ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών Ενότητα: Καθηγητές Βασίλειος Φούκας
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών κατά τον 19 ο αιώνα. Εισηγήτριες: Μαριάνθη Ευαγγελίδου, Νίκη Κουπαράνη & Άννα Στρόλιου Σεμινάριο 10ο
Σκοπός της εργασίας Εύρεση των καθηγητών που διορίστηκαν στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών από το 1837 μέχρι το τέλος του 19 ου αιώνα. Αναζήτηση των βιογραφικών τους στοιχείων. Ανάδειξη των κοινών τους σημείων, του προφίλ τους και των ιδεολογιών που μετέφεραν στο.
Ιστορικό πλαίσιο Το «Οθωνικό» ιδρύθηκε το 1837, σε μια εποχή κατά την οποία επιφέρονται σημαντικές αλλαγές στα Πανεπιστήμια της Γαλλίας και της Γερμανίας, δύο χωρών που βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση με την Ελλάδα. Την περίοδο αυτή την κυβέρνηση της Ελλάδας είχε αναλάβει ο Γερμανός Βασιλιάς Όθωνας.
Ιστορικό πλαίσιο Σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι με την ίδρυση του Πανεπιστημίου και για 7 χρόνια δίδασκαν κατά βάση Γερμανοί καθηγητές. Το μεγαλύτερο ποσοστό των καθηγητών που δίδασκαν αυτήν την περίοδο σπούδασαν κυρίως στην Γερμανία και στην Γαλλία. Πρυτάνεις, όπως ο Θ. Μανούσης, θέλησαν να προβάλουν τη Φιλοσοφία αντί τη Φιλολογία ως βασικό χαρακτήρα των πανεπιστημιακών σπουδών.
Επιδράσεις από ξένα Πανεπιστήμια Η επίδραση των γαλλικών πανεπιστημίων αφορά το πνεύμα και την ιδεολογία (αντιλήψεις για τον σκοπό του Πανεπιστημίου και τον χαρακτήρα των πανεπιστημιακών σπουδών). Παράλληλα, η ομοιότητα με τα γερμανικά πανεπιστήμια έγκειται κυρίως στους πανεπιστημιακούς θεσμούς (Σχολές και ιεράρχησή τους, περιεχόμενο σπουδών, σχέσεις ακαδημαϊκών με το Κράτος, σύστημα διδασκαλίας).
Κύριο μέροςομαδοποιήσεις καθηγητών 1. Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1837-1899). 2. Όσοι εκλέχτηκαν Βουλευτές του Πανεπιστημίου. 3. Όσοι εργάστηκαν σε Υπουργεία. 4. Όσοι έλαβαν υποτροφίες για σπουδές. 5. Όσοι επηρεάστηκαν από επαναστατικές ιδέες (γόνοι ή ενεργά μέλη). 6. Όσοι απομακρύνθηκαν από τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1837-1838) Κωνσταντίνος Σχινάς: Κωνσταντινούπολη 1801- Βιέννη 1870. Διετέλεσε καθηγητής Ιστορίας από το 1837 ως το 1851. (1843-1844) και (1856-1857) Κωνσταντίνος Ασώπιος: Γραμμένο Ηπείρου 1785- Αθήνα 1872. (1844-1845) Νεόφυτος Βάμβας: Χίος 1776-1855. Διετέλεσε καθηγητής της Φιλοσοφίας από το 1837.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1845-1846) Θεόδωρος Μανούσης: Σιάτιστα 1793- Αθήνα 1858. Πρώτος καθηγητής της Ιστορίας και έκτακτος στο μάθημα της Πολιτειογραφίας. (1846-1847) Αλέξανδρος Βενιζέλος: Αθήνα αρχές 19 ου αιώνα- Μεσολόγγι 1862. Το 1843 διορίστηκε καθηγητής της Πειραματικής Χημείας. (1848-1849) και (1857-1858) Φίλιππος Ιωάννου: Ζαγορά Πηλίου 1800- Αθήνα 1880. Από το 1839 ως το 1879 διετέλεσε τακτικός καθηγητής Φιλοσοφίας.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1858-1859) Δημήτριος Στρούμπος: Ζαγόρι 1806- Αθήνα 1890. Το 1839 υπήρξε ο πρώτος καθηγητής των Φυσικών Επιστημών. (1864-1865) Ηρακλής Μητσόπουλος: Πάτρα 1816- Αθήνα 1892. Από το 1845 ως το 1890 δίδασκε το μάθημα της Φυσιογραφίας. (1866-1867) Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: Κωνσταντινούπολη 1809- Αθήνα 1892. Το 1844 διορίστηκε καθηγητής της Αρχαιολογίας.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1867-1868) Θεόδωρος Ορφανίδης: Σμύρνη 1817- Αθήνα 1886. Από το 1850 ως το 1884 διετέλεσε καθηγητής της Βοτανικής. (1871-1872) Ευθύμιος Καστόρχης: Δημητσάνα 1810. Το 1858 διορίστηκε καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας. (1872-1873) Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Κωνσταντινούπολη 1815- Αθήνα 1891. Το 1851 διορίστηκε καθηγητής της Ιστορίας. (1876-1877) Ιωάννης Παπαδάκης: Κρήτη 1825-1877. Το 1850 διορίστηκε καθηγητής των Μαθηματικών Επιστημών.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1880-1881) Βασίλειος Λάκων: Κέα 1830- Αθήνα 1900. Διετέλεσε από το 1854 ως το 1862 καθηγητής της Πειραματικής Φυσικής. (1890-1891) Γεώργιος Μιστριώτης: Τρίπολη 1839- Αθήνα 1916. Από το 1868 ως το θάνατό του υπήρξε καθηγητής της Ελληνικής Φιλολογίας. (1892-1893) Ιωάννης Πανταζίδης: Το 1876 διορίστηκε καθηγητής της Ελληνικής Φιλολογίας.
Όσοι διετέλεσαν Πρυτάνεις (1894-1895) Ιωάννης Χατζιδάκις: Μύρθιο Αγίου Βασιλείου Κρήτης 1844- Αθήνα 1921. Το 1880 διορίστηκε καθηγητής των Μαθηματικών. (1896-1897) Αναστάσιος Χρηστομάνος: Βιέννη 1841- Αθήνα 1906. Το 1863 διορίστηκε καθηγητής της Οργανικής Χημείας. (1898-1899) Τιμολέων Αργυρόπουλος: Αθήνα 1847-1912. Το 1884 διορίστηκε καθηγητής της Πειραματικής Φυσικής.
Όσοι εκλέχτηκαν Βουλευτές του Πανεπιστημίου Φίλιππος Ιωάννου: 1843 κυβέρνηση Μεταξά. Κωνσταντίνος Σχινάς: 1846. Ανδρέα Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: 1855 κυβέρνηση Δημητρίου Βούλγαρη. Δημήτριος Βερναρδάκης: 1863.
Όσοι εργάστηκαν σε Υπουργεία Αναστάσιος Δαμβέργης: Μύκονος 1857- Αθήνα 1920. Διετέλεσε τμηματάρχης του Υπουργείου Οικονομικών. Δημήτριος Ζαγγογιάννης: Λαμία 1860- Αθήνα 1904. Διετέλεσε τμηματάρχης του Υπουργείου Παιδείας. Σπυρίδων Λάμπρος: Κέρκυρα 1851- Αθήνα 1919. Διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας (Σεπτέμβριος 1916-Απρίλιος 1917. Κυριάκος Μυλωνάς: Σμύρνη 1835-1913. Διορίστηκε το 1868 διευθυντής του τμήματος μέσης εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας.
Όσοι εργάστηκαν σε Υπουργεία Θεόδωρος Ορφανίδης: Σμύρνη 1817- Αθήνα 1886. Διορίστηκε το 1835 γραφέας στο Υπουργείο Εσωτερικών. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Κωνσταντινούπολη 1815- Αθήνα 1891. Διορίστηκε στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. Νικόλαος Πολίτης: Καλαμάτα 1852- Αθήνα 1921. Διορίστηκε το 1884 στο Υπουργείο Παιδείας τμηματάρχης μέσης εκπαίδευσης. Θεμιστοκλής Σοφούλης: Βαθύ Σάμου 1860- Κηφισιά 1949. Ανέλαβε την ηγεσία του κόμματος των φιλελευθέρων (ως διάδοχος του Ελευθέριου Βενιζέλου) και διετέλεσε πρωθυπουργός της χώρας καθώς και πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων.
Όσοι εργάστηκαν σε Υπουργεία Δημήτριος Σεμιτέλος: Μονοδένδριο Ηπείρου 1830-1898. Διορίστηκε τμηματάρχης του Υπουργείου Παιδείας. Κωνσταντίνος Σχινάς: Κωνσταντινούπολη 1801- Βιέννη 1870. Διετέλεσε Υπουργός Δικαιοσύνης. Σπυρίδων Φιντικλής: Αθήνα 1820-1894. Διετέλεσε τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας. Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: Κωνσταντινούπολη 1809- Αθήνα 1892. Διετέλεσε γενικός γραμματέας των Υπουργείων Παιδείας και Εσωτερικών και Υπουργός Εξωτερικών.
Όσοι έλαβαν υποτροφίες για σπουδές Σπυρίδων Βάσης: Κέρκυρα 1852-1912. Με το «Πετρίδειο Κληροδότημα» του 1870 σπουδάζει φιλολογία στο. Το 1878 ως πανεπιστημιακός υπότροφος μεταβαίνει στη Γερμανία για σπουδές στα λατινικά γράμματα. Γεώργιος Κρέμος: Λειβαδιά 1839-1926. Σπούδασε φιλολογία στο Εθνικό και κατόπιν πήγε στη Γερμανία, με δαπάνες της κυβέρνησης. Κωνσταντίνος Μαλτέζος: Το 1890 στάλθηκε υπότροφος στο Παρίσι. Δημήτριος Μαυροφρύδης: Γεννήθηκε το 1828 στο Ανδρονίκιο της Καππαδοκίας. Το 1855 στάλθηκε ως υπότροφος στη Γερμανία.
Όσοι έλαβαν υποτροφίες για σπουδές Σπυρίδων Μηλιαράκης: Αθήνα 1852-1919. Το 1881 με υποτροφία του Πανεπιστημίου Αθηνών πήγε στη Γερμανία όπου σπούδασε βοτανική και φυτολογία. Ηρακλής Μητσόπουλος: Πάτρα 1816-Αθήνα 1892. Με υποτροφία του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια στάλθηκε να σπουδάσει φιλοσοφία στη Γερμανία. Νικόλαος Νικολαΐδης: Γεννήθηκε στην Τρίπολη της Αρκαδίας. Στάλθηκε ως υπότροφος του κράτους στη Γαλλία για σπουδές στα μαθηματικά και την φυσική. Θεόδωρος Ορφανίδης: Σμύρνη 1817- Αθήνα 1886. Το 1844 με πολυετή υποτροφία μετέβη για ανώτερες σπουδές βοτανικής στη Γαλλία.
Όσοι έλαβαν υποτροφίες για σπουδές Νικόλαος Πολίτης: Καλαμάτα 1852- Αθήνα 1921. Από την κυβέρνηση του χορηγήθηκε υποτροφία για σπουδές στη Γερμανία (Μόναχο και Ερλάγγεν 1876-1880). Αθανάσιος Ρουσόπουλος: Βογατσικό Καστοριάς 1823-1893. Το 1847 πήγε στη Γερμανία ως υπότροφος του Βελλιείου Κληροδοτήματος, όπου σπούδασε στα Πανεπιστήμια της Λειψίας, του Βερολίνου και του Γκέτινγκεν Φιλολογία και Αρχαιολογία. Ιωάννης Χατζιδάκις: Μύρθειο Αγίου Βασιλείου Κρήτης 1844- Αθήνα 1921. To 1868 του χορηγήθηκε υποτροφία ενός χρόνου για σπουδές μαθηματικών στο Παρίσι και στη συνέχεια για άλλα τέσσερα χρόνια στο Βερολίνο.
Όσοι επηρεάστηκαν από επαναστατικές ιδέες Αλέξανδρος Βενιζέλος: Αθήνα 1812- Μεσολόγγι 1862. Ο πατέρας του Παλαιολόγος Βενιζέλος υπήρξε δημογέροντας των Αθηνών κατά την Επανάσταση του 1821. Αντώνιος Γιάνναρης: Λάκκοι Χανίων 1852-1909. Πήρε μέρος στην Κρητική Επανάσταση του 1889. Αναστάσιος Δαμβέργης: Μύκονος 1857- Αθήνα 1920. Γόνος οικογένειας προκρίτων και αγωνιστών του 1821 από το Ρέθυμνο. Φίλιππος Ιωάννου: Ζαγορά Πηλίου 1800- Αθήνα 1880. Φιλικός αγωνιστής του 1821 και λόγιος.
Όσοι επηρεάστηκαν από επαναστατικές ιδέες Γεώργιος Μιστριώτης: Τρίπολη 1839- Αθήνα 1916. Γόνος Αρματολικής οικογένειας της Αρκαδίας, συγγενής των Κολοκοτρωναίων. Κωνσταντίνος Νέγρης: Κωνσταντινούπολη 1804- Αθήνα 1880. Με την έκρηξη της επανάστασης το 1821 αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους, αλλά σώθηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα παίρνοντας μέρος στις μάχες. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Κωνσταντινούπολη 1815- Αθήνα 1891. Η οικογένειά του το 1821 υπήρξε θύμα της τουρκικής μανίας και έτσι ήρθε το 1830 πρόσφυγας στην Αθήνα. Γεώργιος Χατζιδάκις: Μύρθιο Αγίου Βασιλείου Κρήτης 1848- Αθήνα 1941. Πήρε μέρος στην επανάσταση της Κρήτης το 1866-1869.
Όσοι απομακρύνθηκαν από τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα Ιωάννης Βενθύλος: Σμύρνη 1804- Αθήνα 1854. Απομακρύνθηκε από την εκπαίδευση εξαιτίας των αντικαποδιστριακών του πεποιθήσεων. Δημήτριος Ζαγγογιάννης: Λαμία 1860- Αθήνα 1904. Απολύθηκε από τη θέση του τακτικού καθηγητή της παιδαγωγικής με το δικαιολογητικό ότι δημοσίευσε σε γερμανικό περιοδικό μελέτη «επιλήψιμον» που περιέγραφε την κακή κατάσταση της ελληνικής Μέσης Εκπαίδευσης. Παύλος Καρολίδης: Ανδρονίκιο Καππαδοκίας 1849- Αθήνα 1930. Το 1918 απολύθηκε για πολιτικούς λόγους. Γεώργιος Κρίνος: Γεννήθηκε στη Χίο. Το 1882 απολύθηκε και τον επόμενο χρόνο αναδιορίστηκε μέχρι το 1891.
Όσοι απομακρύνθηκαν από τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα Εδουάρδος Μάσσων: Σκωτία 1800-1873. Απολύθηκε το 1843 (υπήρξε δικηγόρος του Γ. Μαυρομιχάλη, δολοφόνου του Καποδίστρια). Κωνσταντίνος Νέγρης: Κωνσταντινούπολη 1804- Αθήνα 1880. Απολύθηκε το 1843 για πολιτικούς λόγους, αναδιορίστηκε έπειτα από μερικούς μήνες μέχρι το 1845 οπότε έπαψε οριστικά να διδάσκει. Φραγκίσκος Πυλαρινός: Ληξούρι Κεφαλονιάς 1802- Αθήνα 1882. Για τις πολιτικές του ιδέες παύτηκε πολλές φορές από το. Απολύθηκε το Σεπτέμβριο του 1846, ξανά διορίστηκε το 1850, πάλι απολύθηκε το 1865 και διορίστηκε για τρίτη φορά τον επόμενο χρόνο έως το 1881 οπότε αποσύρθηκε οριστικά.
Όσοι απομακρύνθηκαν από τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα Δημήτριος Βερναρδάκης: Αγία Μαρίνα Λέσβου 1833-1907. Το 1869 αναγκάστηκε σε παραίτηση λόγω συνεχιζόμενων φοιτητικών αντιδράσεων («Βερναρδάκεια»). Αναστάσιος Γεννάδιος: Αθήνα 1840-1911. Στην εφημερίδα Αθηνά, της οποίας ανέλαβε διευθυντής σύνταξης, ασκούσε οξύτατη πολεμική στον Όθωνα. Έτσι το 1864 απολύθηκε και ξανά διορίστηκε το 1868, ενώ το 1871 παραιτήθηκε οριστικά από τη θέση του.
Υποκατηγορίες 1. Αυτοί που ακολούθησαν την Κοραική παράδοση. 2. Αυτοί που σπούδασαν στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. 3. Αυτοί που πήραν Φαναριώτικη ανατροφή. 4. Αυτοί που δίδαξαν στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας.
Αυτοί που ακολούθησαν την Κοραϊκή παράδοση Κωνσταντίνος Ασώπιος: Γραμμένο Ηπείρου 1785- Αθήνα 1872. Μετέφερε στην Αθήνα την Κοραική πνευματική παράδοση και τη σολωμική αισθητική, μέσω της διδασκαλίας του. Νεόφυτος Βάμβας: Χίος 1776- Αθήνα 1855. Συνεργάστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή και μυήθηκε στη Φιλική Εταιρία.
Αυτοί που σπούδασαν στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης Παύλος Καρολίδης: Ανδρονίκιο Καππαδοκίας 1849- Αθήνα 1930. Δημήτριος Μαυροφρύδης: Γεννήθηκε το 1828 στο Ανδρονίκιο της Καππαδοκίας.
Αυτοί που πήραν Φαναριώτικη ανατροφή Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: Κωνσταντινούπολη 1815- Αθήνα 1891. Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: Κωνσταντινούπολη 1809- Αθήνα 1892.
Αυτοί που δίδαξαν στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας Κωνσταντίνος Ασώπιος: Γραμμένο Ηπείρου 1785- Αθήνα 1872. Νεόφυτος Βάμβας: Χίος 1776- Αθήνα 1855. Χριστόφορος Φιλητάς: Γραμμένο Ιωαννίνων 1787- Κέρκυρα 1867. Σπούδασαν: Φραγκίσκος Πυλαρινός: Ληξούρι Κεφαλονιάς 1802- Αθήνα 1882 Δημήτριος Στρούμπος: Ζαγόρι Ηπείρου 1806- Αθήνα 1890.
Συμπεράσματα Γίνεται αντιληπτή η στενή σύνδεση του Πανεπιστημίου και του Κράτους. Όσον αφορά το ιδεολογικό πλαίσιο του 19 ου αιώνα κυριαρχούν οι ιδέες του Ρομαντισμού, του Νεοανθρωπισμού, της Γαλλικής επανάστασης και της επανάστασης του 1821. Συγκεκριμένα στο επίκεντρο βρίσκεται ο άνθρωπος και το δικαίωμά του να μορφωθεί, καθώς επίσης και οι ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της αδελφότητας.
Συμπεράσματα Το παρείχε γενική γνώση παρά εξειδικευμένη. Αυτό γίνεται φανερό από την ασάφεια των τίτλων των γνωστικών αντικειμένων που δίδασκαν οι καθηγητές. Άλλωστε μέχρι το 1904 στην Φιλοσοφική Σχολή εντάσσονταν και τα τμήματα Φυσικής, Μαθηματικών, Χημείας και Αστρονομίας. Η μετονομασία του Πανεπιστημίου από «Οθώνειον» σε «Εθνικόν» (1862) υποδηλώνει το περιεχόμενο της διαμορφούμενης κάθε φορά ιδεολογικοπολιτικής εθνικής θεωρίας, την οποία το ανώτατο ίδρυμα της χώρας ήταν υποχρεωμένο να υιοθετεί και να αναπαράγει.
ΠΗΓΕΣ [ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 1837-1863] Pergamos.lib.uoa.gr/ Πλοήγηση/ [Συλλογή] Ιστορικό Αρχείο/ [Υπο-συλλογή] Έντυπα/ [Σειρά] Πρυτανικοί Λόγοι. [ΓΙΑ ΤΑ ΕΤΗ 1864-1900] Pergamos.lib.uoa.gr/ Πλοήγηση/ [Συλλογή] Ιστορικό Αρχείο/ [Υπο-συλλογή] Έντυπα/ 1. [Έντυπο] Αναγραφή των επί το Ακαδημαικό έτος 1864-1865 αρχών του εν Αθήναις Εθνικού Πανεπιστημίου των επιστημονικών Συλλόγων και Παραρτημάτων αυτού και των επί το χειμερινόν εξάμηνον 1864-1865 διδαχθεισομένων εν αυτώ μαθημάτων. 35
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμοι 1-9. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. Δρανδάκης, Π., χ.χ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα: Ο Φοίνιξ. Μπουζάκης, Σ., 2006. Η Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση στην Ελλάδα (1836-2005). Τεκμήρια Ιστορίας, τόμ. Α (1836-1925), τόμ. Β (1926-2005). Αθήνα: Gutenberg.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Τέλος Ενότητας Επεξεργασία: Φλωρεντία Αντωνίου Θεσσαλονίκη, χειμερινό εξάμηνο 2013-2014