Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ. 7 ο εξάμηνο 2016-2017 μάθημα : Θεατρικός χώρος & Τεχνολογία διδάσκων Νίκος Μπάρκας 6. 19 ος αιώνας (ρομαντισμός, ρεαλισμός, νατουραλισμός)
Το θέατρο κατά τον 19 ο αιώνα Αντίθετα από τα αναμενόμενα, η περίοδος που ακολούθησε την Γαλλική επανάσταση (1789) χαρακτηρίζεται από τη συρρίκνωση της δραματολογικής παραγωγής και την παρακμή της θεατρικής λειτουργίας. Η κοσμογονία της Αναγέννησης, το γκρέμισμα της Μοναρχίας, η θέσπιση της Δημοκρατίας, η κατάρρευση των θεοκρατικών βεβαιοτήτων, επιφύλασσαν στο θέατρο ανιαρές επαναλήψεις. Η διατήρηση της μορφής μπαρόκ και η αργοπορημένη εμφάνιση μεγάλων δραματουργών (Ιψεν, Στρίντμπεργκ, Τσέχωφ) έδωσαν στον 19ο αιώνα τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος : Ρομαντισμός και Ρεαλισμός. Την εποχή των εξεγέρσεων και των πολέμων που σάρωσαν Ευρώπη και Αμερική, την ώρα της Ιστορίας στους δρόμους και τα οδοφράγματα, οι καλλι-τέχνες επέλεξαν τη φυγή στην γραφική Αρκαδία, επένδυσαν με λεπτομέρειες τη φιγούρα του Ντ'Αρτανιάν. Ο Ρομαντισμός, στην προσπάθεια να διαφοροποιηθεί από την απλοποίηση των κλασικιστών και να διακόψει το μεγαλοπρεπές θέαμα της σκηνογραφίας μπαρόκ, απευθύνθηκε στις αστικές και λαϊκές τάξεις με αληθοφάνεια και μελοδραματισμό, παίζοντας πάνω σε βασικές αντιθέσεις : η αγνότητα και το έγκλημα, τα φυσικά χαρίσματα και οι κοινωνικές προκαταλήψεις και (στο ενδιάμεσο επί σκηνής) οι διδάσκοντες ήρωες και τα ιδανικά τους.
Ο ρεαλισμός, αντίθετα, ο επιζητούσε το οικείο, αποτύπωνε το καθημερινό, ανασκάλευε τους βαθύτερους φλοιούς της ζωής και αφουγκραζόταν τους εσωτερικούς ρυθμούς της σύστασης των πραγμάτων. Η πραγματικότητα τέθηκε στο μικροσκόπιο της τέχνης για να αποκαλυφθεί το υποσυνείδητο και οι βιολογικές καταβολές, ο κόσμος αποδομήθηκε για να προβληθούν τα επιμέρους. Ωστόσο, το νέο ρεύμα, σε μία αγωνιώδη προσπάθεια για αυθεντική απόδοση, κράτησε ακίνητο το θέατρο και το απονεύρωσε. Χάρη στη καλλιέργεια του μυθιστορήματος, ο συγγραφέας επανέρχεται στο επίκεντρο της θεατρικής δημιουργίας και η ηθοποιία αναλαμβάνει να υπηρετήσει το θεατρικό λόγο. Στα τέλη του αιώνα επανεμφανίζονται μεγάλοι δραματουργοί. Ο ρεαλισμός αναζητώντας την πραγματικότητα σ όλες τις λεπτομέρειες, διαφοροποιήθηκε ριζικά από τις αντιλήψεις της μπαρόκ αναπαράστασης. Τη θέση της προοπτικής απεικόνισης (της ψευδαίσθησης του τρισδιάστατου) καταλαμβάνει η ρεαλιστική σκηνογραφία. Με τη μετατροπή της σκηνής σε αυθεντική εικόνα της ζωής, η θεατρική γοητεία του νατουραλιστικού θεάτρου συσκότισε την καταστροφική πραγματικότητα του επερχόμενου παγκοσμίου πολέμου και χάθηκε μέσα του.
Η αυλαία Η ρεαλιστική τεχνοτροπία δεν είναι συμβατή με μια μόνιμη, τυπική σκηνογραφία, ούτε με τη σύμβαση της ασχολίαστης αλλαγής σκηνικού από τους τεχνικούς ή / και τους ηθοποιούς του θιάσου. Με την εφαρμογή της αυλαίας, ο ρεαλισμός εξασφάλισε την αθέατη προετοιμασία μίας σκηνικής απεικόνισης ή στην αιφνίδια και απροσχημάτιστη μεταβολή του δραματικού χώρου. Η αναγωγή της σκηνής σε box set, μετέτρεψε την κουρτίνα της μπούκας στον [διαφανή και ρευστό] τέταρτο τοίχο ενός δωματίου. Η λειτουργία της αυλαίας εξελίχθηκε σε θεμελιώδη θεατρική σύμβαση. Εικόνα 1. (αριστερά) η σκηνογραφία ως box set (δεξιά) οι 3 τύποι αυλαίας του γαλλικού μπαρόκ (J. Gaulme)
Ο φωτισμός Η στέγαση των χώρων, στέρησε από το θέατρο την ένταση του ηλιακού φωτός και αποδυνάμωσε τη λαμπρότητα των χρωμάτων. Μέχρι τον 19 ο αιώνα, ο φωτισμός της αίθουσας και του θεατρικού χώρου γινόταν με κεριά, δηλαδή ήταν μόνιμος και σταθερός. Με την εγκατάσταση συστήματος φωταερίου (Παρίσι, παλιά όπερα, 1822), έγινε εφικτή η αυξομείωση της φωτεινότητας και κατ` επέκταση η διάκριση χρωματικών τόνων και αποχρώσεων. Το γκάζι κατέκτησε σταδιακά όλους τους οργανωμένους θεατρικούς χώρους (στο Λονδίνο, 1830 σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική, μέχρι το 1850). Ο φωτισμός προσέθεσε ένα νέο σημείο στον θεατρικό κώδικα, εξασφάλισε την διάκριση της σκηνής από την υπόλοιπη αίθουσα και κυρίως την έντονη προβολή της ζώνης του προσκήνιου με τα φώτα της ράμπας. Η διάταξη των κρυφών φωτιστικών στην άκρη του προσκηνίου διεύρυνε τους ορίζοντες της θεατρικής αναπαράστασης, προσέφερε μία ποικιλία τόνων και αποχρώσεων (από το ημίφως ως το απαύγασμα) και προσέθεσε ένα σύνολο από φωτεινές (και αθέατες) ζώνες κίνησης και σημεία στάσης στο χώρο της σκηνής. Με την εφεύρεση του ηλεκτρισμού (1879) και τη βελτίωση των λαμπτήρων [δυνατότητα για απόλυτο διαχωρισμό του φωτός από το σκοτάδι, έγχρωμες κατευθυντήριες δέσμες], ο θεατρικός χώρος απέκτησε νέα εκφραστικά μέσα στην απόδοση προσώπων και σκηνικών (υφές, υλικά, χρώματα).
Εικόνα 2 (επάνω) Η διάταξη των φωτιστικών μέσα στη σκηνή (αριστερά) η διάταξη των φωτιστικών ανάμεσα στις κουΐντες (J. Polieri)
Ο σκηνογραφικός ρεαλισμός Αρχικά η ρεαλιστική αναπαράσταση προσπάθησε να συνδυάσει τα σκηνικά (σε αυθεντικό μεγέθους) με την προοπτική της σκηνής μπαρόκ, αλλά ήταν μάταιο. Για να εξασφαλιστεί η ελευθερία των κινήσεων και το πραγματικό μέγεθος του σκηνικού χώρου, από το 1840 και έπειτα εφαρμόστηκε το box-set, δηλαδή τη σκηνή-δωμάτιο, με κανονικά ανοίγματα (συχνά μάλιστα και πραγματικά κουφώματα) και σταθερά διαχωριστικά τοιχώματα. Οι απαιτήσεις για ευέλικτες και γρήγορες αλλαγές στα σκηνικά οδήγησαν νέες μεθόδους θεατρικής τεχνολογίας και στην ανάπτυξη της σκηνικής υποδομής : η σκηνή-βαγονέτο (S. Mac Kaye, 1879, Μadison Square Theatre της Νέας Υόρκης) μια διώροφη (κατακόρυφα μετακινούμενη) σκηνογραφία που επέτρεπε τις εργασίες των τεχνικών του θεάτρου κατά τη διάρκεια της παράστασης, η περιστρεφόμενη σκηνή (K. Lautenschlager, 1896, Θέατρο του Μονάχου), εμφάνιζε την ενεργή σκηνογραφία στο άνοιγμα του προσκηνίου και (σε παραλλαγή) διέθετε μηχανισμό πλευρικής ολίσθησης των άλλων σκηνικών στα παρασκήνια.
Αυτές οι εξελίξεις μετέτρεψαν το τόξο του προσκηνίου σε όριο των δύο ασύμβατων κόσμων : θεατές / σκοτάδι και παράσταση / φως. Η διάσπαση της ενότητας του θεατρικού μετέτρεψε τη θεατρική λειτουργία σε φωτογραφία της δράσης, στην απόλυτη ψευδαίσθηση της πραγματικότητας (peep-hole, η οπτική της κλειδαρότρυπας). Ο κινηματογράφος εισβάλει ορμητικά και μιμούμενος τη ρεαλιστική αναπαράσταση υποκαθιστά τη σκηνή από μία οθόνη. Το θέατρο για να σωθεί θα υποχρεωθεί να αντιδράσει. Eικόνα 3. (αριστερά) η γερμανική περιστρεφόμενη πλατφόρμα (τέλη 19ου αιώνα) και η σύγχρονη παραλλαγή της (πλευρική ολίσθηση) (δεξιά) το αμερικανικό σύστημα της σκηνής βαγονέτο (τέλη 19ου αιώνα) (X. AΘανασόπουλος)
Εικόνα 4 (δεξιά) το ιταλικό σύστημα εναλλαγής σκηνικών με τροχαλίες και πύργο σκηνής (κάτω) η περιστρεφόμενη σκηνή στο θέατρο του Graz ( J. Gaulme, G. Izenour)
Η όπερα Garnier στο Παρίσι Σε μια ελώδη και υποβαθμισμένη περιοχή της δεξιάς όχθης, την οποία επέλεξε για αναμόρφωση ο πολεοδόμος Haussmann, οικοδομείται η όπερα του Παρισίου, με σχέδια του νεαρού (και αρχικά άσημου) αρχιτέκτονα Ch. Garnier που κέρδισε τον αντίστοιχο διαγωνισμό επιχειρώντας να συνθέσει το κτίριο μιας όπερας μπαρόκ με αρχαιοελληνικούς (κλασικιστικούς) και ιταλικούς ρυθμούς. Το έργο ξεκινά την εποχή της παλινόρθωσης (1861), αλλά διακόπτεται λόγω της ελλιπούς χρηματοδότησης, του Γαλλογερμανικού πολέμου (1870) και της Παρισινής κομμούνας (1871), για να εγκαινιαστεί κατά την περίοδο της Γ γαλλικής δημοκρατίας (5 / 1 / 1875). Το κτίριο της όπερας έχει συνολικά 17 ορόφους, αλλά η κυρία αίθουσα καταλαμβάνει μόλις το 20% του κτιρίου. Έγινε διάσημο για την εντυπωσιακή είσοδο, την μεγάλη μαρμάρινη σκάλα και το πολυτελές φουαγιέ του. Η αίθουσα διαθέτει 1.979 βελούδινα καθίσματα και φωτίζεται κυρίως από τον κρυστάλλινο πολυέλαιο της οροφής βάρους 6 τόνων. Εξαιτίας της σταδιακής καταστροφής των τοιχογραφιών της οροφής (από τις λάμπες φωταερίου) επιλέχθηκε (1964) ο Ρώσος ζωγράφος M Chagall να ζωγραφίσει τη σημερινή μορφή της οροφής. Η σκηνή της όπερας Garnier επισκευάστηκε πρόσφατα.
Εικόνα 5 Η Όπερα Garnier (G. Izenour)
Εικόνα 6 H Όπερα Garnier (επάνω) τομή αναπαράσταση (G. Izenour) (κάτω) τομή σε μακέττα
Εικόνα 7 Η Όπερα Garnier (δεξιά) κάτοψη στο επίπεδο του μηχανοστασίου (πάνω) κάτοψη στο επίπεδο της σκηνικής εξέδρας ( G. Izenour)
Εικόνα 7 Η Όπερα Garnier, εγκάρσια τομή της σκηνής (δεξιά) προς την πλατεία (πάνω) από την πλατεία ( G. Izenour)
Το θέατρο Bayreuth Το θέατρο - φεστιβάλ του Bayreuth (1876, με χρηματοδότηση του βασιλιά της Βαυαρίας) αποτελεί μια βασική τομή στην επικίνδυνη ακινησία των θεατρικών πραγμάτων και την απουσία νέων μορφών στα θέατρα - κτίρια της όπερας Αποτελεί έμπνευση του μουσικού R. Wagner ο οποίος προσπάθησε να ανανεώσει τις αντιλήψεις για την αναπαραστατική έκφραση επιδιώκοντας μια αδιατάρακτη ενότητα του κοινού με τις τέχνες κι ένα πέρασμα του μυστικιστικού χάσματος μέσα από τις πύλες της μουσικής. Η θεατρική μορφή του Bayreuth θα σφραγίσει τις αντιλήψεις του 20ου αιώνα και θα επαναφέρει στην επικαιρότητα το αίτημα της λειτουργικής ενότητας του θεατρικού χώρου. Η σκηνή διατηρεί τις διευθετήσεις της ιταλικής σκηνογραφίας σε ολοκληρωμένη διάρθρωση (υποσκήνιο, πλευρικοί διάδρομοι, επισκήνιο και πύργος σκηνής) Η εξέδρα του προσκήνιου διαχωρίζεται σε δύο επίπεδα, με καμπύλο σχήμα μπροστά από τη μπούκα και σε χαμηλότερο επίπεδο το pit (ένας υπόσκαφτος χώρος) για την ορχήστρα. Επανέρχεται το ενιαίο αμφιθέατρο (καταργείται η πλατεία και οι εξώστες), δηλαδή οι ταξικές διακρίσεις στο θεατρικό χώρο (διατηρείται μόνο μία σειρά αυλικών θεωρείων απέναντι από το προσκήνιο). Η δημοκρατική μορφή του αμφιθεάτρου στο Bayreuth επιλύει ένα πλήθος οπτικών και ακουστικών προβλημάτων
Eικόνα 9 Το αμφιθέατρο του Bayreuth Festspielhaus (1876), φωτογραφία εποχής ( J. Polieri)
Eικόνα Το Bayreuth Festspielhaus (1876) (X. AΘανασόπουλος ο.π.
Eικόνα 10 (πάνω) Εγκάρσια τομή της σκηνής από την πλατεί ( G. Izenour)
Η Μητροπολιτική Όπερα της Ν. Υόρκης (1903) Eικόνα 11 Αξονική τομή ( G. Izenour)
Eικόνα 12 Μητροπολιτική όπερα της Νέας Υόρκης (επάνω) κάτοψη στο επίπεδο της πλατείας (δεξιά) η όψη της σκηνής, φώτο εποχής ( G. Izenour)
Το θέατρο του νέου αιώνα στη Ν. Υόρκη (1907) Eικόνα 13 Το New Century Theater της Νέας Υόρκης κάτοψη στο επίπεδο της πλατείας ( G. Izenour)
Eικόνα 14 Το New Century Theater της Νέας Υόρκης (επάνω) αξονική τομή (δεξιά) το αμφιθέατρο, φώτο εποχής ( G. Izenour)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Αθανασόπουλος, Χρήστος, Προβλήματα στις Εξελίξεις του Συγχρόνου Θεάτρου, εκδ. Ι. Σιδέρη, 1976, Αθήνα Gaulme, Jaques, Architectures Scénographiques et Décor de Théâtre, ed. Magnard 1985, Paris Izenour, George, Theater Technology, Mc Graw-Hill, 1988, New York Polieri, Jaques, Scenographie : theatre, cinema, television, ed. Jean Michel Place, 1990, Paris