ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ ΣΤΟΝ ΜΠΡΕΧΤ Όλος ο κόσμος μια σκηνή
ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια/Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Μαρία Παπαδάκη Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2009 Εκδόσεις Τόπος, Γιάγκος Ανδρεάδης [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-14-1 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου 6, 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580 Fax: 210 3211246 Οι φωτογραφίες του βιβλίου από το προσωπικό αρχείο του κ. Γιάγκου Ανδρεάδη. Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr
Γιάγκος Ανδρεάδης ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΙΣΧΥΛΟ ΣΤΟΝ ΜΠΡΕΧΤ Όλος ο κόσμος μια σκηνή ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ
7 Πρόλογος 10 Εισαγωγή Αναζητώντας τον δρόμο: Η μοναξιά του Θέσπη 14 Μέρος 1ο: Το αρχαίο δράμα Το αρχαίο δράμα Ένα θέατρο του λόγου και της πολιτικής; 54 Πέρσαι Οι Πέρσες γράφτηκαν για να προειδοποιήσουν τους Έλληνες; 70 Περιεχόμενα Οιδίπους Οιδίπους και Ψυχανάλυση 86 Ιοκάστη Μια κυρία που ζητά την προσοχή μας 100 Τραχίνιαι Ο Κένταυρος στις Τραχίνιες 112 Η θάλασσα Εικόνες της θάλασσας στις τραγωδίες του Σοφοκλή 128 Μήδεια Η Μήδεια απέναντι στη διαχρονία, την ψυχή, το θέατρο 148 Ίων Ο Ἴων του Ευριπίδη. Ένας έφηβος Οιδίποδας 164 Βάκχαι Tο ταξίδι του Διονύσου και ο νόστος στις Bάκχες του Eυριπίδη 178 Ο χρόνος Μεταμορφώσεις του χρόνου στα τέλη του 5ου π.χ. αιώνα: από την ιστορία στην τραγωδία 196 Το σατυρικό δράμα Το σατυρικό δράμα είναι ένα αίνιγμα 214
8 Περιεχόμενα Το γέλιο Μεταμορφώσεις του γέλιου. Από τον Αριστοφάνη στον Σαίξπηρ και το σήμερα 230 Η μαριονέτα Θεῖον θαῦμα. Σκέψεις για την αρχαία μαριονέτα 256 Μέρος 2ο: Μετά το αρχαίο δράμα Μπάσα Η δημιουργία του Μπάσα. Γέφυρα μεταξύ ινδικού και ελληνικού δράματος; 278 Σαίξπηρ Μεταμορφώσεις του τραγικού από τον 5ο π.χ. αιώνα στην Ελισαβετιανή εποχή 292 Καλντερόν Επικίνδυνα όνειρα: Σοφοκλής, Πλάτων, Καλντερόν 336 Μολιέρος Το θεατρικό σκάνδαλο του Δον Ζουάν 358 Νεοελληνικό θέατρο Μήπως η τραγωδία μας είναι πως δεν γράψαμε τραγωδία; 372 Καραγκιόζης Θέατρο ολικό, θέατρο λαϊκό 388 Μπρεχτ Επιστροφή στον Μπρεχτ. Άραγε τελειώσαμε με τα αριστουργήματα; 406 Αρτώ Στο τέρμα της διαδρομής: Αρτώ, Σρέμπερ, Πενθέας 418 Αστυνομικό και τραγωδία Oιδίπους ντετέκτιβ ή η επιμονή μιας αυθαίρετης συσχέτισης 428 Παραστασιογραφία 468 Ευρετήριο κύριων ονομάτων 491
9 Προμηθεύς Δεσμώτης, Αισχύλος, Αρχαίο Θέατρο Δελφών (1927). Πρόλογος
10 A υτό το βιβλίο γράφτηκε μέσα σ έναν περίπου χρόνο. Όμως αυτό είναι μόνο η μια όψη της αλήθειας. Αυτό το βιβλίο γραφόταν μια ζωή με την τραγωδία και το θέατρο. Μέσα του υπάρχει, χωρίς πάντα να δηλώνεται, η πρώτη και η τελευταία φορά που είδα ηθοποιούς που λάτρεψα, η γοητεία της συνάντησης και η θλίψη του αποχωρισμού με την Έλλη Λαμπέτη, τον Τάκη Χορν, τον Γιώργο Λαζάνη. Με σκηνοθέτες που μου χάρισαν δημόσιες και ιδιωτικές στιγμές, που με έκαναν να νιώθω πως αξίζει να ζεις: τον Ζαν-Λουί Μπαρώ, τον Μίνωα Βολανάκη, τον Κόβαλαμ Πάνικαρ, τη Φλόρα Λάουτεν. Με δασκάλους που μου χάρισαν τη σοφία τους και που συζητήσαμε ή και συγκρουστήκαμε για έναν κόσμο που μας μάγευε και, ευτυχώς, μας ξεπερνούσε. Τον Γιάννη Κακριδή, τον Τάσο Λιγνάδη, τον Πιερ Βιντάλ-Νακέ, τον Ζαν-Πιερ Βερνάν, τον Γιάννη Τσαρούχη. Με ψυχαναλυτές που μου στάθηκαν σαν γιατροί ή σαν φίλοι, πράγμα το ίδιο σημαντικό: τον Θάνο Καυκαλίδη και τον Τάκη Σακελλαρόπουλο, τον Hérve Hubert. Κάποιοι από αυτούς μνημονεύονται στα κείμενά μου. Όλοι παραστέκουν σαν αγαθά πνεύματα τα αδέξια βήματά μου. Τα ονόματα που παραθέτω είναι και ένας πλοηγός για τη γραφή που ακολουθεί. Δίνουν πρόσωπο στην προσπάθειά μου να μιλήσω για το θέατρο σε διάλογο με τις επιστήμες του ανθρώπου, τη θεατρολογία, την ιστορία, την ανθρωπολογία, σε διάλογο με την ψυχανάλυση. Τα κεφάλαια που ακολουθούν είναι η ζωή μου μοιρασμένη ανάμεσα στους κόσμους αυτούς. Είναι ακόμη ο διάλογος με τους δημιουργούς που με οδηγούν κάθε στιγμή, με τα έργα που με συντροφεύουν αδιάκοπα, έργα που μελέτησα, που χάρηκα ανεβασμένα ή αποτόλμησα να τα ανεβάσω στο σανίδι. Οι χώρες για των οποίων το θέατρο μιλώ είναι χώρες που με μάγεψαν και με πλήγωσαν. Η Αγγλία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Ινδία, όλες αντικατοπτρισμοί της μιας και μοναδικής, που είναι η Ελλάδα, και, ακόμη περισσότερο, η μακρινή πατρίδα μας, ο Κόσμος. Η προσπάθειά μου να μεταφράσω από το πρωτότυπο τα αποσπάσματα των έργων που ακολουθούν είναι μέρος της αγάπης μου για όλες τις πατρίδες που νιώθω πολίτης τους. Οι μελέτες του παρόντος βιβλίου απαντούν σε μια αγωνία μου που δεν είναι, είμαι βέβαιος, μόνο προσωπική. Ξεκινούν από την επίγνωση ότι η ιδρυτική χειρονομία του Θέσπη που εγκαινίασε τον 6ο π.χ. αιώνα το Θέατρο, θα μπορούσε να μην είχε υπάρξει ποτέ, μιας και στη θέση του λόγου θα μπορούσε να έχει υπάρξει μόνο το μουγκρητό, όπως και στη θέση του πολιτικού επιχειρήματος η βοή της Απέλλας. Καταλήγουν στην επίγνωση ότι η τελική σιωπή, που διέκοψε τη σπαραχτική διάλεξη του Αρτώ, το 1947 στο παρισινό Vieux Colombier, απειλεί να γίνει μελλοντικά η σιωπή του θεάτρου. Κάτι που απεύχομαι, γιατί θα είναι ταυτόχρονα η σιωπή του πολίτη και του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ευχαριστώ όσους πορεύτηκαν μαζί μου. Μαθητές μου από τη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Ηθοποιούς, σκηνοθέτες, σκηνογράφους, μουσικούς και φοιτητές του Παντείου που με ακολούθησαν στις περιπέτειες του Κέντρου Κλασικού Δράματος και Θεάματος, που ιδρύσαμε με τον Βολανάκη και που εγκαταστήσαμε με τον Κώστα Μανιουδάκη στο ιστορικό και πολύπαθο Στούντιο Λήδρα, είτε τους συντελεστές της Θεατρικής Ομάδας του Παντείου που εμψύχωσε παραδειγματικά η Κίττυ Αρσένη. Την Ελένη Χατζηαργύρη, που έντυσε με τη στοργή της την πρώτη μου θεατρική απόπειρα στην Ὀρέστεια. Τον Σοφοκλή Πέππα και τον Γιώργο Μωρόγιαννη, την Τζένη Σκαρλάτου και τον Κίμωνα Ρηγόπουλο, την Άντζη Καρατζά και τον Σταύρο Μπονάτσο, τον Γιώργο Παπαδάκη. Τον Λέανδρο Πολενάκη που συμπορευτήκαμε μια ζωή. Την Κάτια Γέρου, τον Κυριάκο Κατζουράκη, τον Δήμο Αβδελιώδη που με κάνουν να χαίρομαι κάθε νέο βήμα τους σα να είναι δικό μου. Τους μαθητές, φίλους και συνεργάτες μου Άννα Μαυρολέων, Δημήτρη Παπαχαραλάμπους και Ροζαλία Σινοπούλου που διάβασαν κεφάλαια του έργου αυτού και μου προσέφεραν πολύτιμη συνδρομή. Τις εκδόσεις «Τόπος» που στήριξαν με κάθε τρόπο αυτή την έκδοση. Τα παιδιά μου, Θόδωρο και Ιόλη, που με την ύπαρξη και με την πορεία τους μου δίνουν το κουράγιο να διακινδυνεύω. Την Πέπη Ρηγοπούλου που και με αυτή τη δουλειά μου της μιλώ. 11