Εισαγωγή στην Ενεργειακή Τεχνολογία

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τομέας Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος Εισαγωγή στην Ενεργειακή Τεχνολογία Ορυκτά καύσιμα και ενέργεια Νίκος Μαμάσης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Σχολή Πολιτικών Μηχανικών

Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

Εισαγωγή στην Ενεργειακή Τεχνολογία Ορυκτά καύσιμα και ενέργεια Νίκος Μαμάσης και Ιωάννης Στεφανάκος Τομέας Υδατικών Πόρων Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνα 2014

Διάρθρωση παρουσίασης: Ορυκτά καύσιμα και ενέργεια Εισαγωγή Ορυκτά καύσιμα Πρωτογενής ενέργεια Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Γαιάνθρακας Πυρηνική ενέργεια Τα ορυκτά καύσιμα στην Ελλάδα 4

Εισαγωγή (1/3) Μονάδες Μετρικός τόνος 1 mt =1000 kg =1 Mg (SI) 1 short ton = 907.18474 kg (Αμερικανικό σύστημα μονάδων) 1 long ton = 1016.0469088 kg (Βρετανικό σύστημα μονάδων) 1 kilolitre = 1 m 3 = 6.2898 barrels 1 kilocalorie (kcal) = 4.187 kj = 3.968 Btu 1 kilojoule (kj) = 0.239 kcal = 0.948 Btu 1 British thermal unit (Btu) = 0.252 kcal = 1.055 kj 1 kilowatt-hour (kwh) = 860 kcal = 3600 kj = 3412 Btu 5

Εισαγωγή(2/3) Προσεγγιστικοί συντελεστές μετατροπών Τα ορυκτά καύσιμα μετρούνται σε τόνους ισοδύναμου πετρελαίου (ΤΙΠ) ή toe (tones oil equivalent) 1 toe προσεγγιστικά ισοδυναμεί με: Μονάδες θερμότητας Στερεά καύσιμα 10 6 kcal ή 42 GJ ή 40*10 6 Btu 1.5 mt σκληρού άνθρακα ή 3 mt λιγνίτη Ηλεκτρική ενέργεια: 12 ΜWh Δεδομένου όμως ότι απόδοση είναι κάτω από 40%, 1 toe παράγει περίπου 4.4 MWh ηλεκτρικής ενέργειας σε ένα σύγχρονο σταθμό παραγωγής 6

Εισαγωγή (3/3) Προσεγγιστικοί συντελεστές μετατροπών Ακατέργαστο πετρέλαιο Πυκνότητα: 0.8581 tn/m 3 1 mt = 1.165 m 3 = 7.33 barrels = 307.86 US gallons 1 barrel= 159 lt =136 kg=42 US gallons 1 barrel/day= 49.8 mt/year Παράγωγα πετρελαίου Πυκνότητα tn/m 3 Barrels/mt LPG 0.542 11.6 Gasoline 0.740 8.5 Kerosene 0.806 7.8 Gas oil/ diesel 0.839 7.5 Residual fuel oil 0.939 6.7 Φυσικό αέριο (NG) και υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) 1 m 3 NG = 35.3 ft 3 =0.73 kg LNG 1 m 3 NG =1000 kcal = 37.7 MJ=10.5 kwh 1000 m 3 NG =0.73 mt LNG=0.90 toe=6.29 barrels oe= 36*10 6 BTU=38 GJ Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 7

Ορυκτά καύσιμα (1/21) Τυπική σύσταση και θερμογόνος δύναμη Σχήμα 1: Πίνακας με την σύσταση και τη θερμογόνο δύναμη καυσίμων 8

Ορυκτά καύσιμα (2/21) Θερμογόνος Δύναμη Πετρέλαιο Μαζούτ 1 Μαζούτ 3 Φυσικό αέριο Προπάνιο Βουτάνιο Μίγμα Θερμική Ικανότητα kcal/lt 8200 9350 9250 9000 11000 10900 10920 kj/lt 34333 39148 38730 37683 46057 45638 45722 kwh/lt 9.5 10.9 10.8 10.5 12.8 12.7 12.7 10 6 Btu/lt 32.5 37.1 36.7 35.7 43.6 43.3 43.3 Βαθμός Απόδοσης 0.8 0.8 0.8 0.95 0.95 0.95 0.95 Ωφέλιμη θερμική ενέργεια kcal/lt 6560 7480 7400 8550 10450 10355 10374 kj/lt 27467 31319 30984 35799 43754 43356 43436 kwh/lt 7.6 8.7 8.6 9.9 12.2 12.0 12.1 10 6 Btu/lt 26.0 29.7 29.4 33.9 41.5 41.1 41.2 9

Θερμογόνος Δύναμη Ορυκτά καύσιμα (3/21) (kj/kg) (kj/m 3 ) (kwh/kg) (kwh/m 3 ) Ανώτερη Κατώτερη Ανώτερη Κατώτερη Ανώτερη Κατώτερη Ανώτερη Κατώτερη Ανθρακας 33820 33820 9.4 9.4 Κωκ 29281 28886 8.1 8.0 Ανθρακίτης 34336 33281 9.5 9.2 Λιθάνθρακας 32026 31401 8.9 8.7 Λιγνίτης 20676 19681 5.7 5.5 Τύρφη 16951 15701 4.7 4.4 Βενζόλη 41870 40150 11.6 11.2 Βενζίνη 46050 42700 12.8 11.9 Ελαφρύ πετρέλαιο 44380 41870 12.3 11.6 Βαρύ πετρέλαιο 43120 40600 12.0 11.3 Επτάνιο 47980 44380 13.3 12.3 Οκτάνιο 48150 44590 13.4 12.4 Μονοξ.άνθρακα 10110 10110 12640 12640 2.8 2.8 3.5 3.5 Υδρογόνο 14760 119950 12750 10780 4.1 33.3 3.5 3.0 Θείο 9250 9250 2.6 2.6 Μεθάνιο 55360 50000 39810 35870 15.4 13.9 11.1 10.0 Αιθάνιο 51923 47492 14.4 13.2 Προπάνιο 50340 46360 101800 93560 14.0 12.9 28.3 26.0 Βουτάνιο 49500 45730 134000 123530 13.8 12.7 37.2 34.3 Αιθυλένιο 50290 47150 63420 59480 14.0 13.1 17.6 16.5 Ακετυλένιο 49900 48220 58830 56800 13.9 13.4 16.3 15.8 10

Η καύση 1 L πετρελαίου με: θερμογόνο δύναμη 45 MJ/kg με πυκνότητα περίπου 0.8 kg/l και περιεκτικότητα 87% σε άνθρακα έχει αποτέλεσμα: Την καύση 0.69 kg C και απόδοση στο περιβάλλον 2.5 kg CO 2 Την παραγωγή ενέργειας 36 MJ (10 kwh) Την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας 3.8 kwh (βαθμός απόδοσης 38%) Ορυκτά καύσιμα (4/21) Παραγωγή CO 2 από την καύση Μοριακό βάρος άνθρακα (C): 12 Μοριακό βάρος οξυγόνου (Ο): 16 Μοριακό βάρος διοξειδίου του άνθρακα (CΟ 2 ): 44 Για την καύση 1 kg C απαιτούνται 2*16/12 kg Ο 2 και εκλύονται 44/12 kg CO 2 Η καύση 1 kg Ελληνικού λιγνίτη με: θερμογόνο δύναμη 8 MJ/kg και περιεκτικότητα 19% σε άνθρακα έχει αποτέλεσμα: Την καύση 0.19 kg C και απόδοση στο περιβάλλον 0.7 kg CO 2 Την παραγωγή ενέργειας 2.2 kwh Την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας 0.9 kwh (βαθμός απόδοσης 40%) Αντιστοιχούν 0.7 kg CO 2 ανά kwh ηλεκτρικής ενέργειας Αντιστοιχούν 0.8 kg CO 2 ανά kwh ηλεκτρικής ενέργειας 11

Ορυκτά καύσιμα (5/21) Εμπόριο ρύπων Σχήμα 2: Διάγραμμα με την εξέλιξη της τιμής CO 2 ( /tn) Τιμή 20/1/2014: 5 EURO/tn 12

Ορυκτά καύσιμα (6/21) Μύθοι που επηρεάζουν τις ενεργειακές επιλογές: το CO 2 είναι ρύπος Το διοξείδιο του άνθρακα στη γήινη ατμόσφαιρα θεωρείται ιχνοστοιχείο με μέση συγκέντρωση περίπου 385 ppm (0.038%). Το 1750 η συγκέντρωση ήταν 280 ppm, ενώ σε χρονικές κλίμακες εκατομμυρίων ετών ή συγκέντρωση ήταν έως και 20 φορές μεγαλύτερη. Είναι ακίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία μέχρι τα 5000 ppm (Οργανισμός Επαγγελματικής Ασφάλειας και Υγείας των ΗΠΑ), ενώ παρατεταμένη έκθεση σε συγκέντρωση 1000 ppm (γεμάτη αίθουσα με κακό εξαερισμό), μπορεί να προκαλέσει υπνηλία. Από το ανθρωπογενές CO 2 που εκπέμπεται από τα ορυκτά καύσιμα: 50% διαλύεται στους ωκεανούς και απορροφάται από τα επίγεια οικοσυστήματα και το 50% διοχετεύεται στην ατμόσφαιρα. Χρησιμοποιείται από τη βιομηχανία τροφίμων, τη βιομηχανία πετρελαίου, και τη χημική βιομηχανία. Έχει αποδειχθεί ότι τα φυτά μπορούν να αναπτυχθούν μέχρι και 50% ταχύτερα σε συγκεντρώσεις 1000 ppm CO 2. Ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι αν αυξηθεί η συγκέντρωση CO 2 στην ατμόσφαιρα, αυτό θα οδηγήσει σε ταχύτερη ανάπτυξη των φυτών και, επομένως, σε αύξηση της παραγωγής τροφίμων. 13

Ορυκτά καύσιμα (7/21) Μύθοι που επηρεάζουν τις ενεργειακές επιλογές: το CO 2 είναι το κύριο αέριο θερμοκηπίου. Επίδραση ατμοσφαιρικών αερίων στο φαινόμενο του θερμοκηπίου Υδρατμοί: 50% Σύννεφα: 25% CO 2 : 19% Άλλα: 7% Σε συνθήκες ανέφελου καιρού: Υδρατμοί : 67% CO 2 : 24% Άλλα : 9% Schmidt, et al. (2010) Υδρατμοί: 36-72% CO 2 : 9-26% Μεθάνιο: 4-9% Όζον: 3-7% Πηγή: Wikipedia Οι μεγάλες ποσότητες ορυκτών καυσίμων που χρησιμοποιούνται οδηγούν στην παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου 14

Ορυκτά καύσιμα (8/21) Μικρή συνεισφορά των ανθρωπογενών εκπομπών στο συνολικό ισοζύγιο Εικόνα 1: Ο κύκλος του άνθρακα 15

Ορυκτά καύσιμα (9/21) Μύθοι για το CO 2 που επηρεάζουν τις ενεργειακές επιλογές: και άρα υπεύθυνο για την αύξηση της θερμοκρασίας Η αύξηση του CO 2 προξενεί την αύξηση της θερμοκρασίας ή το ανάποδο; Σχήμα 3: Διάγραμμα με τη θερμοκρασία και συγκέντρωση CO 2 στο Vostok για τα τελευταία 340.000 έτη. [Η θέρμανση της Ανταρκτικής προηγείται της αύξησης της συγκέντρωσης του CO2 κατά της διάρκεια της τελευταίας εποχής μείωσης των πάγων. Ακόμη τα επίπεδα CO2 παραμένουν υψηλά για χιλιάδες χρόνια ακόμη και μετά τη σημαντική πτώση της θερμοκρασίας (Soon, 2007).] 16

Temperature departure from most recent value ( o C) 4 2 Ορυκτά καύσιμα (10/21) Μύθοι για το CO 2 που επηρεάζουν τις ενεργειακές επιλογές: και άρα υπεύθυνο για την αύξηση της θερμοκρασίας η θερμοκρασία κυμαίνεται σημαντικά και χωρίς το CO 2 50-year scale 2000-year average 10000-year average 0-2 -4-6 -8-10 -12-14 800000 700000 600000 500000 400000 300000 Σχήμα 4: Διάγραμμα με τη θερμοκρασία της Ανταρκτικής τα τελευταία 800.000 έτη 200000 100000 Years before present The EPICA, Dome C, Ice Core deuterium proxy data set, Antarctica (Jouzel et al. 2007) Data from: ftp.ncdc.noaa.gov/pub/data/paleo/icecore/antarctica/epica_domec/edc3deuttemp2007.txt 0 17

Ορυκτά καύσιμα (11/21) Το Πακέτο 20-20-20 Με στόχο την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής η ΕΕ στις 9/3/2007 έθεσε τρεις στόχους μέχρι το 2020: μείωση της κατανάλωσης ενέργειας κατά 20%, συμμετοχή των ΑΠΕ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας σε 20% και μείωση των εκπομπών CO 2 κατά τουλάχιστον 20% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990 Ειδικότερα για την Ελλάδα: ΑΠΕ: 18% της τελικής κατανάλωσης ενέργειας υποχρεωτικά μέχρι το 2020 (Οδηγία 2009/28/ΕΚ) Υποχρεωτικός στόχος 10% μέχρι το 2020 για βιοκαύσιμα Εξοικονόμηση 20% πρωτογενούς ενέργειας μέχρι το 2020 Μείωση κατά 4% των εκπομπών του CO 2 2005 μέχρι το 2020 * Πηγή: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Επιτροπή 20-20-20, 21 Ιουνίου 2010 18

Ορυκτά καύσιμα (12/21) Ο Γαιάνθρακας (coal) είναι σκληρό οργανικό υλικό που σχηματίστηκε σε στρώματα μέσα σε αποθέσεις ιζημάτων. Συνίσταται (α) από οργανικό υλικό φυτών (άνθρακας, άζωτο, υδρογόνο, οξυγόνο) που στερεοποιήθηκαν κάτω ειδικές συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης και (β) ανόργανα υλικά σε ποσοστό 10-30%, Με τη θέρμανση του γαιάνθρακα απελευθερώνονται CO, CO 2, CH 4 και υδρατμοί Υπάρχουν διάφορές κατηγορίες κοιτασμάτων ανάλογα με τη θερμογόνο δύναμη και την περιεκτικότητα σε άνθρακα και υδρογόνο. Ο παλαιότερος σχηματισμός είναι ο ανθρακίτης (95-98% C και 3-4% Η) με θερμογόνο δύναμη μεγαλύτερη από 32MJ/kg (8.9 kwh/kg). Ο νεότερος σχηματισμός είναι ο λιγνίτης (73-78% C και 5-6% Η) με θερμογόνο δύναμη μικρότερη από 19 MJ/kg (5.3 kwh/kg). Τα ελληνικά κοιτάσματα λιγνίτη έχουν χαμηλή θερμογόνο δύναμη. Στα κοιτάσματα της Πτολεμαίδας είναι της τάξης των 1460 kcal/kg (6.1MJ/kg) και σε άλλες περιοχές της χώρας της τάξης των 1750-1800 kcal/kg (7.3MJ/kg) Παράδειγμα Για να παραχθεί 1 kwh (3.6 ΜJ) ηλεκτρικής ενέργειας σε θερμικό σταθμό με απόδοση 37 % απαιτούνται 3.6 / 0.37= 9.7 MJ θερμικής ενέργειας τα οποία περιέχονται σε 1.6 kg λιγνίτη με θερμογόνο δύναμη 6.1 MJ/kg. Ακόμη απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα 300 gr C που ισοδυναμούν με 1.1 kg CO 2 19

Ορυκτά καύσιμα (13/21) Βάλτος 300*10 6 έτη πριν Νερό 100*10 6 έτη πριν Πριν τους δεινόσαυρους πολλά γιγάντια φυτά θάφτηκαν στους βάλτους Λάσπη Νεκρά φυτά Για πολλά εκατομμύρια χρόνια τα φυτά ήταν θαμμένα κάτω από νερό και λάσπη Βράχοι και λάσπη Άνθρακας Η θερμότητα και η πίεση μετέτρεψαν τα θαμμένα φυτά σε άνθρακα Εικόνα 2: Σχηματισμός γαιάνθρακα 20

Ορυκτά καύσιμα (14/21) Χρόνος Θερμότητα Τύρφη Εικόνα 3: Σχηματισμός λιγνίτη και γαιάνθρακα Λιγνίτης Γαιάνθρακας 21

Ορυκτά καύσιμα (15/21) Πετρέλαιο (Petroleum) ονομάζεται μια μεγάλη ποικιλία υδρογονονθράκων που περιλαμβάνει το πετρέλαιο, την πίσσα και την παραφίνη. Σχηματίστηκε από θαλάσσια φυτά που θάφτηκαν σε αποθέσεις ιζημάτων ειδικότερα σε λιμναίους βράχους που σχηματίστηκαν μέσα σε λίμνες και υγροτόπους. Οι σχηματισμοί στους οποίους βρίσκεται πετρέλαιο είναι παλαιότεροι από αυτούς του άνθρακα (ο παλαιότερος ανήκει στην Προκάμβρια εποχή 1*10 9 έτη πριν). Το πετρέλαιο είναι γνωστό από την αρχαιότητα (νάφθα) όταν ανέβλυζε επιφανειακά σε θέσεις της Κεντρικής Ασίας. Η άσφαλτος χρησιμοποιείται από πολύ παλιά ως στεγανωτικό, ενώ αργότερα επιφανειακά κοιτάσματα πετρελαίου χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμο. Η πρώτη συστηματική εκμετάλλευση κοιτασμάτων πετρελαίου έγινε στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ το 1859. Σήμερα είναι κατανεμημένο σε όλες τις περιοχές του πλανήτη και ειδικότερα στις ηπειρωτικές περιοχές που κάποτε ήταν ωκεανοί. Εξορύσσεται ως αργό (crude) και μεταφέρεται σε διυλιστήρια για την παραγωγή πολλών προϊόντων αλλά κυρίως πετρελαίου (gasoline, petrol), βενζίνης και diesel. 22

Ορυκτά καύσιμα (16/21) To αρχικό πετρέλαιο που αντλείται περιέχει μίγμα υδρογονανθράκων, λάσπη και διάφορες άλλες προσμίξεις (π.χ θείο). Αυτά καθορίζουν την ποιότητά και το όνομά του. 1 βαρέλι (159 L) αργού πετρελαίου παράγει: Βενζίνη 43% Απόσταγμα πετρελαίου 21,5% Διάφορα κατάλοιπα 11,5% Καύσιμα αεροπλάνων 7% Πρώτες ύλες για καθαριστικά 5% Υπόλοιπα (φυσικό αέριο, άσφαλτος, κοκ, υγραέριο, κηροζίνη, λιπαντικά) 12% Η τιμή 1 λίτρου βενζίνης στο πρατήριο περιλαμβάνει: Πρώτη ύλη: 39% Έξοδα Διύλισης: 1% Φόροι: 49% Εμπορικό κέρδος: 11% 23

Ορυκτά καύσιμα (17/21) Το φυσικό αέριο (natural gas-ng) είναι μείγμα υδρογονανθάκων και άλλων αερίων και αποτελείται κυρίως από μεθάνιο (85-95%). Η σύστασή του διαφέρει στα διάφορα κοιτάσματα. Το φυσικό αέριο βρίσκεται: (α) στο πάνω μέρος κοιτασμάτων πετρελαίου, (β) διαλυμένο μέσα στο πετρέλαιο και (γ) σε πολύ βαθειές αποθέσεις ανεξάρτητα από κοιτάσματα του πετρελαίου. Τα τελευταία προέρχονται από οργανικό υλικό συνήθως άνθρακα μετά από θερμική αποσύνθεση και φυσική αεριοποίηση του, στα βαθύτερα στρώματα όπου η θερμοκρασία είναι μεγαλύτερη. Τα πρώτα χρόνια εκμετάλλευσης του πετρελαίου η θερμική αξία του συνοδεύοντος αερίου δεν αξιοποιήθηκε εμπορικά. Η βιομηχανική επεξεργασία του άνθρακα δίνει αέριο που χρησιμοποιείται όπως και το φυσικό σε διάφορες εφαρμογές. Το φυσικό αέριο πολλές φορές υγροποιείται σε LNG (Liquified Natural Gas) για ευκολία στην αποθήκευση και μεταφορά 24

Ορυκτά καύσιμα (18/21) Ωκεανός: 300-400 10 6 έτη πριν από σήμερα Ωκεανός: 50-100 10 6 έτη πριν από σήμερα Μικρά θαλάσσια φυτά και ζώα θάφτηκαν στο πυθμένα των ωκεανών. Σταδιακά καλύφθηκαν από στρώματα λάσπης και άμμου Άμμος και λάσπη Υπολείμματα φυτών και ζώων Με την πάροδο εκατομμυρίων ετών τα υπολείμματα θάβονται βαθύτερα. Η μεγάλη θερμότητα και πίεση τα μετέτρεψε σε πετρέλαιο και αέριο Εικόνα 4: Σχηματισμός πετρελαίου και φυσικού αερίου Άμμος και βράχοι Πετρέλαιο και αέριο Σήμερα οι γεωτρήσεις γίνονται διαμέσου στρωμάτων άμμου, λάσπης και βράχων για να φτάσουν στους βραχώδεις σχηματισμούς που περιέχουν πετρέλαιο και αέριο 25

Ορυκτά καύσιμα (19/21) Εικόνα 5: Σχηματισμός πετρελαίου και φυσικού αερίου 26

Ορυκτά καύσιμα (20/21) Το φυσικό ουράνιο βρίσκεται σε πυριγενή πετρώματα και ειδικότερα στο γρανίτη. Η σχάση ενός κιλού ουρανίου 235 παράγει ενέργεια 80 TJ περίπου και ισοδυναμεί με 2000 toe. Τα αποθέματα εκτιμώνται σε 3.300.000 τόνους (2007) και τα μισά από αυτά βρίσκονται σε πέντε χώρες (Αυστραλία, Καζακστάν, Καναδάς, Ρωσία και Νότια Αφρική). Άλλες χώρες με κοιτάσματα ουρανίου είναι η Ναμίμπια, η Βραζιλία, ο Νίγηρας, οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ιορδανία, το Ουζμπεκιστάν, η Ουκρανία η Ινδία και η Μογγολία Η συνολική εγκατεστημένη ισχύς των πυρηνικών σταθμών είναι περίπου 380 GW Η μέση απόδοση των αντιδραστήρων είναι 33-36% άρα απαιτούνται περίπου 3.2 kg ουρανίου 235 για την παραγωγή 24 GWh ηλεκτρικής ενέργειας Τα αποθέματα ουρανίου χαμηλού κόστους (< 80 $/kg) εκτιμώνται σε 2.438.000 tn. Η παραγωγή του 2008 ήταν 43.930 tn. 27 Σχήμα 5: Διάγραμμα με την εξέλιξη της τιμής ουρανίου (EURO/kg)

Ορυκτά καύσιμα (21/21) Σχήμα 6: Πηλίκο αποθεμάτων προς παραγωγή (reserves to production ratio) στο τέλος του 2009 (έτη) Ο γαιάνθρακας είναι το ορυκτό καύσιμο που βρίσκεται σε μεγαλύτερη αφθονία με 28 R/P 119 έτη

Πρωτογενής ενέργεια (1/7) Κόσμος: 11164 Mtoe 5.5 6.6 ΗΠΑ: 2182 Mtoe 8.7 2.9 Κίνα: 2177 Mtoe 0.7 6.4 18.6 29.4 16.1 12.5 4.6 23.8 ΕΕ: 1623 Mtoe 34.8 41.3 Πετρέλαιο Φυσικό αέριο 22.8 Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά 27.0 6.1 5.8 Πετρέλαιο 16.1 Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά 19.3 38.6 6.6 5.5 Πρώην ΣΕ: 955 Mtoe 29.4 Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά 70.6 0.0 4.8 24.1 Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας 23.8 Πυρηνική Υδροηλεκτρικά 9.3 34.8 Ελλάδα: 32.7 Mtoe 3.7 61.9 Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά 25.5 Εικόνα 6: Κατανάλωση ανά καύσιμο το 2009 52.7 29

Πρωτογενής ενέργεια (2/7) Σχήμα 7: Κατανάλωση ανά τομέα το 2009 (Δεν περιλαμβάνεται η ηλεκτρική ενέργεια) 30

Πρωτογενής ενέργεια (3/7) *Δεν περιλαμβάνονται καύσιμα όπως ξύλο, τύρφη, κ.α καθώς και η αιολική, ηλιακή και γεωθερμική ενέργεια. Σχήμα 8: Παγκόσμια κατανάλωση (10 6 τόνοι ισοδύναμου πετρελαίου ΜΤΙΠ-Μtoe)* Η κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας έπεσε το 2009 κατά 1.1% σε όλες τις περιοχές της γης. Αν και το πετρέλαιο παραμένει το κύριο καύσιμο (34.8 %) συνεχίζει να χάνει το μερίδιό του στην αγορά. Το μερίδιο του άνθρακα ήταν το μεγαλύτερο από το 1970. 31 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010

Πρωτογενής ενέργεια (4/7) Κατανάλωση ανά καύσιμο σε TWh (1 Mtoe=4.42 TWh) 2008 ΗΠΑ ΚΙΝΑ ΕΕ ΠΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΟΣΜΟΣ Πετρέλαιο 3927 1681 3108 850 95 17500 Φυσικό αέριο 2650 323 1949 2405 17 12009 Γαιάνθρακας 2493 6214 1299 783 36 14524 Πυρηνική ενέργεια 849 68 940 265 0 2741 Υδροηλεκτρικά 257 585 323 234 4 3232 Σύνολο 10175 8872 7619 4538 152 50006 Ηλεκτρική ενέργεια 4325 3494 3362 1508 59 20336 Ηλεκτρική προς πρωτογενή 0.43 0.39 0.44 0.33 0.39 0.41 2009 ΗΠΑ ΚΙΝΑ ΕΕ ΠΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΟΣΜΟΣ Πετρέλαιο 3725 1788 2965 813 89 17156 Φυσικό αέριο 2602 353 1829 2224 13 11725 Γαιάνθρακας 2201 6794 1155 677 35 14488 Πυρηνική ενέργεια 841 70 895 259 0 2698 Υδροηλεκτρικά 275 616 327 245 7 3272 Σύνολο 9643 9621 7171 4218 145 49340 Ηλεκτρική ενέργεια 4150 3725 3182 1434 57 20094 Ηλεκτρική προς πρωτογενή 0.43 0.39 0.44 0.34 0.40 0.41 32

Πρωτογενής ενέργεια (5/7) 12000 9000 ΚΟΣΜΟΣ 40 30 ΕΛΛΑΔΑ 6000 20 3000 10 0 2500 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2000 1500 1000 500 ΗΠΑ 0 2500 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2000 1500 1000 500 ΕΕ 0 0 2500 2500 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2000 ΚΙΝΑ 2000 ΠΣΕ 1500 1000 500 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 9: Κατανάλωση (Μtoe) 1500 1000 500 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 33

Πρωτογενής ενέργεια (6/7) Σχήμα 10: Ποσοστό συμμετοχής καυσίμων (%) το 2009 σε διάφορες περιοχές Το πετρέλαιο είναι το κύριο καύσιμο σχεδόν σε όλες τις περιοχές. Το φυσικό αέριο έχει μεγάλο μερίδιο στην Ευρώπη ο Γαιάνθρακας στην Ασία, η υδροηλεκτρική στην Ν. Αμερική και η πυρηνική ενέργεια στην Ευρώπη και την Β. Αμερική 34 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010

Πρωτογενής ενέργεια (7/7) Ελλάδα: 3.3 toe Κόσμος: 1.6 toe Σχήμα 11: Κατανάλωση ανά κάτοικο to 2009 (toe) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 35

Πετρέλαιο (1/13) 73.3 136.9 127.7 754.2 42.3 198.9 Σχήμα 12: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (10 9 barrels) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 36

Πετρέλαιο (2/13) Σχήμα 13: Γεωγραφική κατανομή βεβαιωμένων αποθεμάτων (%) τα έτη 1989, 1999 και 2009 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 37

Πετρέλαιο (3/13) Σχήμα 14: Παραγωγή ανά περιοχή (10 6 barrels daily) Η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου έπεσε κατά 2*10 6 Β/day το 2009 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 38

Πετρέλαιο (4/13) Σχήμα 15: Πηλίκο αποθεμάτων προς παραγωγή (R/P reserves to production ratio) στο τέλος του 2009 (έτη) Τα παγκόσμια βεβαιωμένα αποθέματα εκτιμώνται σε 1333.1*10 9 Β (αυξήθηκαν κατά 0.7*10 9 Β που αντιστοιχεί σε R/P (R=1333.1*10 9 Β P= 80*365* 1333.1*10 9 Β) περίπου 45.7 έτη 39 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010

Πετρέλαιο (5/13) Σχήμα 16: Κατανάλωση κατά περιοχή (10 6 barrels daily) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 40

Πετρέλαιο (6/13) 5000 4000 ΚΟΣΜΟΣ 25 20 ΕΛΛΑΔΑ 3000 15 2000 10 1000 5 0 10001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 800 600 400 200 0 ΗΠΑ 10001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 800 600 400 200 0 ΚΙΝΑ 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 0 10001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 ΕΕ 800 600 400 200 0 10001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 800 600 400 200 0 ΠΣΕ 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 17: Κατανάλωση (Μt/έτος) 1 MB/day= 49.8 Mt/year 41

Πετρέλαιο (7/13) Σχήμα 18: Κατανάλωση ανά κάτοικο το 2009 (tones) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 42

100000 10000 Πετρέλαιο (8/13) ΚΟΣΜΟΣ ΕΕ 1000 100 ΕΛΛΑΔΑ 10 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Σχήμα 19: Δυναμικότητα διυλιστηρίων (10 3 barrels/day) 600 400 200 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Σχήμα 20: Κατανάλωση Ελλάδας (10 3 barrels/day) 43

Πετρέλαιο (9/13) Σχήμα 21: Κατανάλωση παραγώγων πετρελαίου κατά περιοχή (10 6 barrels/day) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 44

Πετρέλαιο (10/13) Σχήμα 22: Κατανάλωση παραγώγων πετρελαίου κατά περιοχή (10 6 barrels/day) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 45

Πετρέλαιο (11/13) Σχήμα 23: Τιμές αδιύλιστου πετρελαίου (US $ per barrel) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 46

Πετρέλαιο (12/13) Σχήμα 24: Τιμές διυλισμένου πετρελαίου (US $ per barrel) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 47

Πετρέλαιο (13/13) Σχήμα 25: Κύριες εμπορικές κινήσεις το 2009 (Mt) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 48

Φυσικό αέριο (1/9) 63.09 9.16 14.76 76.18 16.24 8.06 Σχήμα 26: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (10 12 m 3 ) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 49

Φυσικό αέριο (2/9) Σχήμα 27: Γεωγραφική κατανομή βεβαιωμένων αποθεμάτων τα έτη 1989, 1999 και 2009 (%) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 50

Φυσικό αέριο (3/9) Σχήμα 28: Παραγωγή ανά περιοχή (10 9 m 3 ) Η παραγωγή φυσικού αερίου μειώθηκε κατά 2.1% το 2009 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 51

Φυσικό αέριο (4/9) Σχήμα 29: Πηλίκο αποθεμάτων προς παραγωγή (R/P reserves to production ratio) στο τέλος του 2009 (έτη) Τα παγκόσμια αποθέματα αυξήθηκαν το 2009 κατά 2.21*10 12 m 3, κυρίως από αυξήσεις στα αποθέματα της Ρωσίας, της Βενεζουέλας και της Σαουδικής Αραβίας. Το παγκόσμιο R/P εκτιμάται σε 62.8 έτη 52 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010

Φυσικό αέριο (5/9) Σχήμα 30: Κατανάλωση ανά περιοχή (10 9 m 3 ) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 53

Φυσικό αέριο (6/9) 4000 3000 ΚΟΣΜΟΣ 4 3 ΕΛΛΑΔΑ 2000 2 1000 1 0 0 6001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 6001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 ΕΕ 400 200 ΗΠΑ 400 200 0 0 6001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 20106001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 ΚΙΝΑ ΠΣΕ 400 400 200 200 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 31: Κατανάλωση (Μtoe) 10 9 m 3 NG =0.90 Mtoe 54

Φυσικό αέριο (7/9) Σχήμα 32: Κατανάλωση ανά κάτοικο το 2009 (toe) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 55

Φυσικό αέριο (8/9) Σχήμα 33: Κύριες εμπορικές κινήσεις (10 9 m 3 ) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 56

Φυσικό αέριο (9/9) 15 10 Ιαπωνία: LNG ΕΕ: NG 5 0 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 34: Τιμές (US $ ανά 10 6 Btu) 57

Γαιάνθρακας (1/3) Σε παρένθεση η ποσότητα ανθρακίτη και ασφαλτώδους άνθρακα 246.1 (113.3) 272.2 (102.0) 1.4 (1.4) 259.3 (155.8) 32.0 (31.8) 15.0 (7.0) Σχήμα 35: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (109 tones) Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 58

Γαιάνθρακας (2/3) Παραγωγή Κατανάλωση Σχήμα 36: Παραγωγή και κατανάλωση (Mtoe) Η Κίνα καταναλώνει το 49.7 % του άνθρακα παγκοσμίως Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 59

Γαιάνθρακας (3/3) 4000 3000 2000 1000 ΚΟΣΜΟΣ 10 8 6 4 2 ΕΛΛΑΔΑ 0 0 16001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 1965 1600 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 1200 ΗΠΑ 1200 ΕΕ 800 400 800 400 0 0 16001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 16001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 ΚΙΝΑ 1200 1200 ΠΣΕ 800 800 400 400 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 37: Kατανάλωση (Mtoe) 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 60

Πυρηνική ενέργεια (1/5) Σχήμα 38: Κατανάλωση ανά περιοχή (Mtoe) Η κατανάλωση πυρηνικής ενέργειας μειώθηκε κατά 1.3 % Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010 61

Πυρηνική ενέργεια (2/5) 4000 3000 2000 ΚΟΣΜΟΣ Η σχάση ενός kg U 235 χονδρικά παράγει ενέργεια 80 TJ ή 22.2 GWh και ισοδυναμεί με την καύση περίπου 200 toe. 1000 0 1200 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 800 ΗΠΑ 1200 800 ΕΕ 400 400 0 3001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 200 ΚΙΝΑ 0 3001965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 200 ΠΣΕ 100 100 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 Σχήμα 39: Κατανάλωση (TWh) 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 62

Πυρηνική ενέργεια (3/5) Εικόνα 7: Αποθέματα Ουρανίου το 2009 (tones) 63

Πυρηνική ενέργεια (4/5) Σχήμα 40: Πυρηνικοί σταθμοί σε λειτουργία Πηγή: World Nuclear Association 64

Πυρηνική ενέργεια (5/5) Σχήμα 41: Ο κύκλος του Ουρανίου 65

Υδροηλεκτρικά Σχήμα 42: Κατανάλωση ανά περιοχή (Mtoe) Η υδροηλεκτρική ενέργεια αυξήθηκε το 2009 κατά 1.5 % λόγω της παραγωγής σε Κίνα, Βραζιλία και ΗΠΑ 66 Πηγή: BP-Statistical Review of World Energy 2010

Ελλάδα (1/7) Εικόνα 8: Δίκτυο μεταφοράς φυσικού αερίου και σταθμοί φόρτωσης πετρελαίου Πηγή: ΔΕΠΑ 67

Ελλάδα (2/7) Εικόνα 9: Σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και γραμμές μεταφοράς Πηγή: ΔΕΗ 68

Ελλάδα (3/7) Αποθέματα λιγνίτη Τα αποθέματα λιγνίτη στην Ελλάδα εκτιμώνται σε 3900*10 6 tones (0.5 % των παγκόσμιων αποθεμάτων) και η παραγωγή σήμερα ανέρχεται σε 64*10 6 tones. Το R/P εκτιμάται σε 62 έτη. Τα κυριότερα εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα λιγνίτη βρίσκονται στις περιοχές: Πτολεμαΐδας, Αμυνταίου και Φλώρινας (απόθεμα 1800 *10 6 tones), Δράμας (απόθεμα 900 *10 6 tones) Ελασσόνας (απόθεμα 169 *10 6 tones) Μεγαλόπολης, (απόθεμα 223 *10 6 tones) Με τα σημερινά δεδομένα τα κοιτάσματα που είναι κατάλληλα για ενεργειακή εκμετάλλευση, ανέρχονται σε περίπου 3200 * 10 6 tones και ισοδυναμούν με 450 *10 6 toe. Γενικά η ποιότητα των ελληνικών λιγνιτών είναι χαμηλή. Η θερμογόνος δύναμη κυμαίνεται σε: 4-5.8 MJ/kg στις περιοχές Μεγαλόπολης, Αμυνταίου και Δράμας 5.2-6.8 MJ/kg στην περιοχή Πτολεμαϊδας 8-9.5 MJ/kg στις περιοχές Φλώρινας και Ελασσόνας Σημαντικό πλεονέκτημα των λιγνιτών της χώρας μας είναι η χαμηλή περιεκτικότητα σε καύσιμο θείο. 69

Ελλάδα (4/7) Αποθέματα πετρελαίου Κοίτασμα Πρίνου Η σημερινή παραγωγή, κυμαίνεται στα 1.700 βαρέλια την ημέρα Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, έφτανε ακόμη και τα 30.000 βαρέλια την ημέρα Συνολικά η παραγωγή από το 1981, έχει ανέλθει στα 120.000.000 βαρέλια Σύμφωνα με εκτιμήσεις, τα συνολικά απολήψιμα αποθέματα αναμένεται να ανέλθουν στα 19.000.000 βαρέλια. 70

Ελλάδα (5/7) 23.8 40 30 20 10 0 1965 1970 1975 6.6 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 5.5 Σχήμα 43: Κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας (Μtoe) 0.04.8 34.8 Πετρέλαιο 2009: 32.7 Mtoe 29.4 24.1 9.3 61.9 Πετρέλαιο Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Φυσικό αέριο Άνθρακας Πυρηνική Υδροηλεκτρικά Υδροηλεκτρικά 71

Ελλάδα (6/7) Πετρέλαιο (Μt) Φυσικό αέριο (Μtoe) 25 4 20 3 15 10 2 5 1 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 600 Πετρέλαιο (10 3 barrels/day) 10 Γαιάνθρακας (Μtoe) 8 400 6 4 200 2 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Σχήμα 44: Κατανάλωση 0 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 72

120 Ελλάδα (7/7) 80 40 0 1960 1970 1980 1990 2000 2010 Σχήμα 45: Εκπομπές CO2 (10 6 tones) Υπολογισμοί με βάση την περιεκτικότητα σε άνθρακα ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ: 73300 kg CO 2 per TJ (3.07 tones per toe) ΦΥΣΙΚΟ ΑΕΡΙΟ: 56100 kg CO 2 per TJ (2.35 tones per toe) ΑΝΘΡΑΚΑΣ: 94600 kg CO 2 per TJ (3.96 tones per toe) 73 Η τρέχουσα χρηματιστηριακή τιμή δικαιώματος εκπομπής CO 2 είναι περίπου 5 EURO/ τόνο

Σύγκριση Σύγκριση διαφόρων πηγών ενέργειας για την παραγωγή: (α) ενέργειας 10 kwh και (β) 3.3 toe (ετήσια ανά κάτοικο κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας στην Ελλάδα) Πηγή (α) (β) Ενέργεια σε kw 10 kwh 38.4 ΜWh Ισοδύναμο πετρέλαιο 0.86 kgr 3.3 tn Μαζούτ 0.92 kgr 3.5 tn Φυσικό αέριο 0.7 m 3 2688 m 3 Υγροποιημένου φυσικό αέριο 0.51 kgr 1.96 tn Ανθρακίτης 1.12 kgr 4.3 tn Λιγνίτης 1.88 kgr 7.2 tn Λιγνίτη Πτολεμαϊδας 5.9 kgr 22.7 tn Ουράνιο 235 0.45 mg 1.7 gr Χ m 2 φωτοβολταϊκού στην Αθήνα σε Ψ χρόνο 10 m 2 για 2.5 ημέρες 265 m 2 για 1 έτος Ξηρή βιομάζα 2.15 kg 8.25 tn Την πτώση X m 3 νερού από ύψος Ψ m 450 m 3 από 10 m 170*10 3 m 3 από 100 m Συνεχής λειτουργία ανεμογεννήτριας διαμέτρου 4 m για Χ χρόνο με ταχύτητα ανέμου 8 m/s 1 hr 160 ημέρες 74

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (1/7) Εικόνα 1: Ο κύκλος του άνθρακα, http://earthobservatory.nasa.gov/features/carboncycle/, CC: BY-NC-SA Σχήμα 3: Διάγραμμα με τη θερμοκρασία και συγκέντρωση CO 2 στο Vostok για τα τελευταία 340.000 έτη Σχήμα 4: Διάγραμμα με τη θερμοκρασία της Ανταρκτικής τα τελευταία 800.000 έτη, The EPICA, Dome C, Ice Core deuterium proxy data set, Antarctica (Jouzel et al. 2007), ftp.ncdc.noaa.gov/pub/data/paleo/icecore/antarctica/epica_domec/edc3 deuttemp2007.txt, CC: BY-NC-SA Εικόνα 2: Σχηματισμός γαιάνθρακα, "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." Εικόνα 3: Σχηματισμός λιγνίτη και γαιάνθρακα, "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." 75

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (2/7) Εικόνα 4: Σχηματισμός πετρελαίου και φυσικού αερίου, "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." Εικόνα 5: Σχηματισμός πετρελαίου και φυσικού αερίου, U.S. Energy Information Administration, CC: BY-NC-SA Σχήμα 5: Διάγραμμα με την εξέλιξη της τιμής ουρανίου (EURO/kg), www.infomine.com, CC: BY-NC-SA Σχήμα 7: Κατανάλωση ανά τομέα το 2009 (Δεν περιλαμβάνεται η ηλεκτρική ενέργεια), Greece 2011, European Commission, DG Energy, A1 June 2011 και EC(ESTAT, ECFIN), EEA, CC: BY-NC-SA Σχήμα 8: Παγκόσμια κατανάλωση (10 6 τόνοι ισοδύναμου πετρελαίου ΜΤΙΠ-Μtoe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 10: Ποσοστό συμμετοχής καυσίμων (%) το 2009 σε διάφορες περιοχές, BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA 76

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (3/7) Σχήμα 11: Κατανάλωση ανά κάτοικο to 2009 (toe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 12: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (10 9 barrels), BP- Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 13: Γεωγραφική κατανομή βεβαιωμένων αποθεμάτων (%) τα έτη 1989, 1999 και 2009, BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY- NC-SA Σχήμα 14: Παραγωγή ανά περιοχή (10 6 barrels daily), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 15: Πηλίκο αποθεμάτων προς παραγωγή (R/P reserves to production ratio) στο τέλος του 2009 (έτη), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 16: Κατανάλωση κατά περιοχή (10 6 barrels daily), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA 77

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (4/7) Σχήμα 18: Κατανάλωση ανά κάτοικο το 2009 (tones), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 21: Κατανάλωση παραγώγων πετρελαίου κατά περιοχή (10 6 barrels/day), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 22: Κατανάλωση παραγώγων πετρελαίου κατά περιοχή (10 6 barrels/day), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 23: Τιμές αδιύλιστου πετρελαίου (US $ per barrel), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 24: Τιμές διυλισμένου πετρελαίου (US $ per barrel), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 25: Κύριες εμπορικές κινήσεις το 2009 (Mt), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 26: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (10 12 m 3 ), BP- Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA 78

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (5/7) Σχήμα 27: Γεωγραφική κατανομή βεβαιωμένων αποθεμάτων τα έτη 1989, 1999 και 2009 (%),BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC- SA Σχήμα 28: Παραγωγή ανά περιοχή (10 9 m 3 ), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 29: Πηλίκο αποθεμάτων προς παραγωγή (R/P reserves to production ratio) στο τέλος του 2009 (έτη), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 30: Κατανάλωση ανά περιοχή (10 9 m 3 ), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 32: Κατανάλωση ανά κάτοικο το 2009 (toe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 33: Κύριες εμπορικές κινήσεις (10 9 m 3 ), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA 79

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (6/7) Σχήμα 35: Βεβαιωμένα αποθέματα στο τέλος του 2009 (109 tones), BP- Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 36: Παραγωγή και κατανάλωση (Mtoe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 38: Κατανάλωση ανά περιοχή (Mtoe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Σχήμα 39: Κατανάλωση (TWh) Εικόνα 7: Αποθέματα Ουρανίου το 2009 (tones), "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." Σχήμα 40: Πυρηνικοί σταθμοί σε λειτουργία, World Nuclear Association, CC: BY-NC-SA Σχήμα 41: Ο κύκλος του Ουρανίου, World Nuclear Association, CC: BY-NC- SA 80

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (7/7) Σχήμα 42: Κατανάλωση ανά περιοχή (Mtoe), BP-Statistical Review of World Energy 2010, CC: BY-NC-SA Εικόνα 8: Δίκτυο μεταφοράς φυσικού αερίου και σταθμοί φόρτωσης πετρελαίου, ΔΕΠΑ, CC: BY Εικόνα 9: Σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και γραμμές μεταφοράς, ΔΕΗ, CC: BY Εικόνες τίτλου: "Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας." 81

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.