ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Νέες τεχνολογίες και κοινωνικές ανισότητες

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ TMHMA ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ηµήτρης Καραγιάννης (Α.Μ. 26012) Ιωάννα Μαρµάρου (Α.Μ. 26032) Νατάσα Μαστοράκου (Α.Μ. 26016) ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Νέες τεχνολογίες και κοινωνικές ανισότητες ΜΑΘΗΜΑ: Επικοινωνία και Πολιτική στην Κοινωνία της Πληροφορίας Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ: ρ. ηµήτρης Γκούσκος, ρ. Λίζα Τσαλίκη Χειµερινό εξάµηνο 2006-2007 1

1. «Τεχνολογίες Πληροφοριών και Επικοινωνίας» και «Ψηφιακό Χάσµα». Οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνίας (ΤΠΕ) συµπεριλαµβάνουν τη µελέτη, το σχεδιασµό, την ανάπτυξη και τη διαχείριση πληροφοριακών συστηµάτων µε βάση τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Κατ αρχήν, οι ΤΠΕ αναφέρονται στην µέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή δηµιουργία, αποθήκευση, µετάδοση και ανάκληση δεδοµένων. Οι προσφερόµενες δυνατότητες φέρνουν τον κόσµο πιο κοντά, διευκολύνουν τη µεταφορά και την ανταλλαγή προϊόντων και πληροφορίας, ενώ συνδέουν τα κράτη σε παγκόσµια κλίµακα. Επιπλέον, οι αισιόδοξοι για τις δυνατότητες των ΤΠΕ προσδοκούν ότι η διευρυνόµενη χρήση των θα βοηθήσει στην αναδιανοµή τόσο του πλούτου όσο και της εξουσίας. Οι ίδιοι θεωρούν ότι το ιαδίκτυο θα ενισχύσει τη φωνή του αναπτυσσόµενου κόσµου και θα ενδυναµώσει τις διαδικασίες εκδηµοκρατισµού εντός των κρατών, ενώ παράλληλα θα βοηθηθούν σηµαντικά κοινωνικές οµάδες και λαοί, οι οποίοι διεκδικούν περισσότερα δικαιώµατα τόσο από αυταρχικά και ανελεύθερα καθεστώτα, όσο και από δυσλειτουργικές δηµοκρατίες. 1 Ωστόσο, οι ΤΠΕ εκτός από ελπίδα φέρνουν και απογοήτευση, αφού προσθέτουν ένα ακόµα πεδίο παγκόσµιας διαφοροποίησης και ενισχύουν τις ανισότητες τόσο στο εσωτερικό των κρατών όσο και σε διεθνές επίπεδο, όσον αφορά στις ευκαιρίες ανάπτυξης. 2 Η ραγδαία εξέλιξη των ΤΠΕ και η αναγνώριση του κεντρικού τους ρόλου στην ανάπτυξη των κρατών είχε ως αποτέλεσµα την ανάδυση της συζήτησης για τις ευκαιρίες που έχουν ή στερούνται τα άτοµα, οι κοινωνικές οµάδες και οι κρατικοί οργανισµοί που δεν συµµετέχουν στην «πληροφοριακή επανάσταση». 3 Ο όρος, ο οποίος χρησιµοποιήθηκε για να περιγράψει τη νέα κατάσταση είναι το «Ψηφιακό Χάσµα» (digital divide). Πρόκειται για έναν σχετικά νέο όρο, η χρήση του οποίου ξεκίνησε από τα µέσα της δεκαετίας του 90. Η έννοια του Ψηφιακού 1 Norris Pippa (2001), Digital Divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge University Press, Cmbridge, σελ. 9 2 Drori Gili και Yang Yong Suk (2003), The Global Digital Divide: A sociological assessment of trends and causes στο Social Science Computer Review, τχ. 21, σελ. 144 161. 3 Όπ. Π., σελ. 144. 2

Χάσµατος περικλείει πολλές σύνθετες παραµέτρους, τις οποίες προσπάθησε να ορίσει η έντονη δηµόσια συζήτηση, η οποία ξεκίνησε πριν από περίπου δέκα χρόνια. 4 1.1 Η ανάδυση της παγκόσµιας συζήτησης Η ανάδυση του ιαδικτύου στις αρχές του 1990, οπότε και ξεκίνησε η µετατροπή του από ειδικού ενδιαφέροντος σε ευρύτερα διαδεδοµένη τεχνολογία, είχε ως αποτέλεσµα την εκκίνηση µιας συζήτησης για το µέλλον της Κοινωνίας της Πληροφορίας (ΚτΠ). Στις Η.Π.Α. η κυβέρνηση Κλίντον εξέτασε το εν λόγω ζήτηµα, χωρίς ωστόσο να αντιληφθεί την κοινωνική πλευρά του. Αρχικά, εστίασε στη δυνατότητα δηµιουργίας µιας νέας παγκόσµιας αγοράς πληροφοριών, όπου οι καταναλωτές θα µπορούν ελεύθερα να αγοράζουν και να πωλούν προϊόντα. 5 Ωστόσο, σύντοµα έγινε αντιληπτό ότι οι υποσχέσεις για τη δηµιουργία ενός ουσιαστικά παγκόσµιου ιστού ήταν κενές, αφού σύµφωνα µε στοιχεία διεθνών οργανισµών περισσότερο από το 50% του παγκόσµιου πληθυσµού παρέµενε χωρίς πρόσβαση σε απλό τηλέφωνο. Στα τέλη της δεκαετίας του 90 η κυβέρνηση Κλίντον, προκειµένου να αντιµετωπίσει το πρόβληµα κατήρτισε σειρά εκθέσεων µε τον τίτλο «Falling through the Net». Η εν λόγω έρευνα του υπουργείου Εµπορίου των ΗΠΑ αναζήτησε τα χαρακτηριστικά των αποκλεισµένων από τη χρήση των ΤΠΕ, αλλά επικεντρώθηκε και πάλι στο οικονοµικό σκέλος του ζητήµατος και δεν συµπεριέλαβε τις παραµέτρους του κοινωνικού αποκλεισµού. 6 Οι Η.Π.Α. έφεραν το ζήτηµα και σε διεθνείς οργανισµούς όπως το Παγκόσµιο Οικονοµικό Φόρουµ, το οποίο διεξήχθη το 2000, αλλά και πάλι εστίασαν σε µια πιο επιφανειακή και οικονοµική όψη του ζητήµατος. Μάλιστα προτάθηκε ακόµα και η αντικατάσταση του όρου «ψηφιακό χάσµα» µε τον όρο «παγκόσµια ψηφιακή ευκαιρία», ώστε να δοθεί έµφαση στις δυνατότητες ανάπτυξης των αγορών και όχι στο υφιστάµενο κοινωνικό πρόβληµα. 7 Η αλλαγή πολιτικής οπτικής από τη διάδοχο κυβέρνηση Bush εκτροχίασε ακόµα περισσότερο τη συζήτηση, αφού συνοδεύτηκε από την καθησυχαστική έκθεση του 2002 µε τίτλο «Nation online». Στη συγκεκριµένη έκθεση γίνεται λόγος για την 4 Nick Couldry (2004), The Digital Divide στο Gauntlett, Horsley (επιµ.) Web Studies, Edward Arnold, London, σελ. 185. 5 Όπ. Π., σελ. 186. 6 Όπ. Π., σελ. 187. 7 Όπ. Π., σελ. 187. 3

αυξανόµενη συµµετοχή των αµερικανών πολιτών στις ΤΠΕ και την ανάπτυξη των υποδοµών του τοµέα αυτού χωρίς να δίδεται βαρύτητα στις ανισότητες που παραµένουν, όσον αφορά στη χρήση τους από όλες τις κοινωνικές οµάδες. 8 Από την πλευρά της, η κυβέρνηση Blair της Μεγάλης Βρετανίας, διεξήγαγε το 2000 παρόµοιες έρευνες για τη χρήση του ιαδικτύου, µε τη διαφορά όµως ότι αναγνώρισε ότι οι αγορές που ανθούν χρειάζονται και ευρεία κοινωνική σταθερότητα και συµµετοχή. 9 Η βαρύτητα δόθηκε στον κοινωνικό αποκλεισµό που υφίστανται όσοι αδυνατούν να εκµεταλλευτούν τις ΤΠΕ, παρά το γεγονός ότι πάλι ακολουθήθηκε η «οικονοµική» θεώρηση του ζητήµατος. Σε διεθνές επίπεδο, πάντως, παρατηρήθηκε ότι το πρόβληµα του «ψηφιακού χάσµατος» πλαισιώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση µε αρκετές διαφοροποιήσεις σε σχέση µε τις Η.Π.Α. Στις εκθέσεις «eeurope» που διεξήγαγε, από το 2000 και µετά, η Ε.Ε. το «ψηφιακό χάσµα» κατεγράφη ως αδυναµία πρόσβασης σε πληροφορίες και υπηρεσίες, ενώ στις αντίστοιχες εκθέσεις των Η.Π.Α. (Falling Through The Net, Nation Online) χαρακτηρίστηκε ως αδυναµία πρόσβασης σε επικοινωνιακό εξοπλισµό και υποδοµές. Επιπλέον, η έκθεση «eeurope» περιλαµβάνει αναφορές σε κοινωνικούς όρους, στην έννοια του πολίτη και του δηµόσιου συµφέροντος, τη στιγµή που οι αµερικανικές εκθέσεις επέµειναν στην έννοια της ελεύθερης αγοράς και τις δυνατότητες των «καταναλωτών» να συµµετέχουν σε αυτή. 10 1.2 Τυπολογία του ψηφιακού χάσµατος Καθώς συνεχίζεται η συζήτηση για το Ψηφιακό Χάσµα εγείρονται ερωτήµατα για τον τύπο του διαχωρισµού που αυτό επιβάλλει. Η Pippa Norris προτείνει µια τυπολογία, η οποία περιλαµβάνει τρία είδη Ψηφιακού Χάσµατος. Το «παγκόσµιο χάσµα», το οποίο αναφέρεται στις τεχνολογικές ανισότητες ανάµεσα στα κράτη, το «κοινωνικό χάσµα» το οποίο αναφέρεται στις ανισότητες στη χρήση των ΤΠΕ εντός των κρατών, καθώς και το «δηµοκρατικό χάσµα», το οποίο αναφέρεται στον τρόπο που αποκλείονται από 8 U.S. Department of Commerce (2002), www.ntia.doc.gov/ntiahome/dn/anationonline2.pdf, προσπελάστηκε στις 10-5-2007 9 UK Department of Education and Skillls (2000), http://www.becta.org.uk/page_documents/research/digitaldivide.pdf, προσπελάστηκε στις 10-5-2007 10 Concetta Stewart και άλλοι (2006), Framing the Digital Divide: a comparison of US and EU policy approaches στο New Media and Society, τχ. 8, σελ. 731-751. 4

την πολιτική συµµετοχή όσοι δεν έχουν πρόσβαση ή επαρκή γνώση χρήσης των ΤΠΕ. 11 Στην παρούσα εργασία θα αναπτυχθούν διαδοχικά οι όροι των δύο πρώτων περιπτώσεων, αφού θεωρούµε ότι η εφαρµογή των ΤΠΕ στην πολιτική διαδικασία βρίσκεται σε εξαιρετικά πρώιµο στάδιο, ενώ ακόµα και τα περισσότερα δυτικά κράτη δεν τις έχουν ενσωµατώσει στις περισσότερες πτυχές της διακυβέρνησής τους. Μάλιστα, σύµφωνα µε την Pippa Norris η κατάρρευση πολλών διαδικτυακών επιχειρήσεων τη δεκαετία του 90 δηµιούργησε σκεπτικισµό για την αποτελεσµατικότητα του ιαδικτύου, ο οποίος εκφράστηκε στο πολιτικό πεδίο µε την υπο-ανάπτυξη ιστοτόπων πολιτικών προσώπων και οργανισµών. Για παράδειγµα, στις Η.Π.Α. η διστακτικότητα αυτή είχε ως αποτέλεσµα οι ιστότοποι που δηµιουργήθηκαν για τις εκλογές του 2000 από κόµµατα και υποψηφίους να µοιάζουν µε διαφηµιστικά εργαλεία ανεύρεσης πόρων και να µην έχουν καµία από-τη-βάσηπρος-τα-πάνω λειτουργία. 12 1.3 Οριοθετώντας το Ψηφιακό Χάσµα Πέρα από την τυπολογική διάκριση της Norris, παραµένει εξαιρετικά δύσκολο εγχείρηµα να µετρηθούν οι ψηφιακά αποκλεισµένοι, αφού ο τρόπος µέτρησής του Ψηφιακού Χάσµατος εγείρει νέα µεθοδολογικά ερωτήµατα. Η βασική µονάδα µέτρησης της διείσδυσης και διάδοσης των ΤΠΕ σε ένα κράτος είναι η τηλεπικοινωνιακή πυκνότητα (teledensity), η οποία περιλαµβάνει τη δυνατότητα διακίνησης πληροφοριών µέσω ευρυζωνικών συνδέσεων και µη, τον αριθµό των υπολογιστών που υπάρχουν σε ένα κράτος, τον αριθµό παρόχων υπηρεσιών ιαδικτύου (web hosts), τον αριθµό των γραµµών σύνδεσης και γενικότερα τις διαθέσιµες τηλεπικοινωνιακές υποδοµές. 13 Η συγκεκριµένη µεταβλητή, παρόλο που µας δίνει αρκετά στοιχεία για το ποιοι και πως έχουν πρόσβαση στις ΤΠΕ, δεν µας λέει τίποτα απολύτως για τον τρόπο που αυτές χρησιµοποιούνται από τους συµµετέχοντες. Το συγκεκριµένο πρόβληµα είναι ιδαίτερα σηµαντικό, αφού το ιαδίκτυο σε αντίθεση µε άλλες ΤΠΕ µπορεί να είναι είτε διαδραστικό, όταν παράγονται και ανταλλάσσονται πληροφορίες και από τον 11 Norris Pippa (2001), Digital Divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge University Press, Cambridge, σελ. 4. 12 Όπ. Π., σελ. 13. 13 Couldry Nick (2004), Όπ. Π., σελ. 188. 5

ποµπό και από τον δέκτη, αλλά και απλώς διανεµητικό εφόσον ο χρήστης «έλκει» πληροφορία χωρίς να γίνεται και ο ίδιος δηµιουργός πληροφορίας. Από αυτήν την άποψη, οι χρήστες του ιαδικτύου χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, στους εντατικούς χρήστες ή παραγωγούς (heavy users/ producers). Οι δύο κατηγορίες επωφελούνται δυσανάλογα από τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών, αφού η πρώτη κατηγορία εκµεταλλεύεται πλήρως το φάσµα των δυνατοτήτων του ιαδικτύου, ενώ η δεύτερη όχι. 14 Η εν λόγω ανισορροπία καταδεικνύει την ταξική διάσταση του ζητήµατος του Ψηφιακού Χάσµατος. Σύµφωνα µε έρευνες, η διάκριση των χρηστών του ιαδικτύου σε παραγωγούς και δέκτες έχει σχέση µε το επίπεδο εκπαίδευσης του χρήστη, την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει, καθώς και µε τον αυτοπροσδιορισµό του. Έχει φανεί ότι οι έχοντες ανώτερη και ανώτατη µόρφωση θεωρούν εαυτούς πιο νοµιµοποιηµένους παραγωγούς πληροφορίας σε σχέση µε όσους ανήκουν σε χαµηλότερη εκπαιδευτική βαθµίδα. Αποδεικνύεται εποµένως ότι το Ψηφιακό Χάσµα και η ποιότητά του δεν γίνεται να µετρηθεί αποκλειστικά και µόνο µε όρους πρόσβασης και χρόνου χρήσης των ΤΠΕ. 2. Παγκόσµιος καταµερισµός των ΤΠΕ Ακολουθώντας την τυπολογία της Norris θα µελετήσουµε παρακάτω το «παγκόσµιο χάσµα», δηλαδή τις ανισότητες που προκύπτουν µεταξύ των κρατών. 15 Η ανάλυση του παγκόσµιου ψηφιακού χάσµατος θα µας βοηθήσει να κατανοήσουµε τον τρόπο που αντιλαµβάνονται τις νέες τεχνολογίες όλες οι χώρες. Αυτό που είναι ήδη γνωστό από προηγούµενες µελέτες είναι ότι υπάρχει ένα µεγάλο ψηφιακό χάσµα, ανάµεσα στις ανεπτυγµένες και τις αναπτυσσόµενες χώρες. 16 Οι Τεχνολογίες Πληροφόρησης και Επικοινωνίας είναι συχνά ανύπαρκτες σε φτωχές και αγροτικές περιοχές των αναπτυσσόµενων χωρών. Το ιαδίκτυο, εξαιτίας της απλής µορφής του και της δικτυακής φύσης του, είναι αυτό που µπορεί να δώσει καλύτερη ποιότητα ζωής στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Τα Ηνωµένα Έθνη, στηριζόµενα σε εθνογραφικές µελέτες, έχουν επισηµάνει τις βιώσιµες εφαρµογές του 14 Couldry Nick (2004), Όπ. Π., σελ. 191 15 Norris Pippa (2001), Digital Divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge University Press, Cambridge, σελ. 4. 16 United Nations Conference on Trade and Development, (2006) The digital divide report: ICT diffusion: Index 2005, United Nations Publications, σελ. 3. 6

διαδικτύου σε τοµείς όπως η υγεία, η εκπαίδευση και η ψυχαγωγία. Παρ όλες τις προσπάθειες όµως τα στατιστικά στοιχεία του 2005 µαρτυρούν ότι όχι µόνο οι αγροτικές αλλά και οι αστικές περιοχές του αναπτυσσόµενου κόσµου υστερούν σηµαντικά στη χρήση νέων τεχνολογιών. 17 Οι εθνικές πολιτικές της ιδιωτικοποίησης, του ανταγωνισµού και της αποτελεσµατικής ρύθµισης (Private sector participation, Competition and effective Regulation) που πραγµατοποιούνται µέχρι τώρα σε πολλές χώρες έχουν φέρει κάποια αποτελέσµατα αλλά δεν έχουν λύσει το πρόβληµα. Έχουν µειώσει το ψηφιακό χάσµα σε ορισµένες περιοχές αλλά το πρόβληµα των φτωχών χωρών παραµένει. Τα Ηνωµένα Έθνη στην έκθεση τους υποστηρίζουν ότι οι PCR πολιτικές είναι χρήσιµες αλλά έχουν όρια. Μόνο µε τον κυβερνητικό προγραµµατισµό, τις επενδύσεις και την προµήθεια πρώτων υλών θα υπάρξουν σηµαντικά αποτελέσµατα. 18 Η µελέτη των Ηνωµένων Εθνών για το 2005 κατηγοριοποιεί τις χώρες µε βάση τον δείκτη ICTDI (Information Communication Technology Diffusion Index) που βασίζεται σε δύο υποδείκτες, τον δείκτη πρόσβασης (access index) και τον δείκτη διασυνδεσιµότητας (connectivity index). Ο πρώτος συντίθεται από επιµέρους δείκτες που στόχο έχουν να περιγράψουν τη δυνατότητα πρόσβασης στις νέες τεχνολογίες (κατά κεφαλήν εισόδηµα, µορφωτικό επίπεδο κτλ). O δεύτερος δείκτης συντίθεται µε περισσότερο τεχνολογικά δεδοµένα (διείσδυση των τηλεπικοινωνιακών γραµµών, αριθµός συνδροµητών τηλεφωνίας κτλ) οι οποίοι µετρούν κυρίως το επίπεδο των τεχνολογικών υποδοµών. 19 Η Ελλάδα µε βάση τον δείκτη ICTDI κατατάσσεται για το 2004 στην 40 η θέση (8 θέσεις κάτω από την αντίστοιχη µελέτη του 1997). Στην υψηλότερη θέση βρίσκεται το Λουξεµβούργο αλλά αξιοσηµείωτο είναι ότι η Εσθονία κατατάσσεται στην 20 η θέση του πίνακα, ψηλότερα από χώρες όπως η Αυστρία και το Βέλγιο. Συµπερασµατικά, από τη µελέτη προκύπτει ότι το ψηφιακό χάσµα έστω και µε αργό ρυθµό µειώνεται. Το 1997 οι πιο ανεπτυγµένες χώρες διεκδικούσαν πάνω από το 94% των χρηστών του ιαδικτύου, ποσοστό που µειώθηκε στο 70% για το 2004. 20 Τα Ηνωµένα Έθνη έχουν θεσπίσει επιτροπή για το Εµπόριο και την Ανάπτυξη (United Nations Conference on Trade and Development) στην οποία υπάγονται δραστηριότητες που αφορούν τη µείωση του ψηφιακού χάσµατος. Η κύρια προσφορά 17 Όπ. Π., σελ. 3. 18 Όπ.Π., σελ.3. 19 Όπ. Π., σελ3. 20 Όπ. Π., σελ 3-4. 7

της Επιτροπής είναι η µέτρηση της χρήσης των νέων τεχνολογιών και η ανάλυση αυτών των δεδοµένων. Στην τελευταία της έκθεση η UNICTAD σηµείωσε ότι οι µέχρι τώρα εθνικές στρατηγικές δεν έχουν φέρει τα αναµενόµενα αποτελέσµατα στην µείωση του ψηφιακού χάσµατος. Προτείνει µάλιστα την παροχή σύνδεσης υψηλής ταχύτητας µε το ιαδίκτυο σε περίπου 800.000 χωριά αναπτυσσόµενων χωρών. Γνωρίζοντας ότι αυτός ο στόχος είναι µια µεγάλη πρόκληση τα Ηνωµένα Έθνη υποστηρίζουν ότι µόνο µε την επίτευξη τέτοιων στόχων µπορεί το ψηφιακό χάσµα να περιοριστεί. Σε αντίθεση µε τα Ηνωµένα Έθνη, που περιορίζουν τις στρατηγικές σε µια λογική πρόσβασης, θωρητικοί υποστηρίζουν ότι ακόµα και αν δίναµε πρόσβαση σε όλους όσους δεν έχουν, το ψηφιακό χάσµα θα υφίστατο. Η έλλειψη υποδοµών είναι µόνο µία από τις αιτίες του ψηφιακού χάσµατος, γι αυτό η αντιµετώπιση της δεν µπορεί να λύσει όλα τα προβλήµατα. Ακόµα και αν είχαν όλοι ηλεκτρονικό υπολογιστή και πρόσβαση στο ιαδίκτυο, το ψηφιακό χάσµα θα καταγραφόταν στους γνωρίζοντες και µη, εννοώντας ως γνωρίζοντες αυτούς που είναι εξοικειωµένοι και µπορούν να επωφεληθούν από όλες τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών. Το θέµα της διευρυµένης χρήσης και όχι της απλής πρόσβασης στις ΤΠΕ είναι αυτό που δίνει διαφορετική διάσταση στο ψηφιακό χάσµα. υστυχώς, η πρόσφατη αναγνώριση του θέµατος δεν µας δίνει τη δυνατότητα να µελετήσουµε συγκεκριµένα στοιχεία. 21 2.1 ράσεις για τη γεφύρωση του χάσµατος. Ξεπερνώντας την πεποίθηση ότι το Ψηφιακό Χάσµα θα συνεχίσει να αντανακλά τις οικονοµικές και κοινωνικές ανισότητες εντός των κρατών αλλά και διεθνώς, εξετάζουµε προτεινόµενες πολιτικές, οι οποίες αποσκοπούν στη µείωση του ψηφιακού αποκλεισµού. Οι συγκεκριµένες προτάσεις µπορούν να βελτιώσουν τις υφιστάµενες συνθήκες, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι µπορούν να τις υπερβούν. Ο Jeffrey James προτείνει τη στροφή των κυβερνήσεων των αναπτυσσόµενων κρατών και των διεθνών οργανισµών στις τεχνολογίες πληροφοριών χαµηλού κόστους. Ο ίδιος επισηµαίνει ότι σε φτωχές χώρες δίχως υποδοµές, όπως οι αφρικανικές, η εγκατάσταση τοπικών ασύρµατων δικτύων, τα οποία χρησιµοποιούν τα ραδιοκύµατα (Wireless local loop) θα µπορούσε να είναι η πλέον συµφέρουσα 21 Όπ. Π., σελ 4. 8

λύση. Τα WLL έχουν κόστος, το οποίο είναι ανταγωνιστικό προς τα χάλκινα καλώδια των συµβατικών τηλεφωνικών γραµµών, ενώ είναι εξαιρετικά αποτελεσµατικά. 22 Η συγκεκριµένη τεχνολογία είναι σχετικά νέα, αλλά η χρήση της υπήρξε περιορισµένη, αφού συνεχίστηκαν οι επενδύσεις στην ασύρµατη τεχνολογία GSM, η οποία χρησιµοποιείται ευρέως στην Ευρώπη, αν και είναι πολύ πιο δαπανηρή. Ο James προτείνει στροφή και στον τρόπο που αξιολογείται ο χρόνος βιωσιµότητας ενός υπολογιστή. Εξηγεί ότι οι συνεχείς αναβαθµίσεις των ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι οποίες απαιτούνται λόγω του εξελισσόµενου software, καθιστούν πολλά αξιόλογα µηχανήµατα άχρηστα. Για το λόγο αυτό, προτείνει τη δηµιουργία διατηρήσιµων λειτουργικών συστηµάτων (sustainable software), τα οποία θα µπορούν να προσφέρουν ικανοποιητικές λειτουργίες ακόµα και όταν χρησιµοποιούνται από υπολογιστές µε χαµηλά τεχνικά χαρακτηριστικά. 23 Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και η πρόταση για στροφή στη χρήση ελεύθερου και δωρεάν λογισµικού όπως το Linux, το οποίο είναι πλέον αρκετά αξιόπιστο και επιδέχεται αναβάθµισης. Εν πάση περιπτώσει, οι όποιες πολιτικές ακολουθηθούν, προκειµένου να µειωθεί το παγκόσµιο ψηφιακό χάσµα οφείλουν να λάβουν υπόψη τους κοινωνικο-οικονοµικούς παράγοντες, οι οποίοι δυσχεραίνουν τη διάχυση των τεχνολογιών στις φτωχές χώρες. Η περίπτωση της Ινδίας αποτελεί παράδειγµα προς µίµηση, αφού η δηµιουργία του «Simputer» από το Indian Institute of Science, σε συνεργασία µε µία ιδιωτική εταιρία, βοηθά στην υπέρβαση προβληµάτων όπως ο αναλφαβητισµός και η µη γνώση της αγγλικής γλώσσας. 24 Πρόκειται για έναν τύπο υπολογιστή, ο οποίος χρησιµοποιεί εικόνες αντί για κείµενο στη διασύνδεση ανθρώπου και µηχανής, ενώ εκµεταλλεύεται και την τεχνολογία αναγνώρισης οµιλίας στην παραγωγή κειµένων. Το «Simputer» κοστίζει λιγότερο από 200 δολάρια, αφού χρησιµοποιεί το ελεύθερο λειτουργικό Linux, ενώ και τα εξαρτήµατα κατασκευής του είναι όλα χαµηλού κόστους. Πέρα από την αξιοποίηση νέων και φθηνών τεχνολογιών, ιδιαίτερα χρήσιµη κρίνεται και η κοινωνική οργάνωση της πρόσβασης στο ιαδίκτυο. Τα δηµόσια σηµεία πρόσβασης ενδέχεται να βοηθήσουν στην αύξηση της χρήσης του ιαδικτύου σε περιοχές µε κατοίκους χαµηλών εισοδηµάτων, αφού η συγκεκριµένη στρατηγική 22 James Jeffrey (2001), Bridging the Digital Dividewith low-cost information technologies, Journal of Information Science, τ.χ. 27, σελ. 211-217. 23 Όπ. Π. 24 Όπ. Π. 9

µπορεί να υπερκεράσει προβλήµατα, όπως η έλλειψη τηλεπικοινωνιακών υποδοµών και το υψηλό κόστος µιας προσωπικής σύνδεσης. 25 Ασφαλώς, οι προαναφερθείσες δράσεις δεν επαρκούν για τη µείωση του Ψηφιακού Χάσµατος, αφού οφείλουν να συνοδευτούν από τη βελτίωση της ευχρηστίας του ιαδικτύου, καθώς και από εκπαιδευτικά προγράµµατα για τις ΠΤΕ. Ωστόσο, το πρόβληµα παραµένει κατ αρχήν εισοδηµατικό και η εξασφάλιση υψηλού βιοτικού επιπέδου παραµένει ο βασικός παράγοντας για την επίλυση του προβλήµατος. 2.2 Η κατανοµή των ΤΠΕ στις Ευρωπαϊκές χώρες Η κατάσταση στην Ευρώπη δεν διαφέρει πολύ από τον παγκόσµιο χάρτη της «ψηφιακής κοινωνίας». Στην τελευταία έρευνα της Eurostat, της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που διεξήχθη το τελευταίο τρίµηνο του 2004 και δηµοσιεύτηκε στις αρχές του 2006 συµµετείχαν όλες οι χώρες µέλη της Ε.Ε. και οι υποψήφιες προς ένταξη χώρες. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της έρευνας το 55% των πολιτών µεταξύ 16 έως 74 ετών χρησιµοποιούν υπολογιστή, το 47% το ιαδίκτυο και 17% πραγµατοποιεί αγορές µέσω ιαδικτύου. Παρόλα αυτά, όταν εξετάζονται διαφορετικές υποοµάδες της κοινωνίας, τότε παρατηρούµε τα χάσµατα που αναδύονται. 26 Η χρήση υπολογιστή και ιαδικτύου είναι συχνότερη στις Σκανδιναβικές χώρεςειδικότερα στη Σουηδία και την Ισλανδία το ποσοστό είναι 80% - ενώ τα χαµηλότερα ποσοστά παρατηρούνται σε χώρες υποψήφιες προς ένταξη στην Ε.Ε. (Βουλγαρία, Τουρκία). Στους κόλπους της Ε.Ε. το ποσοστό πέφτει µόνο σε µία χώρα κάτω από 25% και αυτή είναι η Ελλάδα. Όσον αφορά στις αγορές µέσω ιαδικτύου, ένας στους έξι πολίτες κάνει αγορές µέσω ιαδικτύου αλλά τα ποσοστά είναι εξαιρετικά υψηλά στο Λουξεµβούργο (32%), τη Σουηδία (30%), τη Γερµανία (29%) και το Ηνωµένο Βασίλειο (28%). Σε κανένα από τα νέα µέλη το ποσοστό δεν ξεπερνάει το 7%. Το ίδιο ισχύει και για την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα. Εξαίρεση αποτελεί η Σλοβακία και η Εσθονία που ήδη πλησιάζουν τον µέσο κοινοτικό όρο. Η έρευνα δίνει ιδιαίτερο βάρος στη σηµασία των παιδιών σε ένα νοικοκυριό όσον αφορά στην πρόσβαση σε ΤΠΕ. Στο 70% των νοικοκυριών µε τουλάχιστον ένα παιδί υπάρχει ένας 25 Rogers Everett (2001), The Digital Divide στο Convergence: The international Journal of Research into New Media Technologies, τχ. 7, σελ. 96-111. 26 Demunter Christophe (2005), The Digital dinive in Europe, European Communities, σελ. 3. 10

προσωπικός υπολογιστής ενώ µόλις στο 46% νοικοκυριών χωρίς παιδιά. Το ίδιο παρατηρούµε και στην πρόσβαση στο ιαδίκτυο. 27 Ένας από τους παράγοντες στον οποίο οφείλεται το ψηφιακό χάσµα είναι ο τόπος πρόσβασης σε ΤΠΕ. Ένας στους τέσσερις ευρωπαίους χρησιµοποιεί το ιαδίκτυο εκτός σπιτιού. Αυτό παρατηρείται κυρίως σε οικονοµικά ασθενέστερες χώρες αλλά και στο πλαίσιο της ίδιας χώρας σε ασθενέστερες οικονοµικά οµάδες. Συµπερασµατικά, η έρευνα δείχνει ότι αν και η χρήση του διαδίκτυου αυξάνεται σε όλες τις οµάδες του πληθυσµού που εξετάστηκαν το χάσµα µεταξύ των οµάδων διαχρονικά παραµένει το ίδιο. Οι νεότεροι και οι πιο υψηλά µορφωµένοι υπερισχύουν όλων των υπόλοιπων οµάδων στην Κοινωνία της Πληροφορίας. 28 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει θεσπίσει την επιτροπή για την Κοινωνία της Πληροφορίας. Επόµενος στόχος είναι το i2010. Με το στρατηγικό σχέδιο του 2010 η Επιτροπή αντιµετωπίζει κατά ενοποιηµένο τρόπο την Κοινωνία της Πληροφορίας και τις πολιτικές στον οπτικοακουστικό τοµέα στην Ε.Ε. Οι βασικοί τρεις στόχοι του προγράµµατος είναι η ολοκλήρωση ενός ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου πληροφοριών, η ενίσχυση της καινοτοµίας και των επενδύσεων στην έρευνα για τις ΤΠΕ και η ολοκλήρωση της δηµιουργίας µιας Κοινωνίας της Πληροφορίας και των µέσων ενηµέρωσης µε βάση την κοινωνική ένταξη. 2.3 Η ελληνική πραγµατικότητα Εστιάζοντας στην Ελλάδα βλέπουµε ότι τα ποσοστά είναι σε όλες τις περιπτώσεις χαµηλότερα από τον µέσο κοινοτικό όρο. Σύµφωνα µε έρευνα του 2004 το ποσοστό των Ελλήνων που χρησιµοποιούν ηλεκτρονικό υπολογιστή και ιαδίκτυο έχει µειωθεί σε σχέση µε αντίστοιχα στοιχεία του 2003. Το ποσοστό για χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή είναι 25,9%, ενώ το µέσο κοινοτικό, 55% και το ποσοστό για χρήση ιαδικτύου είναι 24,5%, µε 46,2% το αντίστοιχο κοινοτικό. Στην αγορά µέσω ιαδικτύου τα ποσοστά πέφτουν ακόµα περισσότερο. Το 81,3% δεν έχει αγοράσει ποτέ κάποιο προϊόν από το διαδίκτυο και το 87,1% από αυτούς δεν έχουν σκοπό να το κάνουν το επόµενο εξάµηνο. 29 27 Όπ. Π., σελ.4-7. 28 Όπ. Π., σελ4-7. 29 VPRC (2004), Εθνική Έρευνα για τις νέες τεχνολογίες, http://www.v-prc.gr/2/1156/6_gr.html, προσπελάστηκε 20/5/2007. 11

Η πιο πρόσφατη έρευνα για τους Έλληνες χρήστες του ιαδικτύου έγινε το 2006 από το Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας στο πλαίσιο της µελέτης για τη µέτρηση των δεικτών των πρωτοβουλιών eeurope 2005 και i2010. Η έρευνα αφορούσε στη χρήση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών στα νοικοκυριά και σύµφωνα µε τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν σηµειώθηκε αύξηση στη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή και ιαδικτύου σε σχέση µε το 2005. 30 Μια από τις αιτίες του ψηφιακού χάσµατος είναι και η έλλειψη υποδοµής. ηλαδή η έλλειψη ευρυζωνικότητας. Με τον όρο ευρυζωνικότητα ορίζεται η υποδοµή σε δίκτυα ηλεκτρονικών επικοινωνιών και η παροχή πολύ γρήγορων συνδέσεων στο ιαδίκτυο. Με βάση τα συγκριτικά στοιχεία που ανακοινώθηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και αφορούν µέχρι στο τρίτο τρίµηνο του 2005, η Ελλάδα εντάσσεται σε µια οµάδα χωρών στις οποίες το ποσοστό νοικοκυριών µε πρόσβαση στο ιαδίκτυο ανέρχεται στο 22%. Το αντίστοιχο µέγεθος για το 2004 κυµαινόταν στο 17%. Η βελτίωση της χώρας µας σε αυτόν τοµέα επιβεβαιώνεται και από την ετήσια σχετική έρευνα του Παρατηρηρίου για την Κοινωνία της Πληροφορίας. 31 Στο πλαίσιο του συγκεκριµένου προγράµµατος το υπουργείο Ανάπτυξης της Ελληνικής Κυβέρνησης θέσπισε την Ψηφιακή Στρατηγική για την περίοδο 2006-2013. Το νέο επιχειρησιακό πρόγραµµα έχει δύο βασικούς στόχους. Την βελτίωση της παραγωγικότητας της ελληνικής οικονοµίας και την βελτίωση της ποιότητας της καθηµερινής ζωής των πολιτών. Η Ψηφιακή Στρατηγική ενισχύει το ρόλο του υφιστάµενου Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Κοινωνία της Πληροφορίας» απαντώντας συγχρόνως στις προκλήσεις της Προγραµµατικής Περιόδου για την περίοδο 2007-2013. 3. Κοινωνικό ψηφιακό χάσµα Εξίσου σηµαντικό µε το παγκόσµιο είναι και το κοινωνικό χάσµα (social divide), η άνιση κατανοµή των ΤΠΕ µέσα στην ίδια κοινωνία. Άκοµα και σε χώρες µε 30 Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, (2006) Ταυτότητα χρηστών Internet στην Ελλάδα, σελ. 4-7. http://www.observatory.gr/files/meletes/ταυτότητα%20χρηστών%20internet%20_τελικό.pdf, προσπελάστηκε στις 20/5/2007. 31 Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας (2006), Γ Εξαµηνιαία αναφορά για την ευρυζωνικότητα, σελ. 6-15. http://www.eett.gr/opencms/sites/broadband/broadbandgreece/pastreports/report_2006_b.pdf, προσπελάστηκε στις 20/5/2007. 12

προηγµένη χρήση των νέων τεχνολογιών παρατηρείται αποκλεισµός κοινωνικών οµάδων από την πρόσβαση. Στη συνέχεια αναλύουµε ξεχωριστά αυτές τις κοινωνικές οµάδες καθώς και την σχέση τους µε τις ΤΠΕ. Η ηλικία, το εισόδηµα, το φύλο και η αναπηρία αφορούν παραγόντες που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην χρήση των ΤΠΕ. Ξεχωριστή κατηγορία κοινωνικής οµάδας, η οποία υφίσταται τους αποκλεισµούς του ψηφιακού χάσµατος, αποτελούν οι εθνικές µειονότητες. 32 3.1 Ηλικιακή κατηγορία Η ηλικία παραµένει ένας από τους σηµαντικότερους προσδιοριστικούς παράγοντες για την υιοθέτηση και χρήση των ΤΠΕ καθώς εκεί σηµειώνονται οι µεγαλύτερες διαφορές. Ιδιαίτερο πρόβληµα παρατηρείται στις ηλικίες άνω των 65 ετών µε σχεδόν µηδενική χρήση νέων τεχνολογιών. Αντίθετα, την πλέον ενθαρρυντική εικόνα παρουσιάζουν οι νεότερες ηλικίες και ο µαθητικός πληθυσµός. 33 Η µεγαλύτερη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή αλλά και ιαδικτύου στην Ευρώπη γίνεται σε άτοµα ηλικίας 16 έως 24 σε ποσοστό σχεδόν 80%, ενώ η µικρότερη σε άτοµα ηλικίας 65 έως 74 ετών. Και στην Ελλάδα τα στοιχεία είναι παρόµοια για το 2006. Η ηλικιακή οµάδα 16-24 χρησιµοποιεί ηλεκτρονικό υπολογιστή σε ποσοστό 80% (ελαφρώς αυξηµένο από το 2005) και ιαδίκτυο 58,6%. Όσον αφορά στους λόγους για τους οποίους χρησιµοποιούν οι ηλικιακές οµάδες το ιαδίκτυο, τα e-mail συγκεντρώνουν τα µεγαλύτερα ποσοστά σε όλες τις ηλικίες. Τα άτοµα 16-24 ετών προτιµούν την ψυχαγωγία και την ενασχόληση µε δικτυακά παιχνίδια ενώ τα άτοµα ηλικίας 65-74 ενδιαφέρονται εκτός των e-mail για πληροφορίες σχετικά µε τον καιρό. 34 Η χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή και ιαδικτύου φαίνεται να είναι αντιστρόφως ανάλογη ως προς την ηλικία των χρηστών καθώς τα ποσοστά µειώνονται όσο αυξάνεται η ηλικία των χρηστών. Ειδικά για τα άτοµα της τρίτης ηλικίας τα ποσοστά που καταγράφονται είναι πολύ χαµηλά (4,7% για ηλεκτρονικό υπολογιστή και 2,5% για πρόσβαση στο διαδίκτυο). Η µεγαλύτερη άνοδος, µε εξαίρεση την οµάδα, 16-24 32 Norris Pippa (2001), Digital Divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge University Press, Cambridge, σελ. 2-5. 33 Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, (2006) Ταυτότητα χρηστών Internet στην Ελλάδα, σελ. 22-27. http://www.observatory.gr/files/meletes/ταυτότητα%20χρηστών%20internet%20_τελικό.pdf, προσπελάστηκε στις 20/5/2007. 34 Όπ. Π. 13

παρουσιάζεται στα άτοµα ηλικίας 35-44 και 45-54 κατά 7 και 5 περίπου ποσοστιαίες µονάδες αντίστοιχα. Από τους χρήστες του ιαδικτύου τα άτοµα ηλικίας 35-64 εµφανίζουν τα υψηλότερα ποσοστά για το 2006, όπως και το 2005. Αξίζει να σηµειωθεί ότι για τα άτοµα ηλικίας 16-24 σηµειώνεται αύξηση κατά 10 ποσοστιαίες µονάδες. Όπως φαίνεται από τις παραπάνω έρευνες, η τρίτη ηλικία στην χώρα µας, παρόλο που καλύπτει το 18% του συνολικού πληθυσµού (το 2005), το τρίτο µεγαλύτερο στην Ε.Ε., δεν ασχολείται µε τις ΤΠΕ σε σηµαντικό βαθµό. 35 Από τις χώρες τις Ε.Ε. η Ελλάδα µαζί µε τη Σλοβακία παρουσιάζουν τα χαµηλότερα ποσοστά χρηστών του ιαδικτύου στους άνω των 65 ετών καθώς µόνο το 1% των πολιτών στις δύο αυτές χώρες δήλωσε ότι έκανε χρήση του ιαδικτύου το τελευταίο τρίµηνο. Πιο εξοικειωµένοι µε το ιαδίκτυο είναι οι ηλικιωµένοι στην Ολλανδία (34%) και στην ανία (30%). 3.2 Εισόδηµα Η σχέση του εισοδήµατος κάθε πιθανού χρήστη του ιαδικτύου µε τη δυνατότητα πρόσβασης του σε αυτό και o βαθµός που το χρησιµοποιεί έχουν αποτελέσει αντικείµενο αρκετών ερευνών, κυρίως αµερικανικών. Κοινό συµπέρασµα όλων ήταν ότι το εισόδηµα παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωση των δυνατοτήτων πρόσβασης στο ιαδίκτυο και ότι τα άτοµα µε υψηλότερα εισοδήµατα έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες πρόσβασης. Στις Η.Π.Α. έχει βρεθεί ότι, από το 1998 έως το 2001, οι πιθανότητες χρήσης του ιαδικτύου αυξήθηκαν πολύ πιο γρήγορα για τα άτοµα υψηλότερου εισοδήµατος σε σχέση µε τα άτοµα χαµηλότερου. 36 Επίσης, έρευνα του 2004 υποστηρίζει ότι κατά την περίοδο 2000-2004 η διαδικασία διάχυσης επιβραδύνθηκε για όλα τα επίπεδα εισοδήµατος αλλά κυρίως για τα χαµηλότερα και καταδεικνύει την υπεροχή των υψηλότερων εισοδηµατικών στρωµάτων στη χρήση του ιαδικτύου. 37 Στη συνέχεια, σύµφωνα µε τις έρευνες του Ευρωβαροµέτρου για την Κοινωνία της Πληροφορίας το 1998 και το 2001, οι πιθανότητες χρήσης του ιαδικτύου το 1998 ήταν υψηλότερες για τους κατόχους υψηλότερων εισοδηµάτων και στις 16 χώρες του δείγµατος, ενώ σε 11 και στη υτική Γερµανία, τα χαµηλότερα εισοδηµατικά 35 Όπ. Π. 36 Martin Steven, Robinson John, (2004) The income digital divide: An international perspective, IT&Society, Τ.Χ. 1(7), σελ. 9, http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 37 Όπ.Π., σελ. 11-14. 14

στρώµατα παρουσίαζαν τις χαµηλότερες πιθανότητες χρήσης. Εντούτοις, σε τέσσερις χώρες (Γαλλία, ανία, Φινλανδία και Ολλανδία) δε συναντάται το τελευταίο στοιχείο υποδεικνύοντας τη λιγότερο έντονη ύπαρξη ψηφιακού χάσµατος. 38 Όσον αφορά στις τάσεις χρήσης του ιαδικτύου κατά την περίοδο 1998-2001, για εφτά από τις ευρωπαϊκές χώρες οι πιθανότητες χρήσης του δεν υποδεικνύουν ούτε αύξηση για τα υψηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα, ούτε µείωση για τα χαµηλότερα και γενικότερα καµία διεύρυνση του ψηφιακού χάσµατος. Σε πέντε άλλες όµως, συµπεριλαµβανοµένης της Ελλάδας, η χρήση του παρουσιάζεται περισσότερο αυξηµένη στα υψηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα χωρίς να επιβραδύνεται για τα χαµηλότερα. Αυτό σηµαίνει ότι στη χώρα µας ευνοούνται περισσότερο οι κάτοχοι υψηλότερου εισοδήµατος ως προς την πρόσβαση τους στο ιαδίκτυο χωρίς όµως την υποχώρηση των χαµηλότερων εισοδηµατικών τάξεων. Μόνο στη ανία, τη Φινλανδία, τη Γαλλία και την Ολλανδία συναντάµε την περίπτωση των βραδύτερων ρυθµών αύξησης της χρήσης του διαδικτύου για τα χαµηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα ενώ στη ανία και στη Φινλανδία παρουσιάζονται παράλληλα τάσεις ταχύτερων ρυθµών πρόσβασης για τα υψηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα. Μόνο στην περίπτωση των Η.Π.Α. συναντώνται και τα τέσσερα στοιχεία του πίνακα 2, που επιβεβαιώνουν τη σύνδεση της εισοδηµατικής ανισότητας µε τη χρήση του ιαδικτύου. 39 Τα ευρήµατα για την Ελλάδα επιβεβαιώνονται από την Εθνική έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την ΚτΠ που διεξήχθη το 2002. Σύµφωνα µε αυτήν το µηνιαίο οικογενειακό εισόδηµα των ελληνικών νοικοκυριών επηρεάζει τη σύνδεση στο ιαδίκτυο καθώς όσο υψηλότερο είναι, τόσο υψηλότεροι είναι και οι δείκτες χρήσης του. Εντούτοις, παρατηρείται µία αύξηση χρήσης σε όλα τα επίπεδα εισοδήµατος σε σχέση µε το 2001. 40 Τη σηµασία του εισοδήµατος ως προς τον καθορισµό της χρήσης του διαδικτύου επιβεβαιώνει και η µελέτη των Ηνωµένων Εθνών ως προς τη διάχυση των ΤΠΕ το 2005. Σύµφωνα µε αυτήν, πολίτες πλουσιότερων χωρών είναι 22 φορές πιθανότερο 38 Όπ.Π, σελ. 14. 39 Όπ.Π., σελ. 14. 40 Καρούνος Θόδωρος, Γουσίου Λίνα, (2002) Εθνική έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας 2002, http://www.vprc.gr/2/949/111_gr.html, προσπελάστηκε στις 15/5/2007. 15

να χρησιµοποιούν το ιαδίκτυο από τους πολίτες φτωχότερων χωρών. Επιπλέον, το κόστος πρόσβασης στο ιαδίκτυο είναι 150 φορές υψηλότερο σε φτωχές χώρες. 41 3.3 Γυναίκες Η σχέση των γυναικών µε τις νέες τεχνολογίες αποτελεί µία κοινωνική κατασκευή, η οποία έχει τις ρίζες της σε συγκεκριµένες πεποιθήσεις του δυτικού πολιτισµού. Σύµφωνα µε αυτές, οι νέες τεχνολογίες αποτελούν «ανδρική υπόθεση», που σπάνια αφορά το γυναικείο φύλο. Μετά την εποχή της µηχανοποίησης, οπότε απαιτούνταν µυϊκή δύναµη για το χειρισµό των τεχνολογιών, οι νέες τεχνολογίες θα µπορούσαν να απολέσουν τον έµφυλο χαρακτήρα τους. Παρόλα αυτά, ο τοµέας των ηλεκτρονικών υπολογιστών παρέµεινε «ανδρικός» και αυτό υποσυνείδητα υιοθετήθηκε και από τις γυναίκες. Ως επακόλουθο, το γυναικείο φύλο αναπτύσσει µία «έµφυτη αντίσταση» στην τεχνολογία που εκφράζεται µε φοβίες και µία αίσθηση ανικανότητας. 42 Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί για την εξακρίβωση της σχέσης των γυναικών µε το ιαδίκτυο λαµβάνουν υπόψιν τους κοινωνικά δεδοµένους ρόλους κάθε φύλου, τις οικογενειακές υποχρεώσεις αλλά και τη σηµασία του µορφωτικού επιπέδου. Παραδοσιακά το γυναικείο φύλο θεωρείται υπεύθυνο για τη διατήρηση των σχέσεων της οικογένειας µε συγγενείς και φίλους. Επιπλέον, οι γυναίκες στην πλειοψηφία τους έχουν την ευθύνη του νοικοκυριού σχεδόν σε αποκλειστικότητα εκτός από αυτήν της εργασίας τους. 43 Σύµφωνα µε έρευνα του 2003 στη Βόρεια Αµερική, οι περισσότερες γυναίκες χρησιµοποιούν το ιαδίκτυο για να επικοινωνήσουν µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου µε συγγενικά και φιλικά πρόσωπα διατηρώντας και αναπτύσσοντας τις κοινωνικές σχέσεις τους αλλά και περιορίζοντας λίγο το βάρος του τριπλού φορτίου της εργασίας, του νοικοκυριού και της διατήρησης των κοινωνικών επαφών. 44 Από την άλλη, οι άνδρες πιστά ανταποκρινόµενοι στις κοινωνικές αντιλήψεις που τους 41 United Nations Conference on Trade and Development, The digital divide report: ICT diffusion, Index 2005, www.unctad.org, προσπελάστηκε στις 21/2/2007. 42 Tsaliki Liza (1999), Women and new technologies, στο Gamble Sarah The icon critical dictionary of feminism and postfeminism, Icon Broks, Cambridge, σελ. 80-82. 43 Kennedy Tracy, Wellman Βarry, Klement Kristine, (2003) Gendering the Digital Divide, IT&Society, Τ.Χ. 1(5), σελ. 77, http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 44 Όπ.Π., σελ.77. 16

θεωρούν λιγότερο κοινωνικούς και συναισθηµατικούς, χρησιµοποιούν το ιαδίκτυο κυρίως για αναζήτηση πληροφοριών ή δηµιουργία νέων γνωριµιών. 45 Τη χρήση του ιαδικτύου από τις γυναίκες επηρεάζει ο παράγοντας της ανασφάλειας. Έχει αποδειχτεί ότι οι άνδρες πολύ συχνά αγνοούν ή υποβιβάζουν τις γυναίκες στο ιαδίκτυο όπως και στις διαπροσωπικές επαφές τους. Έχουν καταγραφεί και περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης των γυναικών στο χώρο του ιαδικτύου και ιδρύονται δικτυακοί τόποι για την αντιµετώπιση αυτού του φαινοµένου. 46 Για αυτό το λόγο οι γυναίκες συνήθως προτιµούν την επικοινωνία µε πρόσωπα του οικείου περιβάλλοντος τους. Σηµαντικός είναι και ο ρόλος του µορφωτικού επιπέδου. Στην Αµερική το χάσµα του χρόνου on-line αυξήθηκε από το 1995 µέχρι το 2000, µε τους άντρες να προηγούνται. Εντούτοις, οι γυναίκες µε πανεπιστηµιακή µόρφωση κατάφεραν να ισοσταθµίσουν τα ποσοστά το 2000. 47 Από το 1980 η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών από τα δύο φύλα βρίσκεται σε συγκρίσιµα επίπεδα παρόλο που ο τύπος της χρήσης διαφέρει. Μέχρι το 2000 άντρες µε ανώτερη εκπαίδευση και γυναίκες µε ανώτατη κατάφεραν να ισοσταθµίσουν τη χρήση του ιαδικτύου και του ηλεκτρονικού ταχυδροµείου στην εργασία. Όµως, µόνο γυναίκες ανώτατης εκπαίδευσης χρησιµοποιούν πιο εξειδικευµένα ηλεκτρονικό υπολογιστή. Γενικά, άντρες ανώτατης εκπαίδευσης έχουν συχνότερα ηλεκτρονικό υπολογιστή, πρόσβαση στο διαδίκτυο και ηλεκτρονικό ταχυδροµείο στο σπίτι σε σχέση µε γυναίκες αντίστοιχου επιπέδου εκπαίδευσης. 48 Τα ευρήµατα αυτά ανταποκρίνονται και στην κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε έρευνα του 2006, οι Ελληνίδες χρησιµοποιούν το ιαδίκτυο σε ποσοστό µόλις 21% σε σχέση µε 32% των αντρών. 49 Το ποσοστό των γυναικών αν και εµφανίζεται αυξηµένο κατά τέσσερις µονάδες σε σχέση µε το 2005 αντιστοιχεί στο µισό του αντίστοιχου µέσου όρου της Ε.Ε. των 25, ο οποίος αγγίζει το 47%. 50 Εντούτοις, πιο θετική είναι η εικόνα όσον αφορά στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών από γυναίκες ασχέτως διαδικτυακής σύνδεσης καθώς εµφανίζει 45 Όπ.Π., σελ. 82, 85. 46 Gamble Sarah, (1999) Όπ.Π., σελ. 90. 47 Losh Susan Carol, (2003) Gender and educational digital gaps: 1983-2000, IT&Society, Τ.Χ. 1(5), σελ. 55, http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 48 Όπ.Π., σελ. 66. 49 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Γυναίκες και Internet στην Ελλάδα, σελ. 4, http://www.observatory.gr/files/meletes/γυναίκες και Internet στην Ελλάδα.pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. 50 Όπ.Π., σελ. 11. 17

ποσοστό 30,5% από 28,7% το 2005. 51 Ως προς τους λόγους χρήσης του ιαδικτύου από τα δύο φύλα, η αναζήτηση πληροφοριών για προϊόντα και υπηρεσίες κατά 80% και η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδροµείου κατά 67% αποτελούν τους πιο δηµοφιλείς για τις γυναίκες, χωρίς όµως να διαφέρουν σηµαντικά από τους άνδρες. Εκεί που υπερτερούν είναι στη χρήση του για αναζήτηση εργασίας και αποστολή βιογραφικού. Η ψυχαγωγία και η συζήτηση µε άλλους χρήστες αποτελούν πρωταρχικούς λόγους για τους άνδρες. 52 Από την άλλη πλευρά, όσο κι αν οι γυναίκες φαίνονται να υστερούν ως προς τη χρήση των νέων τεχνολογιών έχουν σηµειώσει σηµαντικές επιτυχίες. Ο µεγάλος βαθµός ελευθερίας που χαρακτηρίζει το ιαδίκτυο και η αοριστία του φύλου των χρηστών το µετατρέπουν σε µία νέα δηµόσια σφαίρα. Οι γυναίκες σύντοµα το προσάρµοσαν στις απαιτήσεις τους και δηµιούργησαν ηλεκτρονικά δίκτυα φτάνοντας στην ίδρυση µίας «εικονικής αδελφότητας». Παράλληλα, µέσα από διάφορους ιστοχώρους προσπαθούν να αναπτύξουν µία σχέση ανάµεσα σε αυτές και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. 53 Εποµένως, το ιαδίκτυο αποτελεί για τις γυναίκες ένα µέσο ελεύθερης έκφρασης και εργαλείο ενδυνάµωσης του αγώνα τους για τα δικαιώµατα τους. 54 Τελικά, είναι ανάγκη οι γυναίκες όχι µόνο να πάψουν να διστάζουν να χρησιµοποιήσουν το ιαδίκτυο αλλά και να ανοίξουν τους ορίζοντες άλλων ατόµων. Μόνο αν κατακτήσουν την επιστήµη των ηλεκτρονικών υπολογιστών η επικοινωνιακή τεχνολογία θα γίνει φιλικότερη για αυτές. 55 Για το σκοπό αυτό όµως, είναι απαραίτητο να υπάρξει λήψη µέτρων για την τεχνολογική επιµόρφωση των γυναικών και εµπλουτισµός του περιεχοµένου των ιστοσελίδων. 56 3.4 Άτοµα µε αναπηρία Σύµφωνα µε τη διεθνή επιστηµονική κοινότητα στο χώρο της Πληροφορικής, ο πιο αποδεκτός ορισµός των ατόµων µε αναπηρία (ΑµεΑ) είναι αυτός του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας, ο οποίος θεωρεί ότι η αναπηρία δεν είναι µία κατάσταση που 51 Όπ.Π., σελ. 4. 52 Όπ.Π., σελ. 4. 53 Gamble Sarah, (1999) Όπ.Π., σελ. 85. 54 Gauntlett David, Horsley Ross, (2004) Web studies, Oxford University Press, 2 η έκδοση, New York, σελ. 244-245. 55 Όπ.Π., σελ. 252. 56 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 11. 18

σχετίζεται αποκλειστικά µε το άτοµο, αλλά το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης των δυνατοτήτων του ατόµου µε το περιβάλλον στο οποίο ζει. Πρόκειται για ένα πολυδιάστατο µοντέλο που ορίζει την αναπηρία ανάλογα µε τη σχέση που αναπτύσσεται µεταξύ κοινωνίας, κουλτούρας και των ανθρώπων µε διαταραχές ή µειονεκτήµατα. 57 Τα ΑµεΑ αποτελούν ένα σηµαντικό ποσοστό του πληθυσµού, το οποίο φτάνει στο 9,3% στην Ελλάδα, στο 12% κατά µέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση και κυµαίνεται µεταξύ 10-20% παγκοσµίως. 58 Ο τρόπος οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών επιφέρει συχνά τον κοινωνικό αποκλεισµό τους και ενώ οι νέες τεχνολογίες µπορούν να αποτελέσουν χρήσιµο εργαλείο γι αυτά, τα εµπόδια που συναντούν είναι πολλά, µε αποτέλεσµα να µειονεκτούν αρκετά ως προς τη χρήση των ΤΠΕ. Αυτά αφορούν κυρίως στο υψηλό κόστος του εξοπλισµού και της πρόσβασης στο ιαδίκτυο, στην ελλιπή τους εκπαίδευση στη χρήση των νέων τεχνολογιών, στην έλλειψη προσβασιµότητας στις υπηρεσίες και τα προϊόντα, καθώς και στο υψηλό κόστος και στη χαµηλή αποδοτικότητα των συσκευών υποστηρικτικής τεχνολογίας για τα ΑµεΑ. 59 Όπως καταδεικνύεται σε βρετανική έρευνα, τα ΑµεΑ ηλικίας κάτω των 65, που έχουν πρόσβαση στο ιαδίκτυο από το σπίτι ανέρχονται στο 50% του συνόλου τους σε σχέση µε το 62% του συνόλου των ενήλικων χρηστών ηλικίας κάτω των 65. Ανάµεσα στα ΑµεΑ τα 3/4 αναφέρουν ότι χρησιµοποιούν άνετα το ιαδίκτυο για ηλεκτρονικό ταχυδροµείο και αναζήτηση πληροφοριών. Το είδος της χρήσης στο οποίο υπερτερούν είναι στην αναζήτηση πληροφοριών για θέµατα υγείας (πίνακας 5). 57 Στεφανίδης Κωνσταντίνος, (2004) Μελέτη µε αντικείµενο την καθολική πρόσβαση και ισότιµη συµµετοχή ατόµων µε αναπηρίες (ΑµεΑ) στην κοινωνία της πληροφορίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Επιχειρησιακό Πρόγραµµα «Κοινωνία της Πληροφορίας», σελ. 10-11, http://www.infosoc.gr/nr/rdonlyres/0b306f9c-a819-4f96-abb1- A21945D1D2B3/1092/final_report.pdf, προσπελάστηκε στις 15/5/2007. 58 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Θεσµικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση και ηλεκτρονικές υπηρεσίες για την αξιοποίηση των ευκαιριών της κοινωνίας της πληροφορίας από κοινωνικά ευπαθείς οµάδες, σελ. 3, http://www.observatory.gr/files/meletes/meleti_amea_e_services_27_03_2007%20(5).pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. Βλ. επίσης: Disability and the digital divide, http://www.accountability21.net/uploadstore/cms/docs/disability%20and%20the%20digital%20divid e.doc, προσπελάστηκε στις 20/2/2007. 59 Στεφανίδης Κωνσταντίνος, (2004) Όπ.Π., σελ. 29. 19

Επίσης, το χρησιµοποιούν εβδοµαδιαία σχεδόν τις ίδιες ώρες µε τους υπόλοιπους ενήλικους χρήστες (διάγραµµα 3). 60 Τα τεχνικά βοηθήµατα για τις διαφόρων ειδών αναπηρίες είναι πολυάριθµα. Το ψηφιακό ακουστικό υλικό αποτελεί µία από τις πιο επιτυχείς εφαρµογές της τεχνολογίας υποστήριξης της πρόσβασης. Σε αυτό το πλαίσιο απαιτείται η εγκατάσταση ειδικού λογισµικού που καθιστά προσβάσιµες τις ιστοσελίδες του διαδικτύου σε άτοµα µε προβλήµατα όρασης. Υπάρχουν προγράµµατα και στα ελληνικά για τη βοήθεια των ατόµων µε προβλήµατα όρασης, όπως το «Hall». Σηµαντική είναι εδώ η συµβολή των Εργαστηρίων των ελληνικών Πανεπιστηµίων. 61 Για τα άτοµα µε κινητική αναπηρία υπάρχουν ειδικοί διακόπτες για τον υπολογιστή, που δεν απαιτούν τη χρήση των δαχτύλων, διακόπτες ποδιού, ποντίκι ποδιών ή και ειδικό χειριστήριο χειρός, το οποίο λειτουργεί µε τη χρήση γροθιάς. Η λειτουργία του υπολογιστή είναι δυνατή µε µόνη τη χρήση του κεφαλιού ή και µε διακόπτη στόµατος, ο οποίος λειτουργεί µέσω της εισπνοής και εκπνοής. Για την ελληνική γλώσσα υπάρχει πλέον και σύστηµα φωνητικής υπαγόρευσης στον υπολογιστή. 62 Τα άτοµα µε µειωµένη ακοή αντιµετωπίζουν λιγότερες δυσκολίες. Με βιντεόφωνα, τηλέφωνα κειµένου και σύστηµα ανάγνωσης νευµάτων και γλώσσας σηµαδιών η πρόσβαση τους καθίσταται πολύ πιο εύκολη. Εντούτοις, το κόστος χρήσης όλων αυτών των τεχνικών βοηθηµάτων είναι συχνά απαγορευτικό. Επιπλέον, στην ελληνική περίπτωση η νοµοθεσία ως προς τη χρήση αυτών των τεχνολογιών υπέρ των ατόµων µε αναπηρία παρουσιάζει σηµαντικές ελλείψεις. 63 Το θεσµικό πλαίσιο και οι πρωτοβουλίες που λαµβάνονται από χώρα σε χώρα πάνω σε αυτό το ζήτηµα παρουσιάζουν µία συνεχή εξέλιξη. Στις Ηνωµένες Πολιτείες, το 1999, το Κογκρέσο θέσπισε νόµο που υποστηρίζει την προσβασιµότητα των ΑµεΑ στους διάφορους ιστοχώρους. Αφορά κυρίως στις κρατικές ιστοσελίδες, αλλά γίνεται προσπάθεια να εφαρµοστεί και σε ιστοχώρους εµπορικού χαρακτήρα. Επιπλέον, στην Αυστραλία όλα τα κυβερνητικά τµήµατα υποχρεούνται σύµφωνα µε νόµο του 2000 να διαθέτουν προσβάσιµους ιστοχώρους. 64 60 Currie David, Graf Philip (2006) Media literacy audit: Report on media literacy of disabled people, σελ. 31-32,34, http://www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy/medlitpub/medlitpubrss/disabled/, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 61 Για περισσότερα βλ.: Κανελλοπούλου-Μπότη Μαρία, (2006) Η πρόσβαση στην πληροφορία για τα άτοµα µε αναπηρία, http://www.disabled.gr/lib/?p=11563, προσπελάστηκε στις 20/2/2007. 62 Όπ.Π. 63 Όπ.Π. 64 Disability and the digital divide, Όπ.Π. 20

Όσον αφορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, από το 2000 οπότε και τέθηκε σε ισχύ η στρατηγική της Λισσαβόνας, έχουν ληφθεί διάφορες πρωτοβουλίες και έχουν εκδοθεί οδηγίες πάνω στο ζήτηµα. Συγκεκριµένα το 2002 αποτελεί το έτος σταθµό, διότι τότε αναθεωρήθηκε το νοµοθετικό πλαίσιο για τη συµπερίληψη των ΑµεΑ 65 Παράλληλα, το 2006 υπεγράφη από τα 25 κράτη µέλη η διακήρυξη στη Ρίγα, η οποία έθεσε τρεις βασικές προτεραιότητες: την ικανοποίηση των αναγκών των ατόµων τρίτης ηλικίας και των ΑµεΑ, την προώθηση της κοινωνικής συνοχής και της προσβασιµότητας και τη συµµετοχή στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Το ίδιο έτος υιοθετήθηκε το σχέδιο δράσης για τα ΑµεΑ 2006-2015 από το Συµβούλιο Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 66 Στην περίπτωση της Ελλάδας υπάρχει ένας περιορισµένος αριθµός νοµοθετηµάτων. Η ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία και η προστασία οµάδων που τελούν υπό συνθήκες πραγµατικής ανισότητας κατοχυρώνονται στο Σύνταγµα, ενώ έχουν εκδοθεί µία Υπουργική Απόφαση και ένα Προεδρικό ιάταγµα ειδικότερα υπέρ της πρόσβασης των ΑµεΑ. 67 Κάνοντας µία σύγκριση ανάµεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15 διαπιστώνουµε ότι αρκετές έχουν αναπτύξει θεσµικό πλαίσιο για την ηλεκτρονική ενσωµάτωση των ευπαθών πληθυσµιακών οµάδων. Όλα τα κράτη προσαρµόζουν τη νοµοθεσία τους στους κοινοτικούς κανονισµούς αλλά η υλοποίηση των πολιτικών εξαρτάται από τις εθνικές αποφάσεις και πρωτοβουλίες. Στην Ελλάδα, ενώ έχουν ενσωµατωθεί στο εθνικό δίκαιο οι κοινοτικές οδηγίες που αφορούν στις ΤΠΕ και στα ΑµεΑ, δεν έχουν θεσπιστεί οι απαραίτητες εξειδικευµένες διατάξεις για την εκτέλεση τους (πίνακας 6). 68 Στις σηµαντικότερες πρωτοβουλίες κατατάσσεται η Πρωτοβουλία για την Προσβασιµότητα στον Παγκόσµιο Ιστό (Web Accessibility Initiative- WAI). Αυτή ανήκει σε ένα διεθνή οργανισµό που έχει προτείνει κάποια πρότυπα προσβασιµότητας, τα οποία πρέπει να ακολουθούν όσοι αναπτύσσουν ιστοσελίδες ή 65 Οι βασικότερες οδηγίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που ρυθµίζουν το ζήτηµα είναι: -Η οδηγία 2002/21/EC, η οποία αφορά στο κοινό κανονιστικό πλαίσιο για δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών και τονίζει ότι τα ΑµεΑ πρέπει να επωφελούνται από τη χρήση των νέων τεχνολογιών -Η οδηγία 2002/22/EC, η οποία αναφέρεται στην καθολική υπηρεσία και στα δικαιώµατα όλων των χρηστών των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (ΤΠΕ), µε ειδική αναφορά στα ΑµεΑ. Βλ. σχετικά: Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 5. 66 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 5-6. 67 Για περισσότερα βλ.: Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 7. Βλ. επίσης: Κανελλοπούλου-Μπότη Μαρία, (2006) Όπ.Π. 68 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 9-12. 21

ηλεκτρονικό περιεχόµενο. Αυτά τα πρότυπα υιοθετήθηκαν και από την Ε.Ε., µέσω των πρωτοβουλιών e-europe2002 και e-europe2005 και προωθούνται µέσω ειδικών δράσεων και στην Ελλάδα, όπως το «Ελληνικό δίκτυο ηλεκτρονικής προσβασιµότητας και σχεδίασης για όλους GRDean» της Κοινωνίας της Πληροφορίας και το ανθρώπινο δίκτυο ΕΥΤΕΧΝΟΣ της Γραµµατείας Έρευνας και Τεχνολογίας. 69 Τα πρότυπα χρησιµεύουν για την αξιολόγηση κάθε ιστοσελίδας. Σύµφωνα µε έρευνα στην Ελλάδα, η πλειοψηφία των διαδικτυακών τόπων των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης δεν πληροί τα πρότυπα προσβασιµότητας. Εντούτοις, βρέθηκαν τρεις ειδικές ιστοσελίδες στο πεδίο του ευρύτερου ηµόσιου τοµέα που παρέχουν πληροφορίες στα ΑµεΑ και αξιολογούνται ως ηλεκτρονικές υπηρεσίες πρώτου επιπέδου. 70 Η Ελλάδα είναι η µόνη από τις χώρες της Ε.Ε. των 15 που, µεταξύ άλλων, υστερούν στον τοµέα της ηλεκτρονικής προσβασιµότητας (πίνακας 7). Σίγουρα οι ΤΠΕ παίζουν σηµαντικό ρόλο για τη δηµιουργία µίας ΚτΠ προσβάσιµης στα ΑµεΑ αλλά υπάρχουν και άλλοι σηµαντικοί παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψιν όπως: η νοµοθεσία, οι οδηγίες συµµόρφωσης, η τυποποίηση, οι συνέργιες και συνεργασίες, η εκπαίδευση και κατάρτιση στελεχών, η κουλτούρα και φυσικά η συµµετοχή των ίδιων των ΑµεΑ στα στάδια ανάπτυξης και υλοποίησης των υποστηρικτικών τεχνολογιών. 71 3.4 Μειονότητες και ψηφιακό χάσµα Οι εθνικές µειονότητες αποτελούν µία κατηγορία του πληθυσµού µε µία ιδιαίτερη σχέση µε το ιαδίκτυο. Οι περισσότερες έρευνες στο συγκεκριµένο τοµέα αφορούν στην κατάσταση που επικρατεί στη Μεγάλη Βρετανία και στις Η.Π.Α., ενώ στην Ελλάδα δεν υπάρχουν έρευνες για το συγκεκριµένο ζήτηµα. 69 Όπ.Π., σελ. 13. Βλ. επίσης: Πρακτικά ιεθνούς Ηµερίδας «Άτοµα µε αναπηρία και ΜΜΕ» 2006, 7 η ενότητα, οµιλία Γιώργου Κουρουπέτρογλου, http://www.ameamedia.gr/co6-proceedings/seventh -part, προσπελάστηκε στις 2/6/2007. 70 Πρόκειται για τις ειδικές ιστοσελίδες του Υπουργείου Μεταφορών και Επικοινωνιών για τα ΑµεΑ (www.yme.gr/amea), του ΟΣΕ (http://198.63.47.225/ose/) και της Αττικό Μετρό (http://198.65.30.51/amel/?getwhat=7&oid=28&id=&tid=28) Βλ.: Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 17-18. 71 Πρακτικά ιεθνούς Ηµερίδας «Άτοµα µε αναπηρία και ΜΜΕ» 2006, Όπ.Π. 22

Εδώ και αρκετό καιρό το ιαδίκτυο έχει αποτελέσει χώρο διαπραγµάτευσης και ενίσχυσης της εθνικής ταυτότητας. 72 Ο αριθµός των ιστοσελίδων που δηµιουργούνται και απευθύνονται σε µετανάστες είναι αρκετά µεγάλος. Μέσα από αυτές αναπτύσσεται µία σηµαντική επικοινωνία των µεταναστών µεταξύ τους αλλά και µε τον υπόλοιπο πληθυσµό. Σήµερα παρατηρείται ότι µετανάστες αναζητούν µόνοι τους τις καλύτερες δυνατές συνθήκες ζωής στη χώρα άφιξης τους, χωρίς να σχηµατίζουν κοινούς γεωγραφικούς θύλακες. Όµως, η ανάγκη ενός κοινού τόπου συνάντησης παραµένει και το ιαδίκτυο αποτελεί τον ιδανικό τρόπο ικανοποίησης της. Ο κυβερνοχώρος αποτελεί για τους µετανάστες µία ευκαιρία αναδηµιουργίας του εθνικού χώρου. 73 Το ιαδίκτυο έχει επιδράσει όχι µόνο στους νεότερους αλλά και στους παλαιότερους µετανάστες. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι από τα 12.000 ελληνικά sites πολλά ανήκουν σε απόδηµους Έλληνες και Έλληνες που διαµένουν προσωρινά στο εξωτερικό. 74 Γενικά, η χρήση του ιαδικτύου από τις εθνικές µειονότητες αποσκοπεί κυρίως στην επικοινωνία τους µε τις χώρες καταγωγής τους, µαθαίνοντας τα νέα τους, αλλά και στην επαφή τους µε τα µέλη των οικογενειών τους που έµειναν πίσω. Επιπλέον, συχνά δηµιουργούν εικονικές κοινότητες µε εθνικιστικά χαρακτηριστικά, γεγονός που δείχνει ότι έχουν την ικανότητα να προσαρµόζουν την τεχνολογία στα δικά τους µέτρα και σταθµά. 75 Τα διάφορα sites µεταναστών έχουν ένα διπλό σκοπό. Αφενός, επιθυµούν να παρουσιαστούν στο ευρύτερο κοινό προσπαθώντας να το πείσουν να ασχοληθεί µαζί τους και να τους βοηθήσει. Αφετέρου, κύριος στόχος τους είναι άτοµα συγκεκριµένης εθνικής καταγωγής, τα οποία επιθυµούν να βοηθήσουν. Στο πλαίσιο της δράσης τους, εκτός από το να παρέχουν ενηµέρωση σχετικά µε τη χώρα καταγωγής, προσφέρουν συµβουλές και πληροφορίες για τοµείς όπως η µόρφωση και η εκπαίδευση, η 72 εµερτζής Νικόλας, (2003) Εθνικές και εθνοτικές ταυτότητες στο ιαδίκτυο, http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2003/nat_ident_internet.php, προσπελάστηκε στις 29/5/2007. 73 Όπ.Π. 74 Όπ.Π. 75 Serigne Mansour Tall, (2003) Les émigrés sénégalais et les nouvelles technologies de l information et de la communication, Ινστιτούτο έρευνας των Ηνωµένων Εθνών για την κοινωνική ανάπτυξη, σελ. 13-14, 30, http://www.observatory.gr/files/meletes/emigres_senegalais.pdf, προσπελάστηκε στις 24/5/2007. 23

εργασία, διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες και νέα που µπορεί να τους αφορούν αλλά και για αντικείµενα προς πώληση. 76 Εποµένως, οι εθνικές µειονότητες στις ανεπτυγµένες χώρες κάνουν αρκετά εκτεταµένη χρήση του ιαδικτύου. Σε έρευνα που διεξήχθη στη Μεγάλη Βρετανία, υπερτερούν αρκετά σε σχέση µε το σύνολο του ενήλικου πληθυσµού στους ακόλουθους τοµείς: Στο ποσοστό κατοχής σύνδεσης στο ιαδίκτυο στο σπίτι (64% έναντι 54%) Στις εβδοµαδιαίες ώρες χρήσης του ιαδικτύου (14,5 έναντι 9,9 ωρών). Μάλιστα, εντατικοί χρήστες (heavy users), µε την έννοια της χρήσης του ιαδικτύου περισσότερες από 15 ώρες εβδοµαδιαίως, εντοπίζονται µεταξύ των µειονοτήτων σε ποσοστό 20 % ενώ µεταξύ του συνόλου σε ποσοστό 12%. Στο χρηµατικό ποσό που διαθέτουν για τη χρήση του ιαδικτύου ( 25 έναντι 19) Στην έκταση της χρήσης του ιαδικτύου. Ενδεικτικό είναι ότι χρήση ηλεκτρονικού ταχυδροµείου οι µειονότητες κάνουν σε ποσοστό 81% ενώ ο υπόλοιπος πληθυσµός σε ποσοστό 70%. Γενικά, το χρησιµοποιούν για επικοινωνία και εργασία ή σπουδές σε αρκετά µεγαλύτερο βαθµό. Στο βαθµό αυτοπεποίθησης που διαθέτουν κατά την πραγµατοποίηση διαφόρων ενεργειών στο ιαδίκτυο. Επίσης, παρουσιάζουν λιγότερη επιφυλακτικότητα απέναντι στο ιαδίκτυο και εµφανίζονται περισσότερο θετικοί στο να διαθέσουν διαδικτυακά προσωπικές τους πληροφορίες. 77 Έρευνα στην Αµερική το 2006 καταδεικνύει µία σηµαντική αύξηση των ποσοστών χρήσης του ιαδικτύου από τις εθνικές µειονότητες. Ενώ το 1998, 42% των λευκών Αµερικανών, 23% των Αφρο-Αµερικανών και 40% των αγγλόφωνων Ισπανο- Αµερικανών δήλωναν χρήση του ιαδικτύου, το 2006 τα ποσοστά φτάνουν σε 74%, 61% και 80% αντίστοιχα. 78 Στην Ελλάδα παρόλο που δεν υπάρχουν επίσηµα στοιχεία, η ύπαρξη τουλάχιστον 19 υπερσυνδέσµων για µετανάστες στη χώρα µας, µεταξύ των οποίων µία Αλβανόφωνη 76 Siapera Eugenia, (2005) Minority Activism on the Web: Between Deliberative Democracy and Multiculturalism, Journal of Ethnic and Migration Studies, Τ.Χ. 31 (3), σελ. 509-510. 77 Currie David, Graf Philip, (2006) Media Literacy Audit: Report on media literacy amongst adults from minority ethnic groups, σελ. 30-36, www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy, προσπελάστηκε στις 29/12/2006. 78 Marriott Michel, (31 Μαρτίου 2006) Digital divide closing as blacks turn to Internet, http://www.nytimes.com/2006/03/31/us/31divide.html?pagewanted=2&ei=5088&en=6fd4e942aaaa04a d&ex=1301461200, προσπελάστηκε στις 21/2/2007. 24

εφηµερίδα της Αθήνας, µία ενηµερωτική ιστοσελίδα για Αλβανούς και ένα φόρουµ Αλβανών µεταναστών, µαρτυρούν µία δραστηριοποίηση των εθνικών µειονοτήτων στο ιαδίκτυο. 79 Επιπλέον, ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσµατα ποιοτικής έρευνας που διεξήχθη για τη σχέση των γυναικών της µουσουλµανικής µειονότητας µε το ιαδίκτυο. Η έρευνα παρουσιάστηκε στη διάρκεια εκδήλωσης, που διοργανώθηκε στην Κοµοτηνή τον Ιούνιο του 2007, από τη διεύθυνση σχεδιασµού και ανάπτυξης της περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, µε θέµα τη διάδοση των ωφελειών της ΚτΠ σε γυναίκες. Αυτό που προέκυψε είναι ότι οι γυναίκες της µουσουλµανικής µειονότητας ενδιαφέρονται να µάθουν υπολογιστές και θεωρούν το ιαδίκτυο ως ένα µέσο απόκτησης γνώσης, επικοινωνίας µε φίλους και συγγενείς στο εξωτερικό, ενηµέρωσης για ιατρικά και γυναικεία ζητήµατα. 80 Ως προς την αντιµετώπιση του ψηφιακού αναλφαβητισµού των µειονοτήτων, έχει ξεκινήσει µία προσπάθεια, στο πλαίσιο της οποίας η ιεύθυνση Αλλοδαπών του ήµου Αθηναίων και το Κέντρο Απασχόλησης και Επιχειρηµατικότητας σε συνεργασία µε τη Microsoft Ελλάς, οργανώνουν σεµινάρια εκµάθησης βασικών δεξιοτήτων ηλεκτρονικών υπολογιστών για τους µετανάστες, πρόσφυγες και ζητούντες άσυλο. 81 Εντούτοις, η προσπάθεια αυτή βρίσκεται ακόµη σε πρώιµο στάδιο καθώς για την ανάπτυξη της σχέσης των µειονοτήτων µε τις ΤΠΕ απαιτούνται πολλά περισσότερα. Όσον αφορά στην Ε.Ε., σηµαντικό είναι το πρόγραµµα e-inclusion, το οποίο θα ολοκληρωθεί µέσα στο 2008 και αποσκοπεί στην παροχή υπηρεσιών µάθησης ηλεκτρονικών υπολογιστών σε κατηγορίες πολιτών που βιώνουν το ψηφιακό χάσµα, όπως τα ΑµεΑ και οι εθνικές µειονότητες. 82 4. Συµπεράσµατα Η έννοια της πρόσβασης κατέχει στις µέρες µας περίοπτη θέση στις κοινωνικές αναλύσεις. Η ραγδαία ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η εξάπλωση του ιαδικτύου αφήνει περιθώρια σε όλους να ενσωµατωθούν στην νέα Κοινωνία της 79 Για περισσότερα βλ.: http://www.diavatirio.net, προσπελάστηκε στις 19/6/2007. 80 Για περισσότερα βλ.: http://komothnh.wordpress.com/2007/06/09, προσπελάστηκε στις 20/6/2007. 81 Για περισσότερα βλ.: http://www.kae.gr/index.php?page=seminariamicrosoft, προσπελάστηκε στις 19/6/2007. 82 Για περισσότερα βλ.: http://ec.europa.eu/information_society/activities/einlusion/index_en.htm, προσπελάστηκε στις 19/6/2007. 25

Πληροφορίας. Από την παραπάνω ανάλυση όµως φαίνεται ότι κάτι τέτοιο δεν έχει επιτευχθεί. Σύµφωνα µε την τυπολογία της Norris το ψηφιακό χάσµα παρατηρείται τόσο σε δηµοκρατικό, παγκόσµιο και κοινωνικό επίπεδο. Το δηµοκρατικό χάσµα δεν συµπεριλήφθηκε στην παρούσα εργασία (για λόγους που αναφέρονται στο πρώτο κεφάλαιο) αλλά το παγκόσµιο και το κοινωνικό χάσµα οδηγούν στο ίδιο συµπέρασµα. Παρόλη την θετική επίδραση των νέων τεχνολογιών και την πληθώρα δυνατοτήτων που µας δίνουν, η αξιοποίηση τους πραγµατοποιείται από περιορισµένο αριθµό πολιτών. Η έλλειψη οικιακών υπολογιστών και επαρκών τεχνολογικών υποδοµών διευρύνει το χάσµα αλλά το πρόβληµα δεν περιορίζεται εκεί. Εκτός από την πρόσβαση το ποιός τελικά εκµεταλεύεται τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών είναι το επόµενο µεγάλο ζήτηµα. Η νέα πραγµατικότητα που διαµόρφωσαν οι ΤΠΕ τόσο στην παραγωγή και διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών όσο και στην πολιτική πραγµατικότητα των ανεπτυγµένων κρατών δεν φάνηκε ικανή να αλλάξει τις ήδη δοµηµένες ανισότητες, ανεξάρτητα από το αν αυτές υφίστανται σε παγκόσµιο ή εθνικό επίπεδο. Στον παγκόσµιο χάρτη υπάρχει φανερό χάσµα ανάµεσα στις αναπτυγµένες και τις αναπτυσσόµενες χώρες, ενώ στην κοινωνική διαστρωµάτωση παρατηρείται αποκλεισµός συγκεκριµένων οµάδων. Αρχικά, προκύπτει ότι το εισόδηµα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα διαµόρφωσης της σχέσης των ατόµων µε τις νέες τεχνολογίες. Η γενικότερη τάση είναι τα υψηλότερα εισοδηµατικά στρώµατα να έχουν πολύ µεγαλύτερη πρόσβαση στο ιαδίκτυο. Ως προς τον παράγοντα του φύλου γίνεται εµφανές ότι οι γυναίκες, σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο, υστερούν αρκετά στη χρήση των ΤΠΕ και ιδιαίτερα του ιαδικτύου. Ο ηλικιακός παράγοντας είναι επίσης σηµαντικός, καθώς ανάµεσα στους ηλικιωµένους και στους νεότερους παρατηρείται ένα µεγάλο χάσµα µε τους ηλικιωµένους να υστερούν σηµαντικά. Η χρήση των ΤΠΕ από τα ΑµεΑ παρουσιάζεται αρκετά υψηλή και τα τεχνικά βοηθήµατα για τη διευκόλυνση της πρόσβασης τους είναι σηµαντικά. Εντούτοις, τα εµπόδια οικονοµικής και νοµικής φύσεως που συναντούν είναι αρκετά. Στην Ελλάδα οι ενέργειες που είναι απαραίτητο να γίνουν για τη διευκόλυνση των ΑµεΑ είναι 26

πολλές. Βέβαια, οι προσπάθειες που πραγµατοποιούνται σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι σηµατικές. Όσον αφορά στις εθνικές µειονότητες, φαίνεται ότι για αυτές οι ΤΠΕ και ιδιαίτερα το ιαδίκτυο είναι πολύ σηµαντικά εργαλεία, καθώς συµβάλλουν στην επικοινωνία τους µε τους οµοεθνείς τους και στη διατήρηση της επαφής µε τη χώρα καταγωγής τους. Η χρήση του ιαδικτύου από τις µειονότητες εµφανίζεται υψηλή στις αναπτυγµένες χώρες. µπορούµε να πούµε ότι ο χάρτης της νέας πληροφοριακής κοινωνίας δεν διαφέρει και πολύ από αυτόν της προηγούµενης βιοµηχανικής. Αυτό που παλιότερα θα ονοµάζαµε αποκλεισµό από τη γνώση σήµερα λέγεται «ψηφιακός αναλφαβητισµός» και τα αποτελέσµατα του είναι ήδη φανερά. Οι βασικές οικονοµικές και κοινωνικοπολιτικές δοµές κάθε χώρας ή υπερεθνικού σχηµατισµού παραµένουν αµετάβλητες και συνεχίζουν να παίζουν τον κύριο ρόλο στη διαµόρφωση των βασικών αντιθέσεων και ανισοτήτων. 27

Βιβλιογραφία Concetta Stewart και άλλοι (2006) Framing the Digital Divide: a comparison of US and EU policy approaches στο New Media and Society, τχ. 8. Couldry Nick (2004) The Digital Divide στο Gauntlett, Horsley (επιµ.) Web Studies, Edward Arnold, London. Currie David, Graf Philip (2006) Media literacy audit: Report on media literacy of disabled people, http://www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy/medlitpub/medlitpubrss/disabled/, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. Currie David, Graf Philip (2006) Media Literacy Audit: Report on media literacy amongst adults from minority ethnic groups, www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy, προσπελάστηκε στις 29/12/2006. Demunter Christophe (2005) The Digital dinive in Europe, European Communities, σελ. 3. Drori Gili και Yang Yong Suk (2003) The Global Digital Divide: A sociological assessment of trends and causes στο Social Science Computer Review, τ.χ. 21. εµερτζής Νικόλας (2003) Εθνικές και εθνοτικές ταυτότητες στο ιαδίκτυο, http://www.media.uoa.gr/people/demertzis/pages_gr/articles/docs/2003/nat_ident_ Internet.php, προσπελάστηκε στις 29/5/2007. Gamble Sarah (1999) The icon critical dictionary of feminism and postfeminism, Icon Broks, Cambridge. Gauntlett David, Horsley Ross (2004) Web studies, Oxford University Press, 2 η έκδοση, New York. James Jeffrey (2001) Bridging the Digital Dividewith low-cost information technologies, Journal of Information Science, τ.χ. 27. Kennedy T., Wellman Β., Klement K. (2003) Gendering the Digital Divide, IT&Society, τ.χ. 1(5), http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. Κανελλοπούλου-Μπότη Μαρία (2006) Η πρόσβαση στην πληροφορία για τα άτοµα µε αναπηρία, http://www.disabled.gr/lib/?p=11563, προσπελάστηκε στις 20/2/2007. Καρούνος Θόδωρος, Γουσίου Λίνα (2002) Εθνική έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας 2002, http://www.vprc.gr/2/949/111_gr.html, προσπελάστηκε στις 15/5/2007. 28

Losh Susan Carol (2003) Gender and educational digital gaps: 1983-2000, IT&Society, τ.χ. 1(5), http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. Marriott Michel (2006) Digital divide closing as blacks turn to Internet, http://www.nytimes.com/2006/03/31/us/31divide.html?pagewanted=2&ei=5088& en=6fd4e942aaaa04ad&ex=1301461200, προσπελάστηκε στις 21/2/2007. Martin Steven, Robinson John (2004) The income digital divide: An international perspective, IT&Society, τ.χ. 1(7), http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. Norris Pippa (2001) Digital Divide: Civic engagement, information poverty, and the Internet worldwide, Cambridge University Press, Cambridge. Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας (2006) Γ Εξαµηνιαία αναφορά για την ευρυζωνικότητα, http://www.eett.gr/opencms/sites/broadband/broadbandgreece/pastreports/repo rt_2006_b.pdf, προσπελάστηκε στις 20/5/2007. Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας (2006) Ταυτότητα χρηστών Internet στην Ελλάδα, http://www.observatory.gr/files/meletes/ταυτότητα%20χρηστών%20internet%20 _τελικό.pdf, προσπελάστηκε στις 20/5/2007. Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας (2007) Γυναίκες και Internet στην Ελλάδα, σελ. 4, http://www.observatory.gr/files/meletes/γυναίκες και Internet στην Ελλάδα.pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας (2007) Θεσµικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση και ηλεκτρονικές υπηρεσίες για την αξιοποίηση των ευκαιριών της κοινωνίας της πληροφορίας από κοινωνικά ευπαθείς οµάδες. http://www.observatory.gr/files/meletes/meleti_amea_e_services_27_03_2007 %20(5).pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. Πρακτικά ιεθνούς Ηµερίδας «Άτοµα µε αναπηρία και ΜΜΕ» (2006) 7 η ενότητα, οµιλία Γιώργου Κουρουπέτρογλου, http://www.ameamedia.gr/co6- proceedings/seventh -part, προσπελάστηκε στις 2/6/2007. Rogers Everett (2001) The Digital Divide στο Convergence: The international Journal of Research into New Media Technologies, τ.χ. 7. Serigne Mansour Tall, (2003) Les émigrés sénégalais et les nouvelles technologies de l information et de la communication, Ινστιτούτο έρευνας των Ηνωµένων Εθνών για την κοινωνική ανάπτυξη, http://www.observatory.gr/files/meletes/emigres_senegalais.pdf, προσπελάστηκε στις 24/5/2007. 29

Siapera Eugenia, (2005) Minority Activism on the Web: Between Deliberative Democracy and Multiculturalism, Journal of Ethnic and Migration Studies, τ.χ. 31 (3). Στεφανίδης Κωνσταντίνος (2004) Μελέτη µε αντικείµενο την καθολική πρόσβαση και ισότιµη συµµετοχή ατόµων µε αναπηρίες (ΑµεΑ) στην κοινωνία της πληροφορίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Επιχειρησιακό Πρόγραµµα «Κοινωνία της Πληροφορίας», http://www.infosoc.gr/nr/rdonlyres/0b306f9c-a819-4f96- ABB1-A21945D1D2B3/1092/final_report.pdf, προσπελάστηκε στις 15/5/2007. U.S. Department of Commerce (2002) www.ntia.doc.gov/ntiahome/dn/anationonline2.pdf, προσπελάστηκε στις 10-5- 2007. UK Department of Education and Skillls (2000) http://www.becta.org.uk/page_documents/research/digitaldivide.pdf, προσπελάστηκε στις 10-5-2007. United Nations Conference on Trade and Development (2006) The digital divide report: ICT diffusion: Index 2005, United Nations Publications. VPRC (2004) Εθνική Έρευνα για τις νέες τεχνολογίες, http://www.vprc.gr/2/1156/6_gr.html, προσπελάστηκε 20/5/2007. 30

Παράρτηµα Πίνακας 1: Χρήση του ιαδικτύου στις Η.Π.Α. 2000-2004 83 Ποσοστά χρήσης του διαδικτύου 2000 2004 Οικογενειακό εισόδηµα $75,000+ 78 89 $50,000-74,999 67 86 $30,000-49,999 52 69 Λιγότερο από $30,000 31 41 83 Martin Steven, Robinson John, (2004) The income digital divide: An international perspective, IT&Society, Τ.Χ. 1(7), σελ. 13, http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 31

Πίνακας 2: Επίπεδα εισοδήµατος και χρήση του ιαδικτύου στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. 84 Πιθανότητες χρήσης του ιαδικτύου Επίπεδα 1998 Τάσεις, 1998-2001 Ταχύτερη Βραδύτερη Χαµηλότερο Υψηλότερο για άνοδος για άνοδος για για ανώτερα ανώτερα χαµηλότερα κατώτερα εισοδήµατα; εισοδηµατικά εισοδηµατικά εισοδήµατα; στρώµατα; στρώµατα; Ανατολική Γερµανία Χ υτική Γερµανία Χ Χ Αυστρία Χ Χ Βόρεια Ιρλανδία Χ Χ Ηνωµένο Βασίλειο Χ Χ Ιταλία Χ Χ Πορτογαλία Χ Χ Λουξεµβούργο Χ Χ Χ Βέλγιο Χ Χ Χ Σουηδία Χ Χ Χ Ιρλανδία Χ Χ Χ Ελλάδα Χ Χ Χ Γαλλία Χ Χ Ολλανδία Χ Χ ανία Χ Χ Χ Φινλανδία Χ Χ Χ Ηνωµένες Πολιτείες Χ Χ Χ Χ 84 Όπ.Π., σελ.15. 32

ιάγραµµα 1: Εξέλιξη χρήσης ιαδικτύου κατά συνολικό µηνιαίο οικογενειακό εισόδηµα στην Ελλάδα 85 85 Καρούνος Θόδωρος, Γουσίου Λίνα, (2002) Εθνική έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας 2002, http://www.vprc.gr/2/949/111_gr.html, προσπελάστηκε στις 15/5/2007. 33

Πίνακας 3: Ποσοστά χρήσης ιαδικτύου στις Η.Π.Α. κατά φύλο 86 2000 2002 Γυναίκες Άντρες Γυναίκες Άντρες Εργασία 59 66 58 65 Πληροφορίες για προϊόντα 72 88 75 86 Συναντήσεις µε ανθρώπους 14 18 14 15 Εύρεση εργασίας 40 45 46 50 Επένδυση χρηµάτων 10 24 9 17 Chat rooms 22 25 17 21 Οικονοµικά 41 55 47 56 Αγορά προϊόντων 45 56 61 66 Πληροφορίες για την υγεία 65 54 35 43 Εύρεση διευθύνσεων 52 60 54 58 Παιχνίδια 18 24 16 22 Πληροφορίες για ταξίδια 35 43 44 48 Πολιτικές πληροφορίες 32 36 33 40 Πίνακας 4: Χρήση Η/Υ & ιαδικτύου ανά φύλο στην Ελλάδα. 87 Χρήση Η/Υ Χρήση Internet 2006 2005 2006 2005 Άνδρες 43,6% 42,1% 32,0% 28,4% Γυναίκες 30,5% 28,7% 21,0% 18,0% 86 Kennedy T., Wellman Β., Klement K. (2003) Gendering the Digital Divide, IT&Society, Τ.Χ. 1(5), σελ. 86, http://www.itandsociety.org, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 87 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Γυναίκες και Internet στην Ελλάδα, σελ. 9, http://www.observatory.gr/files/meletes/γυναίκες και Internet στην Ελλάδα.pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. 34

ιάγραµµα 2: Χρήση ιαδικτύου από γυναικείο πληθυσµό στην Ε.Ε. για τα έτη 2005 και 2006. 88 88 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 11. 35

ιάγραµµα 3: Ώρες χρήσης του ιαδικτύου από ΑµεΑ στη Μεγάλη Βρετανία ανά εβδοµάδα 89 Όλοι οι ενήλικες µε αναπηρία<65 Σπίτι Όλοι οι ενήλικες<65 Εργασία/Εκπαιδευτικός χώρος 0 5 10 15 Εβδοµαδιαίες ώρες χρήσης 89 Currie David, Graf Philip, (2006) Media literacy audit: Report on media literacy of disabled people, σελ. 32, http://www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy/medlitpub/medlitpubrss/disabled/, προσπελάστηκε στις 28/12/2006. 36

Πίνακας 5: Οι 10 δηµοφιλέστερες χρήσεις του ιαδικτύου από τα Αµεα στη Μεγάλη Βρετανία εβδοµαδιαίως 90 Όλοι οι ενήλικες µε Όλοι οι ενήλικες ηλικίας αναπηρία ηλικίας< 65 <65 Αποστολή/ λήψη ηλεκτρονικού 61% 71% ταχυδροµείου Αναζήτηση πληροφοριών για εργασία/ σπουδές 47% 54% Αναζήτηση πληροφοριών για ελεύθερο χρόνο/ 33% 35% διακοπές Πληρωµή λογαριασµών 25% 32% Χρήση άµεσων µηνυµάτων 23% 31% Ενηµέρωση 19% 25% «Κατέβασµα» µουσικής/ βίντεο/ λογισµικού 16% 21% Αναζήτηση πληροφοριών για θέµατα υγείας 16% 13% Αναζήτηση πληροφοριών για αθλητισµό 15% 21% Αγορές 14% 20% 90 Currie David, Graf Philip (2006) Όπ.Π., σελ. 34. 37

Πίνακας 6: Συνοπτική παρουσίαση του θεσµικού πλαισίου επιλεγµένων χωρών της Ε.Ε. σχετικά µε τα ΑΜΕΑ 91 91 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Θεσµικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση και ηλεκτρονικές υπηρεσίες για την αξιοποίηση των ευκαιριών της κοινωνίας της πληροφορίας από κοινωνικά ευπαθείς οµάδες, σελ. 9, http://www.observatory.gr/files/meletes/meleti_amea_e_services_27_03_2007%20(5).pdf, προσπελάστηκε στις 21/5/2007. 38

Πίνακας 7: Συγκριτική ανάλυση των θεσµικών πλαισίων χωρών της Ε.Ε. και βασικοί στρατηγικοί άξονες 92 92 Παρατηρητήριο για την κοινωνία της πληροφορίας, (2007) Όπ.Π., σελ. 11. 39

ιάγραµµα 3: Ώρες χρήσης του ιαδικτύου από εθνικές µειονότητες στη Μ.Βρετανία ανά εβδοµάδα. 93 Όλοι οι ενήλικες Σπίτι Εθνικές µειονότητες Εργασία/Εκπαιδευτικός χώρος 0 5 10 15 20 Εβδοµαδιαίες ώρες χρήσης 93 Currie David, Graf Philip, (2006) Media Literacy Audit: Report on media literacy amongst adults from minority ethnic groups, σελ. 31, www.ofcom.org.uk/advice/media_literacy, προσπελάστηκε στις 29/12/2006. 40

This work is licensed under the Creative Commons Attribution-Noncommercial-Share Alike 3.0 License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/ or send a letter to Creative Commons, 171 Second Street, Suite 300, San Francisco, California, 94105, USA.