Αρχιτεκτονική Το Βυζάντιο συνέχισε την παράδοση της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας στον τομέα των επιστημών. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι στο Βυζάντιο δεν υπήρξαν τεχνολογικές καινοτομίες. Αυτή όμως η άποψη δεν είναι σωστή, υπήρξαν σημαντικά επιτεύγματα, ιδιαίτερα στην Αρχιτεκτονική. Ένα μεγάλο ερώτημα που πάντα τίθεται όποτε γίνεται συζήτηση για την Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο είναι ο ορισμός του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα κατά την εποχή αυτή ήταν όπως σήμερα οι κύριοι συνθέτες και υπεύθυνοι υλοποίησης του έργου ή απλά επικεφαλής των μαστόρων, δηλαδή αρχιμάστορες, αρχιεργάτες και εργοδηγοί (συντονιστές στο εργοτάξιο); Στην περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν ειδικές σχολές εκπαίδευσης αρχιτεκτόνων, τόσο στην Κωνσταντινούπολή όσο και σε άλλες πόλεις, όπου διδασκόνταν μεταξύ άλλων: (α) ευκλίδεια γεωμετρία, όπως αυτή περιγράφεται στα 13 βιβλία με τον τίτλο Στοιχεία του Ευκλείδη που γράφτηκαν περίπου το 300 π.χ., στην Αλεξάνδρεια, (β) το έργο Δέκα Βιβλία Αρχιτεκτονικής (στα λατινικά De architectura) του Βιτρούβιου (Ρωμαίος συγγραφέας, αρχιτέκτονας και μηχανικός που έζησε τον 1ο αιώνα μ.χ.), το οποίο είναι το μοναδικό κείμενο θεωρίας και πρακτικής της αρχιτεκτονικής της κλασσικής εποχής, και (γ) το έργο Συναγωγή του Πάππου (ονομαστός Έλληνας μαθηματικός, γεωμέτρης και μηχανικός που έζησε κατά τον 3ο-4ο αιώνα μ.χ. στην Αλεξάνδρεια), το οποίο αναφερότανε σε μαθηματικά προβλήματα. Ωστόσο, ο Ανθέμιος, ο ένας από τους δύο επικεφαλής του κτισίματος της Αγίας Σοφίας, δεν ήταν αρχιτέκτονας (ή δεν ήταν μόνο αρχιτέκτονας) είχε μια ευρεία μόρφωση στις φυσικές επιστήμες (οπτική) και τη μηχανική, και είχε γράψει βιβλία στους τομείς αυτούς ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έκρινε ότι ένας τέτοιος άνθρωπος ήταν κατάλληλος για το σχεδιασμό, την επίβλεψη και την ολοκλήρωση του μεγαλειώδους αυτού έργου. Η αισθητική αυτής της εποχής επηρεάζεται από τις θεωρίες του Πλωτίνου (3ος αιώνα μ.χ.), ο οποίος εμπνέεται από την πλατωνική φιλοσοφία και ορίζει το ωραίο: όχι τόσο ως μια απόλυτη 1 από 6
εφαρμογή κανόνων τέχνης που η φυσική ματιά (η όραση) διαβάζει, όσο ως μια αίσθηση που απολαμβάνει ο θεατής με τα μάτια της Ψυχής, το εσωτερικό κάλλος οι ωραίοι τρόποι ζωής, η ομορφιά στην αγαθή ψυχή, τα ωραία έργα κάνουν τα μάτια των ανθρώπων να δουν το ωραίο (προσέγγιση πολύ κοντινή και με τα ιδεώδη του Χριστιανισμού). Στο μέσο και ύστερο Βυζάντιο δεν υπάρχουν ειδικές σχολές εκπαίδευσης των αρχιτεκτόνων. Όσοι ήθελαν να απασχοληθούν με αυτό το αντικείμενο μορφώνονταν σε σχολές της Κωνσταντινούπολης, όπου παρακολουθούσαν γενικά μαθήματα: αριθμητική, γεωμετρία, πρακτικά μαθηματικά, καθώς και ειδικά μαθήματα άλλων ειδικοτήτων, από τα οποία έπαιρναν τις απαραίτητες γνώσεις στατικών υπολογισμών και υλικών τέτοια κείμενα ήταν τα στρατιωτικά Τακτικά, στα οποία περιέχονταν οδηγίες για πολιορκητικές μηχανές, κατασκευή υδαταγωγών, τειχών, λιμανιών και άλλων οικοδομημάτων. Δυστυχώς, στις μέρες μας δεν έχουν διασωθεί βιβλία, στα οποία να περιέχονται αρχιτεκτονικά σχέδια, ή να δίνουν οδηγίες προς αρχιτέκτονες, όπως στο έργο του Βιτρούβιου. Υπάρχουν όμως δύο σημαντικές πηγές, οι οποίες μας βεβαιώνουν ότι γίνονταν σχέδια και μας δίνουν μια εικόνα για ποιες πληροφορίες περιείχαν και πώς συμβολίζονταν το ένα είναι η Forma Ubis, μια μεγάλη χαρακτική αποτύπωση σε μάρμαρο του κέντρου της πόλης της Ρώμης που έγινε επί αυτοκρατορίας Σεπτίμιου Σεβήρου κατά το 200 μ.χ. το άλλο είναι ένα σχέδιο σε συνεχόμενα κομμάτια περγαμηνής του μοναστηριού του Αγίου Γάλλου (στη σημερινή Ελβετία, χρονολογημένο περίπου στις αρχές του 9ου αιώνα). Σε αυτά τα σχέδια, απεικονίζονται τα κτίρια σε κάτοψη, δηλαδή βλέπουμε τους χώρους στο εσωτερικό τους, πώς είναι διαταγμένοι και πώς επικοινωνούν μεταξύ τους οι τοίχοι είναι πολύ σχηματικοί, αποδίδονται μόνο με μια παχιά γραμμή και όπου υπάρχει είσοδος αφήνεται κενό δεν εμφανίζονται σύμβολα στις θέσεις των παραθύρων και δεν δίνονται στοιχεία για το πώς ήταν η στέγασή τους. Στα σχέδια του Αγίου Γάλου, οι χώροι είναι αριθμημένοι και σε χωριστό υπόμνημα αναγράφονται αναλυτικά τα ονόματα και η χρήση τους. Εκτός από σχέδια, γνωρίζουμε (από πηγές) ότι κατασκευάζονταν και αρχιτεκτονικά ομοιώματα των κτιρίων σε μικρή κλίμακα (μακέτες) από υλικά όπως κερί ή ξύλο, καθώς και από πέτρα, εκ των οποίων ελάχιστα έχουν διασωθεί, όπως τα ομοιώματα της Χερσώνας. Ο σχεδιασμός, επίσης, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, καθώς είναι γνωστοί ναοί που ή ταυτίζονται απόλυτα στην κάτοψη και τις μορφολογικές λεπτομέρειες, όπως για παράδειγμα τα καθολικά των μονών Ιβήρων και Βατοπεδίου, ή αποτελούν σμικρύνσεις, όπως η Σώτειρα Λυκοδήμου στην Αθήνα που είναι κατά τα τρία τέταρτα σμίκρυνση του καθολικού του Οσίου Λουκά. Ο αρχιτέκτονας στην εποχή του Βυζαντίου δεν προσπαθεί να ξεχωρίσει με το έργο του εντάσσεται σε ένα γενικότερο θρησκευτικό κλίμα που θεωρεί αμαρτία την επιθυμία προσωπικής επίδειξη και προβολής, όπως και μη συνέχειας της παράδοσης. Έτσι, η βυζαντινή αρχιτεκτονική δεν τολμάει τόσο όσο η μοντέρνα αρχιτεκτονική, σήμερα. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η 2 από 6
αρχιτεκτονική δεν εξελίχθηκε με τα ίδια υλικά προχώρησε σε διαφορετικούς τρόπους δομής τους και εξέλιξε τους αρχιτεκτονικούς τύπους. Γλωσσάρι (0) Πληροφοριακά Κείμενα (2) Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το 717-718), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να 3 από 6
καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το 1453. Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Ο ναός της Αγίας Σοφίας: Ο ναός της Αγίας Σοφίας, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της πλατείας Σουλταναχμέτ, απέναντι από το Μπλε Τζαμί. Ο ναός που βλέπουμε σήμερα είναι ο τρίτος που κτίστηκε στην ίδια θέση: η αρχική Αγία Σοφία, που ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404, όταν στην Κωνσταντινούπολη ξέσπασαν ταραχές εξαιτίας της εκθρόνισης του Πατριάρχη Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ενώ ο ανακαινισμένος από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο το Β ναός έπαθε ανεπανόρθωτες βλάβες το 532, επίσης από πυρκαγιά, κατά τη Στάση του Νίκα. Οι ναοί την Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης ήταν αφιερωμένοι σε ιδιότητες του Θεού και αποτελούσαν από κοινού τους ναούς του Πατριαρχείου. Ωστόσο, μόνον η Αγία Σοφία έμεινε γνωστή στην ιστορία ως η «Μεγάλη Εκκλησία». Η κατασκευή του ναού άρχισε αμέσως μετά την καταστολή της Στάσης από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και ανατέθηκε στους μηχανικούς Ανθέμιο από τις Τράλλεις και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Η οικοδόμηση ολοκληρώθηκε σε πέντε χρόνια και έντεκα μήνες και τα εγκαίνια τελέστηκαν πανηγυρικά το Δεκέμβριο του 537. Ο ναός της Αγίας Σοφίας θεωρείται ένα από τα λαμπρότερα κτίρια της τότε οικουμένης αν ο ναός αυτός ήταν το μόνο κτίριο που μας είχε διασωθεί από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, ακόμη και τότε θα άξιζε να μελετάμε και να θαυμάζουμε τον Βυζαντινό πολιτισμό. Ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του «Περί Κτισμάτων» περιγράφει τη λαμπρότητα και τη μεγαλοπρέπεια του ναού που άφηνε κατάπληκτους του πιστούς με το μέγεθος, την ομορφιά, την ποικιλία και τον πλούτο της διακόσμησης. Στο ίδιο έργο δίνει επίσης πληροφορίες για την κατασκευή του και αναφέρει τα τεχνικά προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αρχιτέκτονες κατά την ανέγερση ενός τόσο μεγάλου κτιρίου, τα οποία διορθώθηκαν, όπως γράφει, χάρη στην ιδιοφυία του Ιουστινιανού που με σοφία συμβούλευε τους αρχιτέκτονες. Ο ναός της Αγίας Σοφίας όφειλε να ήταν μεγαλύτερος, μεγαλοπρεπέστερος και λαμπρότερα διακοσμημένος από το ναό του αγίου Πολύευκτου που λίγα χρόνια πριν είχε ιδρύσει η ζάπλουτη Ιουλιανή Ανικία, που ήλπιζε να ανεβάσει στο θρόνο το γιό της Ολύβριο. Η Αγία Σοφία συνδυάζει τον τύπο της βασιλικής με τρούλο με τον τύπο περίκεντρου κτιρίου, και η κατασκευή της υπήρξε επαναστατική και καινοτόμα για την εποχή της. Η κάτοψη του ναού σχηματίζει ορθογώνιο διαστάσεων 77 επί 71 μέτρων που καταλήγει ανατολικά στην αψίδα του ιερού, ενώ δυτικά προστίθενται νάρθηκας και εξωνάρθηκας και μια μεγάλη υπαίθρια αυλή που περιβαλλόταν από στοές. Στο εσωτερικό, στο κέντρο του κυρίως ναού, τέσσερις μεγάλοι πεσσοί υψώνονται στις γωνίες ενός τετραγώνου πλευράς 31 μέτρων. Οι πεσσοί συνδέονται μεταξύ τους με τέσσερα τόξα, από τα οποία το βόρειο και το νότιο είναι πολύ ρηχά, ενώ το ανατολικό και το δυτικό απλώνονται προς τουε εξωτερικούς τοίχους σχηματίζοντας μεγάλες κόγχες στα ανατολικά και τα δυτικά του κεντρικού τετραγώνου. Ο τρούλος εσωτερικά στηρίζεται από σαράντα νευρώσεις,ανάμεσά τους, στο κατώτερο τμήμα του τρούλλου, ανοίγονται σαράντα παράθυρα, τα οποία φέρουν το φως στο εσωτερικό του κεντρικού κλίτους. Τα πλάγια κλίτη διαθέτουν υπερώα: από το νότιο υπερώο παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και τις υπόλοιπες ακολουθίες ο αυτοκράτορας, η οικογένειά του, οι ανώτατοι αξιωματούχοι και οι αυλικοί του παλατιού. Η είσοδος στον κυρίως ναό γίνεται από τις πέντε θύρες του νάρθηκα, από τις οποίες η κεντρική είναι γνωστή ως «Βασίλειος Πύλη». Η εκκλησία δε 4 από 6
φημίζεται μόνο για την αρχιτεκτονική της, αλλά και για τη μυστικιστική ατμόσφαιρα που δημιουργεί το φως μέσα στον ναό, καθώς αντανακλάται στα πολύτιμα υλικά που λάμπουν στο εσωτερικό του. Τα παράθυρα που ανοίγονται περιμετρικά στον τρούλο διαχέουν το φως και δίνουν την εντύπωση της ελαφρότητας και της εξαΰλωσης, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι οι θόλοι αιωρούνται και ο τρούλος κρέμεται από τον ουρανό. Εσωτερικά ο πλούτος και η πολυτέλεια των υλικών προκαλούν το θαυμασμό. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, κίονες, μάρμαρα, έργα τέχνης και πολύτιμα υλικά μεταφέρθηκαν από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας προκειμένου να εκπληρωθεί το όραμα του Ιουστινιανού. Οι πεσσοί και οι τοίχοι του μεσαίου κλίτους έχουν εξωτερικά επενδυθεί με ορθομαρμαρώσεις από πράσινες, γκριζοκίτρινες και σκούρες μπλε μαρμαρόπλακες, διατεταγμένες με τέτοιον τρόπο ώστε οι φλέβες τους να σχηματίζουν συμμετρικά σχέδια, ενώ οι κίονες στις κόγχες εκατέρωθεν της αψίδας του ιερού και την είσοδο είναι κατασκευασμένοι από πανάκριβο, ακόμη και τότε, πορφυρό γρανιτόλιθο (πορφυρίτη). Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού, κιονόκρανα, γείσα και πλαίσια θυρών, φέρουν λεπτουργημένο ανάγλυφο διάκοσμο, που συχνά έχει αποδοθεί με τη χρήση λεπτού τρυπανιού, ώστε τα ανάγλυφα σχέδια να είναι σαν δαντέλλες που περιβάλλουν τα κυρίως μέλη. Από τα έξοχα ψηφιδωτά του ναού σώζονται σήμερα μόνο ψήγματα. Τμήματα του ιουστινιάνειου διακόσμου διατηρούνται στα εσωρράχια των τοξοστοιχιών του μεσαίου κλίτους, στους θόλους των πλαγίων κλιτών και των υπερώων και στην παρυφή της αψίδας. Ο διάκοσμος ήταν ανεικονικός (δεν περιλάμβανε ανθρώπινες μορφές) και αποτελούνταν από φυτικά μοτίβα και γεωμετρικά σχήματα τοποθετημένα σε χρυσό βάθος. Οι παραστάσεις που σώζονται σήμερα φιλοτεχνήθηκαν μετά τη λήξη της Εικονομαχίας, το 843, και διατηρήθηκαν επειδή καλύφθηκαν με σοβά κατά την περίοδο που ο ναός λειτουργούσε ως τζαμί. Η Παναγία Βρεφοκρατούσα παρουσιάζεται ένθρονη στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού, πλαισιωμένη από αρχαγγέλους, ενώ στα λοφία του τρούλου διατηρούνται εξαπτέρυγα Σεραφείμ. Στους τοίχους του κεντρικού κλίτους, ψηλά ανάμεσα στα παράθυρα, σώζονται μορφές ιεραρχών και προφητών. Στο τύμπανο πάνω από τη θύρα του διαδρόμου που οδηγούσε από το παλάτι προς το νάρθηκα, η ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα πλαισιώνεται από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο που της προσφέρει ομοίωμα της Κωνσταντινούπολης και τον Ιουστινιανό που της προσφέρει ομοίωμα της Αγίας Σοφίας, υπενθυμίζοντας στους μελλοντικούς αυτοκράτορες τους αφιερωτές της Πόλης και του ναού. Στο ημικυκλικό τύμπανο πάνω από την κεντρική (τη Βασίλειο) θύρα του νάρθηκα εικονίζεται αυτοκράτορας να κάνει μετάνοια μπροστά στον ένθρονο Χριστό, που πλαισιώνεται από μετάλλια με την Παναγία και έναν αρχάγγελο. Ο αυτοκράτορας αυτός είναι κατά πάσαν πιθανότητα ο Λέων ΣΤ που εικονίζεται στη στάση αυτή σε ένδειξη μεταμέλειας για τον τέταρτο γάμο που συνήψε, που ήταν παράνομος κατά το εκκλησιαστικό δίκαιο. Στο βόρειο υπερώο υπάρχει ψηφιδωτή παράσταση του αδελφού του Λέοντα ΣΤ, Αλέξανδρου, με τυπικά αυτοκρατορικά ενδύματα, που μάλλον φιλοτεχνήθηκε στη διάρκεια της σύντομης βασιλείας του το 912-913. Στον ανατολικό τοίχο του νότιου υπερώου σώζονται οι δύο αναθηματικοί ψηφιδωτοί πίνακες των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Μονομάχου και Ζωής, που χρονολογείται κοντά στο έτος ανάρρησης στο θρόνο του Κωνσταντίνου, γύρω στο 1044, και του Ιωάννου Κομνηνού με την Ειρήνη, γύρω στο 1118. Στο νότιο υπερώο σώζεται επίσης η γιγαντιαίων διαστάσεων παράσταση της Δέησης, με το Χριστό να πλαισιώνεται από τις μορφές της Παναγίας και του Προδρόμου, που μεσιτεύουν για τη σωτηρία των ανθρώπων ίσως πρόκειται για αφιέρωμα του ίδιου του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η του Παλαιολόγου, για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1261. Το μνημείο έχει υποστεί αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις στο πέρασμα των αιώνων. Ο αρχικός τρούλος κατέρρευσε λόγω σεισμού το 558 και ανακατασκευάστηκε κατά 6 μέτρα ψηλότερος από τον Ισίδωρο το Νεότερο. Το τεράστιο βάρος του φαίνεται ότι δεν αντιστηριζόταν επαρκώς, γεγονός που προκάλεσε την 5 από 6
παραμόρφωση της βάσης του τρούλου, την κλίση των πεσσών και των αντηρίδων προς τα πίσω, και τη διεύρυνση του ανατολικού και του δυτικού τόξου. Το 989 ο Αρμένιος αρχιτέκτονας Trdat (Τιριδάτης) μετακλήθηκε στην Πόλη και πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης στο δυτικό τόξο και σε τμήματα του τρούλου που είχαν καταπέσει μετά από σεισμό. Το ανατολικό τμήμα του τρούλου κατέπεσε άλλη μια φορά, το 1346. Το 16ο αιώνα έγιναν πρόσθετες επισκευές και προστέθηκαν οι τέσσερις μιναρέδες που εξακολουθούν να υψώνονται στις γωνίες του κτιρίου. Άλλη μια επισκευή μεγάλης κλίμακας έγινε την περίοδο 1847-1849 από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκασπάρ και Τζιουζέπε Φοσσάτι. Ο ναός, σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε την έδρα του Πατριαρχείου. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 ο ναός έγινε καθεδρικός για το Λατίνο αρχιεπίσκοπο, ενώ μετά το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Έκτοτε, παρέμεινε χώρος λατρείας μέχρι την ανακήρυξή του σε μουσείο το 1935. Βιβλιογραφία (6) 1. Πετρονώτης, Α., Ο αρχιτέκτων στο Βυζάντιο, θεσσαλονίκη, 1984 2. Προπλάσματα στη Μεσαιωνική αρχιτεκτονική (Βυζάντιο, ΝΑ Ευρώπη, Ανατολία), 2009 3. Μπούρας Χ., Τρόποι εργασίας των Βυζαντινών αρχιτεκτόνων και αρχιμαστόρων, Αθήνα, 2010 4. Dalton, O.M., The Byzantine Astrolabe of Bescia, 1926 5. Vogel, K., XIII. Technology 6. Ousterhout R., Master Builders of Byzantium, Πρίνστον, 1999 6 από 6