσιο Γυφτοχωρίου 53 - Σημαντικό και μεγάλο έργο άφησαν ο Ιωάννης Αναγνώστης Ζωγράφος από τα Γρεβενά ή Γρεβενίτης και οι γιοι του Αναστά, σιος και Δημήτριος 54 - Η οικογένεια Γρεβενίτη δραστηριοποιήθηκε αρχικά στη Φθιώτιδα και την Ευρυτανία+ όπου πατέρας και γιοι εκτέλεσαν πλήθος παραγ, γελιών για ναούς της περιοχής+ όπως για την Αγία Τριάδα+ τον μητροπολιτικό ναό του Καρπενησίου 55 + ενώ στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στα Πουγκάκια- Το εργαστήριό τους ήταν παραγωγικότατο και τα υπογεγραμμένα έργα τους στην περιοχή καλύπτουν την περίοδο από το 0744 έως και το 0802 56 'Εικ- 18(- Ακολουθούν με σειρά ενυπόγραφων έργων σε ναούς της ευρύτερης περιοχής της 53- Δέηση του δούλου του θεού Καλινίκου ιερομονάχου εκ κόμης Γιφτοχόρι 0743.. διά χει, ρός Γεωργίου Δ- Ζωγράφου- 54- Οθρυώτης+ Φθιωτική Αγιογραφία+ 64- Κάιλας+ Αγιογράφοι της Φθιώτιδας+ 10,11- Γραίκος+ Ζωγραφικός χώρος+ 157-55- Ο Ιωάννης Γρεβενίτης υπογράφει στην Αγ- Τριάδα τις δεσποτικές εικόνες του 0732+ τις εικόνες Δωδεκαόρτου και την εικόνα των Τριών Ιεραρχών του 0744+ τη δεσποτική εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα από την παλαιά εκκλησία της Παναγίας του 0751 και τις τοιχογρα, φίες του 0755+ ενώ οι γιοι του τις νεώτερες τοιχογραφίες των 0784 και 0785 'Π- Ι- Βασιλείου+ Η εκκλησία Αγ- Τριάδα του Καρπενησίου+ Αθήνα 0851+ 5/,55+ εικ- 26+ 3/,30+ 32+ 35,37+ 40(- Ενυπόγραφα έργα του Ιωάννη βρίσκονται στην Αγία Παρασκευή Δομιανών+ του 0748 'Π-Ι- Βασιλείου+ Η Παναγία Δομνιανίτισσα+ Αθήνα 0848+ 0/( και στην Αγία Παρασκευή Κομποτά, δων των 0777 και 0778 'Λαθύρης+ Λαϊκοί αγιογράφοι+ 030(- 56- Ο Ιωάννης υπογράφει στα 0744 στον Αγ- Νικόλαο Πουγκακίων τις δεσποτικές εικόνες με τον Παντοκράτορα9 ΕΓΕΝΕΤΟ 0744 ΙΟΥΝΙΟΥ 14 Δια χειρός Αναγνώστου Ι- Ζ- Γρεβενών.. ΕΖΩΓΡΑΦΙΣΘΕΙ Δια ΒΟΗΘΗΑ ΤΩΝ ευσεβών Χριστιανών της χώρας Π-Κ- και τους Τρεις Ιεράρχες9 0744- χειρός Ιω- Ζ- Γρεβενών ιουνήου 16- Ο Αναστάσιος υπογράφει στα 0750 στον Άγ- Νικόλαο Χαλίλης τη δεσποτική εικόνα με τον άγιο Νικόλαο και σκηνές του βίου του9 Εγένετο Δαπάνη+ των συνδρομιτών του χωριού Χαλίλης+ 0750.. Διά χειρός Αναγνώστου Ζω, γράφου και Αναστασίου εκ Γρεβενών+ στα 0758 στο ξωκκλήσι του Αγ- Γεωργίου Μπρούφλια, νης την εικόνα με τον άγιο Γεώργιο9 Γεώργιος Γεραντώνη 0758- Α- Ζωγράφος εκ Γρεβενών+ στα 0764 στον Άγ- Αθανάσιο Καναλίων την εικόνα προσκυνηταρίου με τον άγιο Αθανάσιο9 ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Δ- ΣΗΛΕΒΙΣΤΑΣ.. απριλίου 0/ 0764 Δια χηρός Αναστ- Ιω- Ζωγράφου+ στα 0767 στον Άγ- Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας την εικόνα με τον άγιο Χαράλαμπο9 Κατηξιώθης+ Χαράλαμπε+ εκ ξίφους και λαμπρότητος και χαράς των Μαρτύρων.. 0767 Σεπτεμβρίου 1 εκ χειρός Αναστ- Ιω- Ζωγράφου+ στα 0770 στο ξωκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου Νικολιτσίου τη δεσποτική εικόνα με τον Πρόδρομο9 ΔΑΠΑΝΗ του Ιω- Λ- ΖΗΣΙΜΟΥ την 4 Νοεμβρίου 07709 και δια χειρός Α-Ι- Ζωγράφου+ στα 0771 στον ενοριακό ναό της Αγ- Παρασκευής Σπερχειάδας την εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου+ που προέρ, χεται από το παλαιό ξωκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου Γόργιανης9 Διά χειρός Αναστασίου Ιω'άννου(. Ζωγράφου εκ Γρεβαινών.. ZΔαπ\άνη ΑZπ\οστόλη. Z \άκη και εις μνημό'συ, νον(. Ιουνίου 01-0771+ στα 0777 στον Άγ- Νικόλαο Μπρούφλιανης την εικόνα προσκυνηταρί, ου με τον άγιο Νικόλαο9 ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗ Γεωρ- Ευστ- ΓΕΡΑΝΤΩΝΙΣ-. Έργον Αναστασίου Ιω- Ζωγράφος την 04 Απριλίου 0777+ τέλος στα 0783 ο Αναστάσιος υπογράφει μαζί με τον Δη, μήτριο στον Άγ- Αθανάσιο Γαρδικίου την εικόνα με τον άγιο Δημήτριο9 Άπασα η εργασία της

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 408 Σπερχειάδας ο Δημήτριος Ιωάννου Ζωγραφίδης 'μνεία 0761( 57 + ο Νικόλαος Δημητρίου Σαρρής ή Παπα,Νικόλαος Σαρρής από το Νεοχώρι Τυμφρηστού 'μνείες 0765 και 0780( 58 'Εικ- 2/(+ ο Γρηγόριος Κοιρανίτης+ ιερομόναχος από τη Σκόπελο 'μνεία 077/( 6/ + ο Αποστόλης Κυρίτζης 'μνεία 0766( 60 + ο Χ- Μά, θος από την Ήπειρο 'μνεία 0782( 61 + ο αυτοδίδακτος αγιογράφος Βασίλης Μπακογιάννης από τη Φτέρη 'μνείες 08/2+ 08/3 και 08/5( 62 'Εικ- 20(+ ο Α, θανάσιος Αποστολίδης ο Μακεδόνας από το Λέχοβο της Φλώρινας 'μνείες 08/5+ 0803+ 0807+ 0810 και 0827( 63 + ο Κομνάς Παπαγιαννάκος+ κουνιάδος του ζωγραφικής χρωματισμού και χρυσωμάτων εγένετο δια χειρός. Αδελφών Αναστ- και Δημ- Γρεβενίτου 0783 Οκτωβρίου 7- Ο Δημήτριος υπογράφει στα 0787 μεγάλη δεσποτική εικόνα με τον Πρόδρομο+ που φυλάσσεται σήμερα στο ξωκκλήσι του Αγ- Πνεύματος Λευκάδας9 Διά Δα, πάνης Ιω- Γ- Z \σα 0787 Φεβρουαρίου 7.. Έργον Δημ- Ιω Γρεβενών+ στα 0/81 στον Άγ- Νι, κόλαο Χαλίλης την εικόνα με τον άγιο Γεώργιο9 Έργον Δ-Ι- Γρεβενίτου 08/1+ στα 08/3 στην Κοίμηση της Θεοτόκου Πουγκακίων τη δεσποτική εικόνα με τους αγίους Χαράλαμπο και Τρύ, φωνα9 08/3 Ιουνίου 0/ Έργον Δ- Ι- Γρεβενίτου+ τέλος στα 0802 στον Άγ- Αθανάσιο Καναλίων την παράσταση με τον ένθρονο Χριστό Παντοκράτορα του δεσποτικού θρόνου9 Εν Αγιάννη τη 11 Απριλίου 0802- Έργον Δ-Ι- Γρεβενίτου- 57- Υπογράφει στα 0761 στον Άγ- Ιωάννη το Θεολόγο Στάγιας τις δεσποτικές εικόνες με τον Πρόδρομο9 Δέησις του δούλου του θεού Ευσταθίου Κωνσταντίνου Πουγγάκι τη 6 Αυγού, στου 0761 δια χειρός Δ- Ι- Ζωγραφίδου και τον άγιο Νικόλαο9 Δαπάνη των κατοίκων Στάγιας χειρ Δ-Ι- Ζωγραφίδης- 58- Έδρασε κυρίως στην Ευρυτανία+ αλλά έργα του σώζονται διάσπαρτα και σε ναούς της Φθιώτιδας 'Οθρυώτης+ Φθιωτική Αγιογραφία 65- Κάιλας+ Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 11(- Υ, πογράφει στα 0765 στον Άγ- Αθανάσιο Γυφτοχωρίου την εικόνα με τον άγιο Αθανάσιο9 Δέησις του δούλου του θεού Κων. νος κουβέλι 0765.. Έργον Νικ Δ- Σαρρή και στα 0780 στον Άγ- Νικόλαο Μπρούφλιανης τις δεσποτικές εικόνες με τον άγιο Αθανάσιο9 Δαπάνη Αθανασίου Β- Βαλατσού- Έργον Παπανικολάου Σαρρή 0780 και τον άγιο Σπυρίδωνα9 Δαπάνη Σπυρίδωνος Γεραντώνη 0780 υπό Παππανικολάου Σαρρή- 6/- Στα 077/ υπογράφει στην Κοίμηση της Θεοτόκου Κολοκυθιάς την εικόνα με τον άγιο Αλέξανδρο9 Έργον Γρηγορίου ιερομονάχου Κοιρανίτου εκ Σκοπέλου 077/- 60- Στα 0766 υπογράφει στον Άγ- Νικόλαο Κυριακοχωρίου τη δεσποτική εικόνα με τον Παντοκράτορα9 0766 Ιουλίου 03 χειρ Αποστόλι, Κυριτζή- Έργο του είναι και η δεσποτική με τη Θεοτόκο Οδηγήτρια- 61- Στα 0782 υπογράφει στον Άγ- Νικόλαο Μπρούφλιανης τη δεσποτική εικόνα με τον ά, γιο Νικόλαο9 Έργον Χ- Μάθου ο εξ- Ηπείρου Φ'εβρουα(ρίου 18 0782-62- Υπογράφει έργα του στον Αγ- Βασίλειο Φτέρης+ που ανέγειρε ο ίδιος στα 08/2,08/3+ ό, πως την εικόνα με τον Μυστικό Δείπνο9 Μπακογιάννης και στις θύρες της Πρόθεσης με τον αρχάγγελο Μιχαήλ και του Διακονικού με τον αρχάγγελο Γαβριήλ9 υπό Β- Μπακογιάννη 08/5 'Σταμοκώστας+ Φτέρη 2/4(- 63- Έδρασε στη Φθιώτιδα μέχρι το 0815 και έργα του σώζονται διάσπαρτα σε εκκλησίες της περιοχής+ όπως εικόνες στους Ταξιάρχες Μεξιατών και στον Άγ- Αθανάσιο Ομβριακής 'Ο, θρυώτης+ Φθιωτική Αγιογραφία 66( και τοιχογραφίες στην παλαιά εκκλησία του Αγ- Χαρα, λάμπους Ραχών'Κάιλας+ Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 12(- Στα 08/7 αγιογραφεί σε τσίγκο τις τρεις δεσποτικές εικόνες στην Αγ- Παρασκευή Παλαιοβράχας και υπογράφει αυτήν με τη Θε,

41/ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ Αποστολίδη 'μνεία 0818( 64 + ο Σίμων Δ- Σίμος από την Υπάτη 'μνείες 0800 και 0801( 65 'Εικ- 21( και ο Γιώργος Σαραφιανός από τη Σιάτιστα 'μνείες 0805 και 0815( 66 - Σημαντική παραγωγή φορητών εικόνων σε τσίγκο άφησε σε πολλούς ναούς της περιοχής ο γραμματοδιδάσκαλος+ ιστορικός και αυτοδίδακτος αγιο, γράφος από τη Φτέρη+ Γεώργιος Νικολάου Τσιούστας '0760,0845( 'Εικ- 22( 67 - οτόκο Οδηγήτρια9 Δαπάνη Νικολάου Φαλιά εις βοήθειαν αυτού- Έργον Αθ- Αποστολίδου εν Λαμία 08/7- Στα 0803 υπογράφει στους Αγ- Πάντες Γαρδικίου τη δεσποτική εικόνα με τους αγίους Πάντες9 Δαπάνη Κων- Γαρδίκη ιατρού- Έργον Αποστολίδου εν Λαμία 0803+ στα 0807 εκτελεί το Δωδεκάορτο και τις δεσποτικές εικόνες στον Άγ- Αθανάσιο Γαρδικίου και υπογρά, φει αυτές με τον Προφήτη Ηλία9 Δαπάνη Αδελφών Ηλία Κων.νου και Νικολάου Γρηγ- Κόλ, λια- Έργον Αθ- Αποστολίδου Λαμία+ τον αρχάγγελο Μιχαήλ9 Εις μνήμην Κων- Βλαχάκη και Δημ- Τσαντζάλου Ανατίθησιν Ευφροσύνη Κωνστ- Βλαχάκη και Σοφία Δημ- Τσαντζάλου Έργον Αθ- Αποστολίδη και τους αγίους Σπυρίδωνα+ Νικόλαο και Χαράλαμπο9 ΔΑΠΑΝΗ ΚΩΝ- Δ- ΒΑΡΣΑΜΗ ΣΠΥΡ- Ν- ΤΣΙΤΣΙΜΠΑΚΟΥ Έργον Αθ- Αποστολίδη+ στα 0810 στο ξωκλήσι του Αγ- Γεωργίου Πουγκακίων την εικόνα προσκυνηταρίου με τον άγιο Γεώργιο9 ΔΑ, ΠΑΝΗ ΜΑ ΑΣ Δ- ΜΑΥΡΙΚΟΥ 0810- Έργον ΑποστολZίδου\ και τέλος στα 0827 στον Άγ- Δημήτριο 'Παλαιοημερολογιτών( Πουγκακίων την εικόνα με τη Θεοτόκο Οδηγήτρια9 ΔΑΠΑ, ΝΗ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΛΕΡΗ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ- Έργον Α- Αποστολίδου Αθήναι 0827-64- Στα 0818 ζωγραφίζει στους Αγίους Αποστόλους Πιτσίου τις δεσποτικές εικόνες και υ, πογράφει αυτήν με τον Παντοκράτορα9 ΔΑΠΑΝΗ ΑΝΔΡ- Π- ΚΑΛΤΣΑ 0818- ΕΡΓΟΝ Κ- ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗ 'Οθρυώτης+ ό-π- 66- Κάιλας+ ό-π- 12(- 65- Υπογράφει στα 0800 στο ξωκκλήσι του Αγ- Νικολάου Γυφτοχωρίου τις εικόνες με τον άγιο Νικόλαο9 Σίμος 0800+ τη Θεοτόκο9 Σ-Δ- Σίμος 0800+ τον Παντοκράτορα9 Σ-Δ- Σίμονος 0800+ τον Πρόδρομο9 Σ-Δ- Σίμος 0800+ τον άγιο Σεραφείμ9 Ο Άγιος Σεραφείμ των Αγράφων του Φαναρίου και Νεοχωρίου.. Έργον Σίμ- Δ- Σίμου Εν Υπάτη τη 17 Οκτωβρίου 0800 και τον ά, γιο Δημήτριο9 Έργον Σίμωνος Δ- Σίμου 0800+ στα 0801 στους Ταξιάρχες Μαρμάρων την ει, κόνα προσκυνηταρίου με τη Σύναξη των Αρχιστρατήγων9 Έργον Σίμωνος Δ- Σίμου- Εν Υπά, τη τη 12 Ιουλίου 0801- Για άλλα ενυπόγραφα έργα του+ βλ- Οθρυώτης+ ό-π- 65- Κάιλας+ ό-π- 12-66- Πρόκειται για αξιόλογο αγιογράφο+ που σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών+ εγκατα, στάθηκε στη Στυλίδα και έδρασε κυρίως στη Λαμία+ όπου δημιούργησε εργαστήρι ζωγραφικής και αγιογραφίας 'Οθρυώτης+ ό-π- 66,67- Κάιλας+ ό-π- 12- Στα 0805 υπογράφει στο ξωκλήσι του Αγ- Αθανασίου Κάτω Καλλιθέας την εικόνα με τον άγιο Νικόλαο9 Γ- Σαραφιανός+ Λαμία 0805 και στον Άγ- Αθανάσιο Γαρδικίου την εικόνα με τους αγίους Θεοδώρους9 Δαπάνη Νικολάου Π- Παπανάγνου Γ- Σαραφιανός Λαμία 0805- Δέκα χρόνια αργότερα υπογράφει στον Άγ- Νικόλαο Μπρούφλιανης τη δεσποτική εικόνα με τον αρχάγγελο Μιχαήλ9 Γ- Σαραφιανός 0815-67- Έργα του αποθησαυρίζονται σε αρκετές εκκλησίες των ορεινών χωριών της περιοχής+ όπως στο Κυριακοχώρι+ στο Νικολίτσι και στη Γραμμένη Οξυά 'Οθρυώτης+ ό-π- 65- Κάιλας+ ό-π- 12,13- Σταμοκώστας+ Φτέρη 62,63(- Ενυπόγραφο έργο του αποτελεί η εικόνα προσκυνη, ταρίου με τον Χριστό Παντοκράτορα σε τσίγκο σήμερα στο ξωκκλήσι του Προδρόμου Κάτω Καλλιθέας+ άλλοτε στον ενοριακό ναό του Αγ- Γεωργίου9 Αφιέρωμα Βασιλείου Κυρ- Τσιτσία 'αντί δραχμών( Γ-Ν-Τ- Ο Τσιούστας στην Κοίμηση της Θεοτόκου Παλαιοβράχας υπογράφει με σχόλια τις δεσποτικές εικόνες με τον Παντοκράτορα9 Δαπάνη Κωνσταντίνου Δ- Γεωργίου- Γ-Ν- Τσιούστας 08 και την Κοίμηση9 Δαπάνη Γεωργίου Ράπτη- Σύνθεσις και εικονογραφία υπό Γ-Ν- Τσιούστα- Εν Φτέρη 0810- Επιτρέπεται φωτογράφησης ή οιαδήποτε αντιγραφή της

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 410 Μάλιστα+ σε δεσποτική εικόνα με την αγία Τριάδα+ στο ξωκκλήσι του Αγίου Πνεύματος στη θέση Ινδρίζη Λευκάδας 68 + υπογράφει μαζί με την κόρη του Κων, σταντία 7/ - Καταγράφηκε και μία περίπτωση χρυσοπλέκτη εικόνων+ αυτή του Ιωάννη Α- Αναστασόπουλου από την Πέρα Χομίργιαννη 'Ανατολή( 'μνεία 0814( 70 - Πολλές δεσποτικές εικόνες και σχεδόν όλες οι εικόνες προσκυνηταρίων κά, θε ναού συνοδεύονται από αφιερωματικές επιγραφές ή δεήσεις μεμονωμένων ατόμων ή οικογενειών+ αλλά και ομάδων- Στις δεήσεις των επιγραφών ανα, γνωρίζονται όλες οι γνωστές σπερχειαδίτικες οικογένειες και η συχνότητα των αφιερώσεων διασαφηνίζει με τον πλέον γλαφυρό τρόπο την κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση της περιοχής την εποχή αυτή 71 - Συνάμα όμως+ α, νεξάρτητα από το αν οι αφιερώσεις συνοδεύουν μεγάλες δεσποτικές ή προσκυ, νηματικές εικόνες σχετικά εύπορης χορηγίας είτε μικρού μεγέθους φορητές ει, κόνες ταπεινότερης χορηγίας+ αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα+ την ευσέβεια και την ακλόνητη πίστη των Σπερχει, πρωτοτυπίας του παρόντος σχεδίου+ μόνον κατόπιν εγγράφου αδείας του εκπονήσαντος υπογε, γραμμένου- Γ-Ν- Τσιούστας- Δικό του σχόλιο σώζεται και στην εικόνα προσκυνηταρίου με την Κοίμηση της Θεοτόκου στον ενοριακό ναό της Κοίμησης Νικολιτσίου9 Με μίαν μόνην εικόνα. την παρούσαν δύναται. να γίνη λειτουργία. Απαγορεύεται η αντιγραφή-.. Δαπάνη Δημητρί, ου Τ- Καϊδαντζή- Ο Γεώργιος Τσιούστας έγραψε βιβλίο για την ιστορία της Φτέρης το 0782+ που ξανάγραψε το 084/+ μετά την καταστροφή των χειρογράφων του στην πυρπόληση της οι, κίας του από τους Γερμανούς το 0833-68- Το ξωκκλήσι του Αγ- Πνεύματος ανεγέρθηκε στο πρώτο μισό του 1/ ού αι- στη θέση πα, λαιότερου ναού μεγαλύτερων διαστάσεων+ όπως προκύπτει από το μέγεθος των δεσποτικών ει, κόνων του 08 ου αι- που φυλάσσονται συγκεντρωμένες στο εσωτερικό του- Επιπλέον το γεγονός ότι η θέση Ινδρίζη απέχει περίπου 0,1 χλμ- δυτικά της θέσης Κεραμίδι στην κτηματική περι, φέρεια του οικισμού Νεοχωρακίου του τ- Δήμου Αγίου Γεωργίου+ όπου εντοπίζεται επιφανειακή κεραμική+ καθώς επίσης και η γειτνίασή της+ λίγο δυτικότερα+ με τη θέση Τουρκομνήματα υ, ποδεικνύουν την ύπαρξη στη γύρω περιοχή οικισμού μεταβυζαντινών χρόνων- 7/- Η επιγραφή που συνοδεύει την εικόνα περικλείει ένα συγκινητικό πατριωτικό χαρακτή, ρα9 Εργασία Γ-Ν- Τσιούστα και Κωνσταντίας Γ- Τσιούστα- Εν Φτέρη κατά Φθινόπωρον 0832 και ετελείωσεν αρχάς Ιανουαρίου 0833 εν διωγμώ παρά των κατακτητών.. Πατριωτική έ, μπνευσις εφαρμογής εκ του ιερού κατά Ιωάννην Ευαγγελίου- 70- Ο Αναστασόπουλος στα 0814 στον Άγ- Νικόλαο Χομίργιαννης εκτελεί και υπογράφει τις εικόνες με τον προφήτη Ηλία9 Δαπάνη Ηλία Γ- Ανδρίτσου εγένετο υπό του χρυσοπλέκτου Ιωάν- Α- Αναστασόπουλου Π- Χομίργιαννη 00-6-0814 και την αγία Σοφία με τις τρεις θυγα, τέρες της9 Η δαπάνη εκ του ταμείου «αγίας Σοφίας» έργον του χρυσοπλέκτου Ι- Α- Αναστα, σοπούλου Π- Χομίργιαννη 1-00-0814- Την ίδια χρονιά υπογράφει στο ξωκλήσι του Προφήτη Η, λία Μπρούφλιανης την εικόνα με τους προφήτες Ηλία και Ελισαίο9 Η δαπάνη Ιωάννου ιερέως εγένετο υπό του χρυσοπλέκτου Ι- Α- ΑναστασοZπού\λZου\ Π- ΧομίργιαZνν\η 0814-71- Μ-Δ- Πολυβίου+ «Οι φορείς της ναοδομικής δραστηριότητας στο Πήλιο κατά τον 07 ο και 08 ο αιώνα '06//,0770(»+ Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση UH '0342,074/(+ Αθήνα 1//1+ 054,055-

411 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ αδιτών- Κάποιες μάλιστα αφιερωματικές δεήσεις αποτελούν πολύτιμες μαρ, τυρίες για ιστορικές ενθυμήσεις 72 - Τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνας+ αν και ενδεικτικά+ φωτίζουν την εκ, κλησιαστική τέχνη της Σπερχειάδας από το 072/ έως το 083/- Την περίοδο αυτή+ καταγράφεται μία δυναμική έκφραση του κοινοτικού εκκλησιαστικού πνεύματος στην ορεινή περιοχή της Σπερχειάδας+ που αποτυπώνεται στην α, νέγερση πολλών ναών στους πολυπληθέστερους οικισμούς 'Παλαιοβράχα+ Α, γά+ Γαρδίκι+ Σέλιανη+ Κυριακοχώρι( και στα περίχωρά τους- Η ανέγερση των ναών καλύπτεται πρώτιστα από εράνους και δωρεές+ ενώ συνεισφέρουν και ε, λάχιστοι επώνυμοι χορηγοί- Από τους 84 ναούς που καταγράφηκαν 28 είναι ε, νοριακοί ή κοινοτικοί+ 00 κοιμητηριακοί+ 3 ανεγέρθηκαν στη θέση παλαιότερων+ ένας είναι ιδιωτικός 73 και 3/ ξωκκλήσια 'Εικ- 23(- Η Σπερχειάδα εντάσσεται αρχιτεκτονικά στην ελλαδική σχολή+ όπως αυτή απαντά στην Ευρυτανία+ τη Θεσσαλία και την Ήπειρο+ και λόγω της θέσης της+ δέχεται άμεσες επιρροές από τα γύρω αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα+ τη Λαμία και το Καρπενήσι+ ενώ ηπειρωτικές συντεχνίες στην αρχή και ντόπιες στη συνέχεια εργάζονται συχνά για την εκτέλεση των τοπικών έργων- Οι αρ, χιτεκτονικοί τύποι που εμφανίζονται κατά τον 08 ο και το πρώτο μισό του 1/ ού αι- είναι οι πλέον συνήθεις για την εποχή- Γίνεται φανερή προσπάθεια για α, νάδειξη των εξωτερικών επιφανειών των ναών+ με τη συμμετρική παράθεση των ανοιγμάτων+ την παρουσία λιθανάγλυφων και την επιμελημένη κατα, σκευή των επί μέρους μορφολογικών στοιχείων- Συγχρόνως το εσωτερικό των ναών κοσμείται με ξυλόγλυπτα περίτεχνα ή λιτά τέμπλα 'Εικ- 24(+ άμβωνες+ αρχιερατικούς θρόνους+ προσκυνητάρια και ποικίλλεται με πολύχρωμες ξύλινες οροφές+ έργα φιλοτεχνημένα από επώνυμους και ανώνυμους+ Μετσοβίτες αρ, χικά και ντόπιους στη συνέχεια+ μάστορες- Οι ελάχιστες γραπτές μαρτυρίες+ που υπάρχουν για τα ισνάφια των κτι, στών+ λιθοξόων και ταγιαδόρων που εργάστηκαν την εποχή αυτή στην περιο, χή 74 + πλουτίζονται με τα νέα στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα- Σημα, 72- Τρία αδέλφια δαπάνησαν για την κατασκευή της δεσποτικής εικόνας των Δώδεκα Α, ποστόλων στους Αγ- Αποστόλους Πιτσίου και την αφιέρωσαν ως μνημόσυνο ψυχικής σωτηρίας της μητέρας τους και του αδελφού τους που φονεύθηκε στη μικρασιατική καταστροφή του 08119 ΔΑΠΑΝΗ ΠΑΝ- Κ- ΕΥΑΓΓ- ΚΩΝ- ΤΣΑΚΑ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓ- ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΟΣ ΕΝ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 0811-73- Ο Άγ- Ιωάννης Θεολόγος στο κτήμα Μηνογιάννη+ πέρασε πρόσφατα στην κυριότητα του κ- Γεωργίου Κυρίτση 'Κανέλλος+ Σπερχειάδα 08- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 0/3(- 74- Καραγιάννης+ Λαϊκή ξυλογλυπτική στα Πουγκάκια 01,04- Ο Ευθυμίου αναφέρει ως ταγιαδόρο τον Ιωάννη Καραναστάση ή Ζωγράφο από την Ήπειρο+ ο οποίος εργάστηκε στην ευ, ρύτερη περιοχή της Δυτικής Φθιώτιδας 'Ευθυμίου+ Ξυλόγλυπτο τέμπλο Αγίου Νικολάου Ζιώψης 02,05(- Ο Κανέλλος αναφέρει οικογένειες μαστόρων από τη Σιτίστα 'Γραμμένη Οξυά(+ που ερ, γάστηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Σπερχειάδας 'Κανέλλος+ Γραμμένη Οξυά 0//,0/2(-

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΠΕΡΧΕΙΑΔΑΣ 412 ντικό για την ιστορία της τοπικής αρχιτεκτονικής είναι η ύπαρξη ακριβώς χρονολογημένων από επιγραφές ναών+ έντεκα του 08 ου και εννέα του πρώτου μισού του 1/ ού αι-+ οι οποίοι μπορούν ν αποτελέσουν στοιχείο σύγκρισης για την έμμεση χρονολόγηση και των άλλων ναών της ευρύτερης περιοχής 75 - Την ίδια περίοδο πολλοί από τους ναούς που ανεγείρονται στις κωμοπόλεις+ τα χωριά και την ύπαιθρο+ κοσμούνται με φορητές εικόνες και σε τρεις μόνο περιπτώσεις με τοιχογραφίες+ κυρίως από επώνυμους αγιογράφους+ καταξιω, μένους και σε άλλες πόλεις της περιοχής+ τη Λαμία+ το Καρπενήσι+ τη Στυλί, δα+ το Δομοκό- Η παρουσία οικογενειακών ζωγραφικών εργαστηρίων+ των Γρεβενιτών+ αγιογράφων από τη Μακεδονία+ την Ήπειρο ακόμη και τη Σκό, πελο αποδεικνύει για άλλη μία φορά ότι+ μετά την Απελευθέρωση και πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο+ αγιογράφοι από την αλύτρωτη ακόμη Ελλάδα πε, ριοδεύουν στην ελεύθερη Ρούμελη και τον Μοριά για να διακονήσουν την ιερή τέχνη τους και να παράγουν έργα πίστης και δέησης για κοινότητες και με, μονωμένους πιστούς- Πολλοί από αυτούς αποφασίζουν να μείνουν μόνιμα στην περιοχή+ όπως αποδεικνύεται από την απογραφή+ ύστερα από διαταγή του Υ, πουργείου Εξωτερικών προς την Αστυνομική Διεύθυνση Φθιωτιδοφωκίδας+ των διαμενόντων Δυτικομακεδόνων το 080/ 76 - Ανάμεσα στους απογραφέντες συ, μπεριλαμβάνεται και ο αγιογράφος Αθανάσιος Αποστολίδης 77 από το Λέχοβο της Φλώρινας+ φημισμένο μαστοροχώρι 78 - Δίπλα τους εξασκούν τη λίγη+ μέ, τρια ή ικανή τέχνη τους ντόπιοι αγιογράφοι+ αυτοδίδακτοι ή με μαθητεία+ υπο, γράφοντας τα έργα τους και δηλώνοντας περήφανα την καταγωγή τους- Κά, ποιοι από αυτούς μάλιστα συνδέονται με δεσμούς αίματος+ συγγένειας ή μα, θητείας- Όλοι τους κινούνται στην περιφέρεια των καλλιτεχνικών ρευμάτων της εποχής τους που αρέσκονται στη φυσιοκρατική απόδοση των μορφών+ χω, ρίς όμως κάποιοι να ξεκόβουν τελείως από την αυστηρότητα και το ήθος της μεταβυζαντινής αγιογραφίας- Στη μέτρια τέχνη τους είναι εμφανείς τόσο οι ε, πιδράσεις από τη ρωσική αγιογραφία της εποχής τους+ όσο και τα σημάδια του 75- Αξιοπρόσεκτη είναι η διαδοχική ανέγερση των ναών Κοίμησης της Θεοτόκου Γόργια, νης '075/(+ Αγ- Νικολάου Χαλίλης '075/(+ Αγ- Αθανασίου Αρχανίου '0750( και Αγ- Νικολάου Γραμμένης '0751(- Η ομοιομορφία της τυπολογίας+ κυρίως των τριών τελευταίων+ υποδηλώνει την κατασκευή τους από το ίδιο+ πιθανότατα ηπειρωτικό+ συνεργείο- 76- Γ- Τουσίμης+ «Εγκατάσταση και επαγγελματικές παραδοσιακές επιδόσεις Δυτικομα, κεδόνων στη Φθιώτιδας στις αρχές του αιώνα μας» στο9 Α Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών- Γλώσσα, Ιστορία, Λαογραφία 'Λουτρά Υπάτης 16,18 Απριλίου 088/(- Πρακτικά+ Λ- Υπά, της,λαμία 0882+ 138,156-77- Οθρυώτης+ Φθιωτική Αγιογραφία 66- Κάιλας+ Αγιογράφοι της Φθιώτιδας 12-78- Το Λέχοβο παραμένει μέχρι τις μέρες μας ένα από τα λίγα μαστοροχώρια+ όπου εδρεύει+ από το 0803+ το «Εθνικό σωματείο οικοδόμων και λοιπών επαγγελματικών Λεχόβου- Ο Άγιος Παντελεήμων»+ ένα από τα πρώτα δέκα συνδικαλιστικά όργανα που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα-

413 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΥΡΚΟΣ, ΑΛΕΞΙΑ ΥΦΑΝΤΗ δυτικότροπου κλίματος της «ναζαρηνής» λεγόμενης σχολής 8/ - Μέσα από την έρευνα διαπιστώθηκε και η προτίμηση των πιστών της Σπερχειάδας στη λατρεία συγκεκριμένων θείων προσώπων- Από τους 84 να, ούς+ δεκαέξι είναι αφιερωμένοι στο Άγιο Νικόλαο+ έντεκα στην Κοίμηση της Θεοτόκου+ εννέα στον Προφήτη Ηλία+ από οκτώ στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Γεώργιο+ πέντε στον Άγιο Αθανάσιο και από τέσσερις στους Αγίους Δημήτριο+ Ιωάννη τον Πρόδρομο+ Κωνσταντίνο και Αγία Τριάδα- Στην παρούσα δημοσίευση επιχειρήθηκε να συστηματοποιηθούν τα πρώτα ενδεικτικά συμπεράσματα για την αρχιτεκτονική των ναών του 08 ου αι- της ευρύτερης περιοχής της Σπερχειάδας+ το ζωγραφικό και γλυπτό τους διάκο, σμο+ όπως διαμορφώθηκαν με βάση τις τοπικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες 80 + αλλά και σε συνάφεια με τις επιρροές που δέχτηκαν από άλλες+ κυρίως όμο, ρες+ περιοχές του ελλαδικού χώρου+ την Ήπειρο και τη Θεσσαλία+ και από τα πλησιέστερα αστικά κέντρα+ τη Λαμία και το Καρπενήσι- Η επιμελημένη κα, τασκευή των ναών και των ξωκκλησιών+ ο μεγάλος αριθμός τους+ καθώς και ο πλούτος των διατηρούμενων εκκλησιαστικών κειμηλίων στοιχειοθετούν μία σχετικά αξιόλογη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στην περιοχή της Σπερ, χειάδας+ που ευνόησε την κινητικότητα και τη δραστηριοποίηση αν και στο πλαίσιο μιας συντηρητικής παραδοσιακής τεχνοτροπίας πολλών τεχνιτών είτε από τον ηπειρωτικό χώρο είτε από τους πλησιέστερους οικισμούς- Η ολο, κλήρωση της μελέτης του ήδη καταγεγραμμένου υλικού προϋποθέτει την επέ, κταση της έρευνας και σε εκκλησιαστικά κτίσματα της ίδιας περιόδου του ευ, ρύτερου φθιωτικού χώρου+ προκειμένου να διερευνηθούν συστηματικά κύρια ζη, τήματα για τη δραστηριότητα των τεχνιτών+ τους παράγοντες και τις επιδρά, σεις που διαμόρφωσαν και καθόρισαν την εξέλιξη και την παγίωση της τεχνο, τροπίας τους+ έτσι ώστε να επιτευχθεί η συνολική θεώρηση της εκκλησιαστι, κής τέχνης των νεότερων χρόνων στη Φθιώτιδα- 8/- Γενικά για το κίνημα των Ναζαρηνών+ βλ- Δ- Παπαστάμος+ Η επίδραση της ναζαρη, νής σκέψης στη νεοελληνική εκκλησιαστική ζωγραφική+ Αθήνα 0866+ 06 κ-εξ- Ευτ- Γεωργιά, δου,κούντουρα+ Θρησκευτικά θέματα στη νεοελληνική ζωγραφική '08//,083/(+ Θεσσαλονίκη 0873+ 0,5- Ι-Β- Φριλίγκος+ Ο αγιογράφος Κωνσταντίνος Φανέλλης και το έργο του+ Αθήνα 1//4+ 38,54- Μ- Δανιήλ, Σ- Ζύρμπα, Γ- Κακαβάς+ «Η Εκκλησιαστική Τέχνη στη Σαλαμί, να+ 072/,083/» στο9 Α Επιστημονικό Συμπόσιο της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης 'Β Αμφιθ- Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών+ 03,04 Μαρτίου 1//7(- Πρακτικά+ Αθήνα 1//8+ 46-80- Κανέλλος+ Ο Γουλινάς 002,008-