ΘΕΜΑ: To A και Β Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας

10 ο ΛΥΚΕΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ Σχολ.έτος 2012-2013 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ B ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: To A και Β Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας Υπεύθυνη καθηγήτρια: Άννα Σπυροπούλου, ΠΕ2 1

Περιεχόμενα Εισαγωγή.. 3 Ενότητα 1.Η αρχιτεκτονική του θεάτρου στην αρχαιότητα. 5 Τα μέρη του θεάτρου και η εξέλιξή του.. 5 Ενότητα 2. 1. Το Α αρχαίο θέατρο της Λάρισας 7 2. Ο ρόλος του Α αρχαίου θεάτρου ως οικοδόμημα στην πολιτεία 8 3. Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένο το αρχαίο θέατρο... 10 4. Το μέλλον του αρχαίου θεάτρου. 12 5. Το Β αρχαίο θέατρο της Λάρισας 13 Ενότητα 3:Θέατρο και κοινωνία 16 1. Το θέατρο και οι κοινωνικές συνθήκες γέννησης και ανάπτυξης του 16 2. Θέατρο και εκπαίδευση. 18 3. Η γυναίκα στο θέατρο. 20 4. Οι συντελεστές του θεάτρου: ο θεσμός της χορηγίας.. 21 Βιβλιογραφία 24 2

Εισαγωγή Στα πλαίσια του νέου μαθήματος '' Ερευνητική Εργασία'' στην Β Λυκείου επιλέχθηκε για έρευνα το θέμα: «Το Α και Β αρχαίο Θέατρο της Λάρισας». Κριτήριο επιλογής του θέματος είναι η ανάγκη να γνωρίσουν οι μαθητές μέσα από την έρευνα το αρχαίο θέατρο της πόλης τους ως μνημείο ιστορικό και πολιτιστικό. Το θέμα συσχετίζεται με το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών της Β Λυκείου Δραματική Ποίηση, το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α Λυκείου και συγκεκριμένα με την ενότητα Λογοτεχνία και θέατρο και το μάθημα της Αρχαίας Ιστορίας Α Λυκείου. Το αρχαίο θέατρο της Λάρισας,ως αξιοθέατο, βρίσκεται σε κεντρική θέση στην πόλη της Λάρισας και γι αυτό είναι ένα μνημείο δεμένο με την καθημερινή ζωή της πόλης.έτσι, οι μαθητές είναι σημαντικό να είναι ενημερωμένοι για την εποχή που κτίστηκε, τις ανάγκες που κάλυπτε στη ζωή της αρχαίας Λάρισας και των κατοίκων της, τις διαδικασίες και φάσεις για την αποκατάσταση και ανάδειξή του, καθώς και να γνωρίσουν ένα κομμάτι που σχετίζεται με την τοπική ιστορία της πόλης. Επιπλέον, το θέατρο ήταν ένας χώρος με παιδευτική σημασία και καθοριστικός στην διαμόρφωση αξιών όπως: η δημοκρατία, η ελευθερία σκέψης και λόγου, η καλλιέργεια του μέτρου, ο σεβασμός. Αποτελεί κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς με την οποία οι μαθητές θα έρθουν σε επαφή. Στόχοι της έρευνας: - να κατανοήσουν οι μαθητές το ρόλο του θεάτρου στην καθημερινή ζωή των αρχαίων Λαρισαίων - να γνωρίσουν το Α και Β αρχαίο θέατρο της πόλης τους από ιστορικής πλευράς - να συνειδητοποιήσουν την ιδιαίτερη συμβολή του θεάτρου στην παιδεία και την δημοκρατία - να αναγνωρίσουν την ανάγκη για σεβασμό και προστασία των αρχαίων μνημείων - να καλλιεργήσουν οι μαθητές ομαδοσυνεργατικές δεξιότητες (ως μέλη της ερευνητικής ομάδας), όπως προβλέπεται στην εγκύκλιο του ΥΠΔΒΜΘ. - να αναπτύξουν πνεύμα συλλογικής δημιουργίας με την ανταλλαγή και σύνθεση διαφορετικών απόψεων και ερευνητικών αντιλήψεων. Τα ερευνητικά μέσα που αξιοποιήθηκαν ήταν τόσο τα παραδοσιακά: βιβλιογραφία, όσο και τα σύγχρονα: ηλεκτρονική αναζήτηση υλικού στο διαδίκτυο. Ως ερευνητικό εργαλείο επιλέχθηκε η επιτόπια έρευνα στα δύο αρχαία θέατρα της 3

πόλης μας, καθώς και στο σύγχρονο με αυτά αρχαίο θέατρο στο Δίον Πιερίας. Τέλος, πολύ αποτελεσματική στη διεκπεραίωση της εργασίας ήταν η χρήση wi-ki. Η ομάδα μας Αγροδήμου Αριάννα Αλλίαϊ Φραντζέσκα Ζυκολλάρι Κλεντίσα Καλογιάννη Ειρήνη Καλογιάννης Στέλιος Κατσουγιάννης Αθανάσιος Κέρπι Εσμερίνα Κούκος Μαργαρίτης Κριστάκη Ελευθερία Κωστομοίρη Νικολέτα Λαρίση Αικατερίνη Λίταινας Γεώργιος Μακρή Μαρίνα Μαντζιώκα Δομηνίκη Παρασκευή Μέρκου Ελένη Μπακαγιάννη Θεοδώρα Μπατζέλιος Αθανάσιος Μπρουζιούτη Βάγια Σιούλα Στεργιανή Σουλτσιώτη Κωνσταντίνα Αργυρώ 4

Ενότητα 1.Η αρχιτεκτονική του θεάτρου στην αρχαιότητα Τα μέρη του θεάτρου και η εξέλιξή τους Στο κέντρο ενός αρχαίου ελληνικού θεάτρου βρίσκεται μια κυκλική, συχνά πλακόστρωτη πλατεία, η ορχήστρα. Στην ορχήστρα έπαιρνε θέση με την έναρξη της θεατρικής παράστασης ο χορός και εκεί ανέπτυσσαν τη δράση τους κατά την πρώιμη περίοδο και οι υποκριτές. Η ορχήστρα, με άλλα λόγια, ήταν η σκηνή των σημερινών θεάτρων. Ο Εύριπος, ένας αγωγός απορροής στην περίμετρο της ορχήστρας, τη χώριζε από τον αμφιθεατρικό χώρο των καθισμάτων και την προστάτευε από πλημύρα σε περίπτωση βροχής. Ο αμφιθεατρικός χώρος που περιέβαλλε τη σκηνή ήταν το κοίλον. Στο κέντρο της ορχήστρας βρισκόταν η θυμέλη, ένας βωμός για το θεό Διόνυσο. Σκηνή στο αρχαίο θέατρο ονομάζεται ένα ορθογώνιο, μακρόστενο, στεγασμένο κτήριο, που προστέθηκε τον 5ο αι. π.χ. στην περιφέρεια της ορχήστρας απέναντι από το κοίλον. Αρχικά η σκηνή ήταν ισόγεια και χρησιμοποιούταν μόνο ως αποδυτήριον, όπως τα σημερινά παρασκήνια και τα καμαρίνια. Μπροστά της, προς την πλευρά της ορχήστρας, βρισκόταν το προσκήνιον, μια στοά με κίονες ή ημικίονες. Ανάμεσα στα μετακιόνια διαστήματα του προσκηνίου βρίσκονταν θυρώματα και ζωγραφικοί πίνακες, που απέδιδαν το σκηνικό βάθος της δράσης πίσω από τους υποκριτές στην ορχήστρα. Τα θυρώματα του προσκηνίου απέδιδαν τρεις πύλες, από τις οποίες έρχονταν οι υποκριτές. Το προσκήνιον ήταν αρχικά πτυσσόμενο και χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα στις παραστάσεις της Νέας Κωμωδίας του Μενάνδρου (περί. 300 π.χ.), στην οποία περιορίστηκε ο ρόλος του χορού και ενισχύθηκαν οι υποκριτές. Στις παραστάσεις αυτές τοποθετούνταν το ξύλινο προσκήνιον μπροστά στη σκηνή και αφαιρούνταν μετά για τις παραστάσεις της τραγωδίας. Με τον καιρό καθιερώθηκε και από το 2ο αι. π.χ. χρησιμοποιούταν και στις τραγωδίες. Στη Θάσο ωστόσο αναφέρει μια επιγραφή σε λίθινο επιστύλιο ότι ο Λυσίστρατος, ένας θεωρός των μέσων του 4ου αι. π.χ., αφιέρωσε το προσκήνιον του θεάτρου της Θάσου στο Διόνυσο. Στα δύο άκρα της σκηνής προεξείχαν τα παρασκήνια, δύο πτέρυγες που έδιναν στην κάτοψη της σκηνής σχήμα Π. Κατά την Πρώιμη Ελληνιστική Περίοδο η σκηνή έγινε διώροφη, με την οροφή του ισογείου να εξέχει κάτω από τον πρώτο όροφο σχηματίζοντας έναν εξώστη. Από το 2ο αι. π.χ. η δράση των υποκριτών μεταφέρθηκε πάνω σε αυτό τον εξώστη, που ονομάστηκε λογείον, ενώ το σκηνικό βάθος τοποθετήθηκε στην πρόσοψη του πρώτου ορόφου. Το κοίλον ήταν το κεκλιμένο χωνοειδές επίπεδο, στο οποίο απλώνονται αμφιθεατρικά τα εδώλια των θεατών. Η καμπυλότητά του ακολουθεί την καμπυλότητα της ορχήστρας και τα άκρα 5

του καταλήγουν σε αναλημματικούς τοίχους κατασκευασμένους με ορθογώνια λιθοδομή. Το κοίλον συνήθως δεν ενώνεται με το κτήριο της σκηνής. Ανάμεσα στους αναλημματικούς του τοίχους και τα άκρα της σκηνής υπήρχαν διάδρομοι για την προσέλευση των θεατών και, με την έναρξη της παράστασης, για την είσοδο του χορού. Αυτοί οι διάδρομοι ονομάζονται πάροδοι (βλ. την πάροδο του θεάτρου της Πριήνης) και διακοσμούνται στα μεγαλύτερα θέατρα με μνημειώδεις πύλες. Στις παρόδους των θεάτρων στήνονταν συχνά μνημειώδεις στήλες ή επιγραφές με ψηφίσματα για να τα βλέπει πολύς κόσμος. Οριζόντιοι διάδρομοι, τα διαζώματα, χωρίζουν το κοίλον σε ζώνες. Κάθε ζώνη χωρίζεται με εγκάρσιες ακτινωτές σκάλες σε σφηνοειδή τμήματα, τις κερκίδες. Στην πρώτη σειρά του κοίλου, στην περίμετρο της ορχήστρας, βρισκόταν η προεδρία, μια ημικυκλική σειρά λίθινων καθισμάτων ή θρόνων προορισμένων για τους αξιωματούχους και τα τιμώμενα πρόσωπα. Τα υπόλοιπα καθίσματα μπορεί να ήταν λίθινα, ή από ξύλο (ίκρια) πάνω σε λίθινο υπόβαθρο. Πάνω από την τελευταία σειρά καθισμάτων μπορούσε να επεκταθεί το θέατρο, αν το επέβαλλαν οι ανάγκες, με την προσθήκη επιθεάτρου. 6

Ενότητα 2. 1. Το Α αρχαίο θέατρο της Λάρισας Χτισμένο στη νότια πλευρά του λόφου φρουρίου τον 3ου αιώνα π.χ., όπου κατά την αρχαιότητα δέσποζε η οχυρωμένη ακρόπολη της πόλης, είναι ένα από τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα θέατρα της περιόδου. Εκτός από την χρήση του για ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων χρησιμοποιήθηκε και για τις συνελεύσεις του κοινού των Θεσσαλών. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο μετατράπηκε σε αρένα και έγινε μεταφορά των θεατρικών δρώμενων της πόλης στο Β Αρχαίο Θέατρο. Η χωρητικότητα του υπολογίζεται σε 10000 τουλάχιστον άτομα,θεμελιώθηκε πέρα απο το κέντρο της αρχαίας πόλης, κάτω από την οχυρωμένη ακρόπολη με προσανατολισμό στην Αρχαία Αγορά. Οι ανασκαφές το έφεραν στην επιφάνεια στα μέσα της δεκαετίας του '90. Γύρω στα τέλη του 3 ου αι. μ.χ., τα χρόνια δηλαδή της βασιλείας του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου του Ε, πήρε τη γνωστή του μορφή και έκτοτε λειτούργησε κανονικά μέχρι τα τέλη του 7 ου αι. όπου ισχυρός σεισμός έλαβε χώρα στη Λάρισα και κατέρρευσε ένα μεγάλο μέρος του επιθεάτρου καθώς και ο δεύτερος όροφος της σκηνής, μέσα στο εσωτερικό της ορχήστρας. Η θραύση των μετώπων πολλών εδωλίων του κοίλου δεν προέρχεται από ασβεστοποιούς, όπως υποθέταμε παλαιότερα, αλλά από το βίαιο κατρακύλισμα των ογκωδών μαρμάρων του επιθεάτρου. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, το μεγαλύτερο μέρος του θεάτρου βρισκόταν κάτω από ιδιωτικά οικόπεδα και κατοικίες, αλλά με τις εκσκαπτικές εργασίες των τελευταίων ετών αποκαλύφθηκε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του. Συγκεκριμένα, Οι ανασκαφές για την αποκάλυψη του Α αρχαίου θεάτρου της Λάρισας έχουν μια μακρόχρονη ιστορία. Το 1910 ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας Απόστολος Αρβανιτόπουλος ανάσκαψε ένα τμήμα της σκηνής σε μικρό οικόπεδο το οποίο από τότε είχε απαλλοτριώσει και περιφράξει. Η ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι το τμήμα αυτό δεν ήταν προσκήνιο αλλά η ίδια η σκηνή. Το 1968 εκσκαφή θεμελίων για την ανέγερση οικοδομής σε οικόπεδο επεσήμανε ένα τμήμα του κοίλου. Η τότε Εφορεία Αρχαιοτήτων Βόλου είχε ανασκάψει το οικόπεδο αυτό και είχε αποκαλύψει τρεις κερκίδες, από τις οποίες η μία είχε δεκατέσσερις σειρές εδωλίων. Το οικόπεδο αυτό κτίστηκε το 1970, με άδεια ελαφράς διώροφης οικοδομής και έτσι τα μαρμάρινα εδώλια εγκλωβίστηκαν μέσα στα θεμέλια. Τελικά η οικοδομή αυτή, αφού απαλλοτριώθηκε, κατεδαφίστηκε το Δεκέμβριο του 1981 και οι κερκίδες του αρχαίου θεάτρου, λαβωμένες από τα σίδερα και το μπετόν, εν μέρει ξαναήρθαν στην επιφάνεια. Από το 1977 άρχισε από την Εφορεία προϊστορικών και κλασσικών αρχαιοτήτων Λάρισας μια συστηματική προσπάθεια για τη σταδιακή αποκάλυψή του. Το ίδιο έτος (1977) ανασκάφηκε και απαλλοτριώθηκε ένα μικρό οικόπεδο, όπου αποκαλύφθηκε 7

το δυτικό πέρας της σκηνής. Το 1982 και 1983 αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο τμήμα του κοίλου μέσα στο χώρο των πρώην Στρατιωτικών Αρτοποιείων, τα οποία παραχωρήθηκαν από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας στο ΥΠΠΟ για την συνέχιση των ανασκαφών. Τα λιθόκτιστα κτήρια επισκευάστηκαν και χρησιμοποιούνται έως και σήμερα ως αρχαιολογικές αποθήκες και εργαστήρια συντήρησης. Πρόκειται για τεράστιο μνημείο, κτισμένο σχεδόν αποκλειστικά από μάρμαρο, με πλούσιο πλαστικό διάκοσμο 2. Ο ρόλος του Α αρχαίου θεάτρου ως οικοδόμημα στην πολιτεία Από την αρχαιότητα πληροφορίες για το Α αρχαίο θέατρο της Λάρισας μας δίνει μόνο μία αποσπασματική επιγραφή του α μισού του 2ου αι. π.χ. που βρέθηκε στην πόλη. Πρόκειται για ένα κείμενο, το οποίο περιλαμβάνει μια δικαστική απόφαση. Στο σκεπτικό της απόφασης αναφέρεται για πρώτη φορά το αρχαίο θέατρο ως σταθερό ορόσημο για τον καθορισμό των ορίων ενός ιδιωτικού κτήματος κοντά στον Πηνειό ποταμό. Έτσι μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε ένα στοιχείο ante guem για την χρονολογία της κατασκευής του. Οι πρόσφατες ανασκαφικές εργασίες έδωσαν σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία που συνηγορούν ότι στο αρχαίο θέατρο συνεδρίαζε τόσο η εκκλησία του Δήμου της πόλης που ονομαζόταν Αγορά, όσο και η διοίκηση του ομόσπονδου κράτους των Θεσσαλών, του περίφημου Κοινού των Θεσσαλών. Ονόματα Συνέδρων αντιπροσώπων των πόλεων-κρατών που συμμετείχαν στην ομοσπονδία των Θεσσαλών αναγράφονται πάνω στα εδώλια του αρχαίου θεάτρου. Έτσι γνωρίζουμε τους αντιπροσώπους της αρχαίας Τρίκκης, των πόλεων της Περραιβικής Τρίπολης, της Γυρτώνης, της Υπάτης, της Φάλαννας, της Κραννώνος, της Μητρόπολης, της Σκάρφειας και άλλων. Στις συνεδριάσεις αυτές του Κοινού των Θεσσαλών στο Α αρχαίο θέατρο λαμβάνονταν πολύ σοβαρές αποφάσεις που αφορούσαν θέματα αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής στο σύνολό τους. Επίσης επιλαμβάνονταν υποθέσεων καθορισμού των γεωγραφικών ορίων των επί μέρους πόλεων κρατών καθώς και ζητημάτων κοινής λατρείας στα περίφημα πανθεσσαλικά ιερά. Οι αποφάσεις ψηφίσματα του Κοινού των Θεσσαλών γράφονταν σε λίθινες στήλες, οι οποίες στήνονταν στις παρόδους και στο προσκήνιο του αρχαίου θεάτρου. Από τον αριθμό των αποφάσεων αυτών που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές, συμπεραίνεται ότι οι συνεδριάσεις των αντιπροσώπων των Θεσσαλικών πόλεων στην έδρα του Κοινού, της Λάρισας, πραγματοποιούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα στο αρχαίο θέατρο της πόλης. Αποτελούσε δηλαδή το λαμπρό μνημείο, το επίσημο βουλευτήριο του Κοινού των Θεσσαλών. Στα νεώτερα χρόνια πρώτη αναφορά έχουμε από τον περιηγητή Ussing, ο οποίος 8

επισκέφθηκε την Τουρκοκρατούμενη Λάρισα το 1846 και σε σχετικό σύγγραμμα του που εκδόθηκε το 1857 περιέγραψε τις κερκίδες του αρχαίου θεάτρου. Από όσο μπορούμε να κατανοήσουμε την περιγραφή του Ussing, τότε πρέπει να ήταν ορατές μερικές σειρές εδωλίων του επιθεάτρου και του κυρίως θεάτρου. Αργότερα αναφέρθηκαν σ αυτό και άλλοι περιηγητές και ιστορικοί. Ο αξιολογότερος απ αυτούς, ο γιατρός Νικόλαος Γεωργιάδης στο περισπούδαστο έργο του Θεσσαλία μας δίνει μια πολύτιμη πληροφορία για το αρχαίο θέατρο, η οποία επιβεβαιώθηκε από τις ανασκαφικές έρευνες. Αναφέρει συγκεκριμένα ότι ένα μέρος του κοίλου και της σκηνής ήταν ορατά το 1860 όταν ήρθε για πρώτη φορά στη Λάρισα. Το 1875, στη δεύτερη επίσκεψή του, το μνημείο πλέον είχε επιχωθεί και δεν φαινόταν πια σχεδόν τίποτα, εκτός από μερικές κερκίδες του επιθεάτρου. Οι ανασκαφές έδειξαν ότι οι τεράστιες επιχώσεις του κοίλου αποτελούνταν από κρημνίσματα σπιτιών, ωμές πλίνθους και κεραμίδια στέγης. Σύμφωνα με τα αρχεία του Εθνικού Αστεροσκοπείου το 1868 ένας μεγάλος σεισμός σάρωσε την Λάρισα και φαίνεται ότι τα ερείπια των πλινθόκτιστων σπιτιών μεταφέρθηκαν και απορρίφθηκαν στον χώρο του μνημείου. Όσο το θέατρο ήταν ορατό έγινε σε διάφορες εποχές συστηματική λιθοθηρία σ ορισμένα τμήματά του για εξαγωγή οικοδομικού υλικού. Η αποξήλωση ορισμένων τμημάτων του ολοκληρώθηκε μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας το 1881. Στο επιχωσμένο πλέον θέατρο κατασκευάστηκαν ισόγειες κατοικίες και καταστήματα με ρηχές θεμελιώσεις μεν αλλά πολύ βαθείς σηπτικούς βόθρους αρκετοί από τους οποίους τραυμάτισαν τα μάρμαρα. Μέχρι το 1950 λοιπόν οι ζημιές που προκλήθηκαν στο μνημείο από τις οικοδομές που κατασκευάστηκαν πάνω σ αυτό ήταν μέτριες. 1 Από τη δεκαετία όμως αυτή και ιδιαίτερα τη δεκαετία του 1960, οι βλάβες έγιναν πάρα πολύ σοβαρές με τις νέες οικοδομές που ανεγέρθηκαν στη θέση των παλιών. Έτσι, τώρα πια το Α Αρχαίο θέατρο δεν έχει κανέναν ουσιαστικό ρόλο μέσα στην πόλη ως ένα ενεργό Αρχαίο θέατρο 9

3.Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένο το αρχαίο θέατρο Μέχρι πρόσφατα το μεγαλύτερο μέρος του θεάτρου βρισκόταν κάτω από ιδιωτικά οικόπεδα και κατοικίες, αλλά με τις εκσκαπτικές εργασίες των τελευταίων ετών αποκαλύφθηκε σχεδόν ολόκληρο. Πρόκειται για τεράστιο μνημείο, κτισμένο σχεδόν αποκλειστικά από μάρμαρο, με πλούσιο πλαστικό διάκοσμο. Το κοίλο αποτελούσε η ίδια η πλαγιά του λόφου, που είχε διαμορφωθεί σε αναβαθμούς για την τοποθέτηση των εδωλίων, τα οποία ήταν κατασκευασμένα από λευκό μάρμαρο, που προέρχεται από το αρχαίο λατομείο στο Καστρί Αγιάς. Το διάζωμα, ένας διάδρομος πλάτους 2 μ., χώριζε το κοίλο στο κάτω ή κυρίως θέατρο και στο επιθέατρο. Το επιθέατρο έχει καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος του, αλλά γνωρίζουμε ότι με 20 κλιμακίδες ανόδου χωριζόταν σε 22 κερκίδες, με 14 ως 18 σειρές εδωλίων η καθεμιά. Στα πλαϊνά του ήταν πιο περιορισμένο, δημιουργώντας χώρο για ράμπα ή κλίμακα για την άνοδο των θεατών. Το κυρίως θέατρο χωριζόταν με 10 κλιμακίδες ανόδου σε 11 κερκίδες, η καθεμιά από τις οποίες διέθετε 25 σειρές εδωλίων. Το πέρας του κυρίως θεάτρου προς την ορχήστρα ήταν κατασκευασμένο με μαρμάρινους κυβόλιθους, που χρησίμευαν για την αντιστήριξη των κερκίδων. Κατά τη μετατροπή του θεάτρου σε αρένα, τον 1ο αι. π.χ., αφαιρέθηκαν οι τέσσερις πρώτες σειρές εδωλίων για να διευρυνθεί η ορχήστρα κατά 4 μ. περίπου, ενώ επάνω στην παλαιά πέμπτη σειρά, που έγινε πλέον πρώτη, τοποθετήθηκαν μαρμάρινα ενεπίγραφα θυρώματα σε δεύτερη χρήση. Τα εδώλια που αφαιρέθηκαν, τοποθετήθηκαν για στατικούς λόγους κάτω από τα θυρώματα. Στόχος αυτών των μετατροπών ήταν η προστασία των θεατών. Μπροστά από το κατώτατο τμήμα του κυρίως θεάτρου και περιμετρικά της 10

ορχήστρας βρέθηκε κτιστός αποχετευτικός αγωγός, πλάτους 1 μ., καλυμμένος με λειασμένες μαρμάρινες πλάκες. Ο αγωγός διαπερνά τη θεμελίωση της σκηνής με δύο εξόδους και κάπου πίσω από αυτή θα έστριβε προς τον Πηνειό ποταμό. Η ορχήστρα δεν έχει ακόμα ανασκαφεί, αλλά υπολογίζεται ότι είχε διάμετρο μεγαλύτερη από 25 μ. Οι δύο πάροδοι, μαζί με τους αναλημματικούς τοίχους τους, που αποτελούνται από λειασμένους κυβόλιθους λευκού μαρμάρου, αν και δεν έχουν αποκαλυφθεί πλήρως, διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Η σκηνή, που αποτελείται από τέσσερα δωμάτια με τρεις εισόδους ανάμεσά τους, είναι το καλύτερα διατηρημένο τμήμα του θεάτρου. Σε αυτή διακρίνονται τρεις οικοδομικές φάσεις. Στην πρώτη (πρώτο μισό του 3ου αι. π.χ.), που είναι σύγχρονη με την κατασκευή του θεάτρου, οι τοίχοι ήταν κτισμένοι με λαξευτούς πωρόλιθους και κοσμούνταν με ζωγραφικούς πίνακες. Τα δυο πλαϊνά δωμάτια είχαν ανεξάρτητες εισόδους από το νότιο τοίχο και ήταν απλώς σκευοθήκες, ενώ τα δύο εσωτερικά δωμάτια επικοινωνούσαν με εσωτερικές θύρες και ήταν χώροι για την ετοιμασία των υποκριτών. Στη δεύτερη φάση (πρώτο μισό του 2ου αι. π.χ.), μπροστά στη σκηνή, προς την πλευρά της ορχήστρας, προστέθηκε το προσκήνιο, συνολικού μήκους 20 μ. και πλάτους 2 μ. Είχε έξι παραστάδες και έξι μονολιθικούς δωρικούς ημικίονες σε παράταξη, και επάνω στην κιονοστοιχία του στηριζόταν δωρικός θριγκός, ενώ όλη η κατασκευή υποβάσταζε ένα ξύλινο πατάρι, το λογείο, όπου έπαιζαν οι υποκριτές. Στην τρίτη οικοδομική φάση, των αρχών του 1ου αι. μ.χ., η σκηνή υπέστη σοβαρή αλλοίωση, που σχετιζόταν και με τη μετατροπή του θεάτρου σε αρένα. Τότε προστέθηκαν πολυτελείς μαρμάρινες επενδύσεις, ημικίονες, πεσσοί και γλυπτά, καθώς και δεύτερος όροφος, για τη μορφή του οποίου δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά στοιχεία. Το θέατρο ήταν ορατό στο ανώτερο μέρος του μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, ωστόσο ύστερα από το σεισμό που έγινε στη Λάρισα το 1868, το κοίλο καλύφθηκε με τα ερείπια των πλινθόκτιστων σπιτιών που καταστράφηκαν, και επάνω στην επίχωση αυτή οικοδομήθηκαν νέα κτήρια. Επί πλέον, όσο το μνημείο ήταν ορατό, πολλοί λίθοι του απομακρύνθηκαν για να χρησιμοποιηθούν ως οικοδομικό υλικό. Οι ανασκαφές για την αποκάλυψή του ξεκίνησαν το 1910, με τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Απόστολο Αρβανιτόπουλο, που έφερε στο φως ένα μέρος της σκηνής. Αποφασιστικής σημασίας για την αποκάλυψη του μνημείου, όμως, υπήρξε το ευρύτατο πρόγραμμα απαλλοτριώσεων, που άρχισε το 1990, συνεχίσθηκε το 1998 και ολοκληρώθηκε το 2000. 11

4.Το μέλλον του αρχαίου θεάτρου Μέχρι το καλοκαίρι, θα έχει προχωρήσει η κατασκευή της σκάλας και του ανελκυστήρα των επισκεπτών του Αρχαίου Θεάτρου της Λάρισας, στην οδό Βενιζέλου, που θα το κάνει επισκέψιμο, από το φθινόπωρο. Παράλληλα, θα προχωρούν οι εργασίες με το κόψιμο και την τοποθέτηση των μαρμάρων στις κλίμακες. Αναμένεται οργασμός δουλειάς, φέτος και θα μπορούν να μπαίνουν και οι Λαρισαίοι ή οι τουρίστες, να το βλέπουν, από κοντά και να το αγγίζουν. Συγκεκριμένα, για την εξέλιξη των εργασιών, που ενδιαφέρει ζωηρά την πόλη, μίλησαν στην Εφημερίδα «Ελευθερία» ο πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής του θεάτρου αρχαιολόγος κ. Αθανάσιος Τζιαφάλιας και το μέλος της επιτροπής αρχιτέκτονας κ. Δημήτρης Καραγκούνης. Τα νέα είναι καλά: «Έχουμε σε εξέλιξη δύο μεγάλες, για μας, εργολαβίες, της τάξεως άνω των 150.000 ευρώ. Μία είναι για την κοπή του μαρμάρου σε βαθμίδες και η δεύτερη είναι για την κατασκευή της κλίμακας καθόδου στη δυτική πάροδο (από την πλευρά της οδού Ηφαίστου) και του ανελκυστήρα. Παράλληλα με την αντιστήριξη του δρόμου, όπου θα επεκταθεί η περίφραξη του θεάτρου και το πεζούλι. Υπάρχει εγκεκριμένη μελέτη από το ΚΑΣ. Επίσης, είναι η εικαστική παρέμβαση στον τσιμεντένιο τοίχο, δίπλα από τα καταστήματα της Βενιζέλου. Αναμένεται η κατακύρωση στον μειοδότη. Επίσης, καθυστερεί αδικαιολόγητα η εκτύπωση του ενημερωτικού οδηγού για το αρχαίο θέατρο, που «κολλάει» σε μια υπογραφή, για να υλοποιηθεί. Όλα είναι έτοιμα μελέτες, ο μειοδότης κ.λπ. Το βιβλίο θα διανέμεται δωρεάς. Αυτό που πονάει περισσότερο είναι ότι ακόμα δεν έχουμε τη σύμβαση για την προμήθεια εξοπλισμού 12

από τις εργασίες, που κάνουμε κάτω στο θέατρο. Δουλεύουμε με διαλυμένα εργαλεία. Δύο πράγματα έτοιμα, που για τυπολατρία και γραφειοκρατία, δεν προχώρησαν ακόμα. Δύο μήνες για να ελεγχθεί η σύμβαση. Ξέρω όμως να πω ότι το προσωπικό δούλεψε κάτω από δύσκολες συνθήκες, πολύ καλά. Είμαστε στο τέλος, όσον αφορά τις εργασίες συντήρησης του κυρίως θεάτρου. Είναι πολύ σημαντικό για μάς, γιατί κλείνουμε τις ρηγματώσεις των εδωλίων. Μιλάμε για χιλιάδες ρηγματώσεις, που δυστυχώς, δεν φαίνεται από έξω και τον κόσμο. Είναι ψιλοδουλειά, επίπονη, αλλά και ουσιαστική. Βέβαια, εμείς κρατάμε λεπτομερές αρχείο για το τι κάνουμε και ως επιστήμονες, για να υπάρχουν και στο μέλλον, με σχέδια, λεπτομέρειες, ημερολόγια κλπ. Την άνοιξη και το καλοκαίρι θα μπει γερανός στο θέατρο, για την τοποθέτηση των βαθμίδων, καταρχήν. Ευχόμαστε, ως οι έχοντες την ευθύνη του έργου να είναι σε τοπικό επίπεδο ο μειοδότης, που θα κόψει τα μάρμαρα για να μπορούμε να παρακολουθούμε από κοντά τις εργασίες. Ναι μεν, τα μάρμαρα που θα προστεθούν, θα φαίνεται ότι είναι καινούρια, αλλά δεν θα είναι κραυγαλέα η διαφορά. Εξάλλου, μετά 20-30 χρόνια θα πάρουν την αρχαία πατίνα, δεν υπάρχει αμφιβολία. 5. Το Β αρχαίο θέατρο της Λάρισας Το Β αρχαίο θέατρο της Λάρισας ή «μικρό» είναι κτισμένο στις νοτιοδυτικές υπώρειες του λόφου Πευκάκια, που ισοπεδώθηκε στη δεκαετία του 1950 ώστε να διευκολυνθεί η οικοπεδοποίηση και η ανέγερση πολυκατοικιών στην περιοχή. Το Β αρχαίο θέατρο είναι αυτό που αντικατέστησε το Α αρχαίο θέατρο στη ρωμαική εποχή. Δεν είναι βέβαιο, αν ο λόφος αυτός ήταν ξέχωρος ή αποτελούσε συνέχεια του 13

λόφου Φρούριο, γνωρίζουμε, όμως, ότι ο χώρος κατοικήθηκε ήδη από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.χ.). Από την εύρεση μιας ενεπίγραφης στήλης αφιερωμένης στη Δήμητρα και στην Κόρη, εικάζεται ότι εδώ κατά την κλασική αρχαιότητα, εκτός από το θέατρο, υπήρχε και Θεσμοφόριο, δηλαδή ναός αφιερωμένος στις δύο αυτές θεότητες. Στα βυζαντινά χρόνια φαίνεται ότι στην ίδια θέση κτίστηκε ο ναός της Αγίας Σοφίας ή, κατά άλλους, της Αγίας Παρασκευής και η θρησκευτική σημασία του χώρου δεν έσβησε ούτε στα χρόνια της τουρκοκρατίας, όταν στα ερείπια πλέον του βυζαντινού ναού ανεγέρθηκε ένα από τα πιο γνωστά τεμένη της πόλης, αυτό του Χασάν Μπέη. Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, η κατασκευή του Β αρχαίου θεάτρου ανάγεται στο δεύτερο μισό του 1ου αι. π.χ. Από τον ανασκαφέα του μνημείου, κ. Αθανάσιου Τζιαφάλια, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η κατασκευή του συνδέεται με τη γιορτή των «Ελευθερίων», κατά τη διάρκεια της οποίας, παράλληλα με τη διεξαγωγή αθλητικών και ιππικών αγώνων, δίνονταν θεατρικές και μουσικές παραστάσεις και γίνονταν απαγγελίες ποιητικών έργων. Φαίνεται πολύ πιθανό ότι το Α αρχαίο θέατρο της πόλης δεν μπορούσε πια να ικανοποιήσει όλες αυτές τις πνευματικές εκδηλώσεις, αφού είχε αρχίσει να χάνει τον καθαρά θεατρικό χαρακτήρα του και σιγά-σιγά μεταβαλλόταν σε αρένα. Η ανακάλυψη του έγινε το 1978 κατά τη διάρκεια ανέγερσης οικοδομής, ενώ η αρχαιολόγοι το ανάσκαψαν οριστικά το 1985-1986 και έφεραν στο φως την σκηνή, την ορχήστρα, το κοίλο καθώς και την δεξιά πάροδο και τμήμα της αριστερής. Το κοίλο του θεάτρου χωρίζεται με δεκατέσσερις κλίμακες σε δεκατρείς κερκίδες. Κάθε κερκίδα έχει δύο σειρές εδωλίων από γκριζόλευκο μάρμαρο, προερχόμενο πιθανόν από τα λατομεία των Γόννων. Τα εδώλια κατά μέσο όρο έχουν μήκος 1,20 μ., πλάτος 0,80 μ. και πάχος 0,30 μ., ενώ στην επάνω επιφάνειά τους φέρουν ρηχό βύθισμα πλάτους 0,40 μ. και βάθους 0,02 μ. για την άνετη τοποθέτηση των ποδιών των υπερκείμενων θεατών. Η μαρμάρωση του κοίλου δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, μάλλον για λόγους οικονομικής δυσπραγίας. Έτσι στο υπόλοιπο τμήμα του πρέπει να είχαν τοποθετηθεί ξύλινα καθίσματα, τα γνωστά στην αρχαιότητα ικρία. Η ορχήστρα έχει διάμετρο 29,70 μ. και το δάπεδό της αποτελείται από δύο στρώσεις πατημένου χώματος με ποσότητα ποταμίσιου χαλικιού. Στη δεξιά της πλευρά ήλθε στο φως τμήμα της βαθμιδωτής θυμέλης του θεάτρου, κατασκευασμένης από λευκό μάρμαρο, με διακόσμηση από λέσβια κυμάτια. Από τις τρεις βαθμίδες, που φαίνεται ότι είχε στην αρχική της μορφή, σώζεται η βάση και η κατώτερη βαθμίδα. Στα νότιά της αποκαλύφθηκε μαρμάρινος κυβόλιθος με τόρμους στην επάνω επιφάνειά του, που προφανώς χρησίμευε ως βάση αγάλματος. Η σκηνή του θεάτρου έχει μήκος 15,70 μ., πλάτος 4,50 μ. και αποτελείται από τρία μικρά δωμάτια. Οι τοίχοι της σώζονται σε ύψος 0,60 μ., είναι κτισμένοι από μικρές αργές πέτρες με λάσπη ως συνδετικό υλικό, και μόνο στη μπροστινή όψη της έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τόπους κυβόλιθοι, οι οποίοι εδράζονται σε πλάκες πωρόλιθου. Η ανωδομή ήταν πλίνθινη και η στέγη καλυπτόταν με λακωνικού τύπου κεραμίδια. Τα δάπεδα των χώρων είναι από πατημένο χώμα με ψιλό χαλίκι, και κάθε δωμάτιο έχει είσοδο προς την ορχήστρα με μαρμάρινο κατώφλι. Στο πίσω μέρος της σκηνής αποκαλύφθηκε τμήμα ισχυρού τοίχου, μάλλον περιβόλου, σε μήκος 50 μ., ενώ δεξιά και αριστερά του σκηνικού οικοδομήματος βρέθηκαν δύο κατασκευές ανεξάρτητες από αυτό, σε σχήμα Τ. Προς 14

το παρόν δεν έχει διευκρινισθεί ο χαρακτήρας τους και η πιθανή σχέση τους με τη σκηνή. Αξιοσημείωτο για την κατασκευή του θεάτρου είναι το γεγονός, ότι τα μάρμαρα, που χρησιμοποιήθηκαν για τα εδώλια και τις κλίμακες του κοίλου, καθώς και για τους αναλημματικούς τοίχους των παρόδων, δεν προέρχονται από λατόμευση, αλλά αποτελούν επαναχρησιμοποιημένο οικοδομικό υλικό κάποιου παλιότερου κτηρίου. Από το σχήμα των λίθων υποθέτουμε ότι το κτήριο αυτό είχε κυκλική κάτοψη, ενώ χαρακτηριστική και ίσως ενδεικτική της χρήσης του είναι η αναγραφή στην επιφάνεια των λίθων επιγραφών απελεύθερων δούλων, που χρονολογούνται στο τέλος του 3ου αι. π.χ. Το θέατρο εντοπίσθηκε στη συμβολή των οδών Βελισσαρίου και Εργατικής Πρωτομαγιάς το 1978, με αφορμή εκσκαπτικές εργασίες για την ανέγερση συγκροτήματος πολυκατοικιών. Η συστηματική ανασκαφή του μνημείου πραγματοποιήθηκε τα έτη 1985 και 1986 και με αυτή ήλθαν στο φως η σκηνή, η ορχήστρα, το κοίλο, η δεξιά πάροδος και τμήμα της αριστερής. 2,3. 15

Ενότητα 3 : Θέατρο και κοινωνία 1.Το θέατρο και οι κοινωνικές συνθήκες γέννησης και ανάπτυξης του Αν και η γένεσή του ανάγεται στην περίοδο της τυραννίας του Πεισιστράτου, το θέατρο, ως κοινωνικός θεσμός και καλλιτεχνική εκδήλωση, αλλά κυρίως ως πλαίσιο ουσιαστικού διαλόγου γύρω από τα Ζωτικά -μεταφυσικά, ηθικά, κοινωνικάπροβλήματα του ανθρώπου αποτελεί, αναμφίβολα, καρπό αποκλειστικό, και χαρακτηριστικό, των συνθηκών που επικράτησαν μετά την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Μάλιστα, ανάμεσα σε όσα ποιητικά είδη γεννήθηκαν μετά την εποχή του έπους, το δράμα είναι το πρώτο που εκπροσωπείται από γηγενείς, δηλαδή Αθηναίους, ποιητές και όχι από ξένους που σταδιοδρομούσαν στην Αθήνα. Εξάλλου, η διαμόρφωση, η λειτουργία και οι βαθμιαίοι μετασχηματισμοί των τριών δραματικών ειδών (τραγωδίας, σατυρικού οράματος και κωμωδίας) μέσα στον 5ο αιώνα παρακολουθούν, διαγράφοντας καμπύλη αντίστοιχη με τη διαδρομή της δημοκρατίας, από τη γέννηση στην ακμή ως την αρχή της παρακμής. Η λαϊκή στήριξη, ως προϋπόθεση για την επιβίωση της τυραννίας, εξηγεί μια σειρά παραχωρήσεων προς τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ανάμεσα στις οποίες και η οργάνωση εορτών, με κυρίαρχη τη συμμετοχή του λαού και φυσικό αποτέλεσμα τη διαδικασία μιας δυναμικής αυτοσυνειδησίας, προστάδιου της δημοκρατίας. Αυτής της πολιτικής αποτέλεσμα υπήρξε η υιοθέτηση του δημοφιλέστατου Διονύσου και ο συνακόλουθος εγκαινιασμός πάνδημων εκδηλώσεων με πυρήνα τις θεατρικές παραστάσεις και απεριόριστα περιθώρια ελευθερίας. Η πρώτη βέβαιη μνεία δραματικών αγώνων, με έργα τραγωδίας, στην Α8ήνα εντάσσει το γεγονός στην ίδια περίοδο (535/4 π.χ.), αν και είναι άγνωστο σε ποιο χώρο και ποια καλλιτεχνικά συμφραζόμενα εμφανίστηκε ο σκιώδης τραγωδός Θέσπις, που κατονομάζεται ως νικητής. Είναι, πάντως, βέβαιο ότι η λαμπρότερη, μετά τα Παναθήναια, αλλά ετήσια εορτή των εν Άστει (ή Μεγάλων) Διονυσίων οργανώθηκε οριστικά πριν από τη στροφή του αιώνα, οπωσδήποτε μετά τις κλεισθένειες μεταρρυθμίσεις, και μάλιστα επί το «δημοκρατικότερο», όπως μαρτυρεί η σταδιακή ενσωμάτωση στο πρόγραμμα και των άλλων δύο λαϊκότερων δραματικών ειδών: του σατυρικού οράματος (περ. 500) και της κωμωδίας (486). Μια άλλη, αρχαιότερη, διονυσιακή εορτή, τα Λήναια, ήταν πολύ πιο περιορισμένης κοινωνικής και καλλιτεχνικής σημασίας. Η εξασφάλιση μόνιμου θεατρικού χώρου (λίγο πριν από τους μηδικούς πολέμους, στη ΝΑ πλευρά της Ακρόπολης, μέσα στο ιερό τέμενος του Διονύσου Ελευθερέως), χωρητικότητας τουλάχιστον 15.000 θεατών, τονίζει την ιδιαίτερη σημασία που δινόταν στη λειτουργία αυτού του σύνθετου θεσμού ανάμεσα σε εκείνους που θα συντελούσαν στη διαμόρφωση ενός νέου είδους πολίτη. Η όλη οργάνωση των διονυσιακών εορτών, ιδιαίτερα των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια, που συνέπιπταν με την αρχή της άνοιξης (τέλος Μαρτίου), αντανακλούσε τους στόχους και το μηχανισμό του δημοκρατικού συστήματος, αποσκοπώντας, αφ ενός, στην ενδυνάμωση της πολιτικής συμμετοχικότητας, χάρη σε μια ειδική δραστηριοποίηση των πολιτών, και, αφ ετέρου, στην επίδειξη της κοινωνικής ευμάρειας στους ξένους που κατέκλυζαν την Αθήνα. Εκτός από κάποιες 16

πανηγύρεις με ανάλογα δρώμενα κ.λπ.), μεγάλος αριθμός πολιτών έπαιρνε μέρος στις παραστάσεις, είτε ως ερασιτέχνες ερμηνευτές (λ.χ. μέλη των 15μελών τραγικών /σατυρικών και 24μελών κωμικών χορών για 17 έργα κάθε φορά) είτε ως βοηθοί σκηνής. Δεν αποκλείεται η συμμετοχή να καθοριζόταν με ένα σύστημα ποσόστωσης για κάθε μία από τις 10 φυλές, όπως συνέβαινε λ.χ. με την εκτέλεση των 20 (10 παιδικών και 10 ανδρικών) 50μελών διθυραμβικών χορών, αλλά και με την εκλογή των 10 κριτών που αξιολογούσαν τις παραστάσεις. Όπως και σε άλλες ανάλογης σημασίας δραστηριότητες (λ.χ. το ναυτικό εξοπλισμό), η οικονομική ευθύνη αναλαμβανόταν, εν μέρει, από μια μορφή λειτουργίας, m χορηγία, που κάλυπτε όχι μόνο τη συγκρότηση και την προετοιμασία (διδασκαλία, σκευή, αποζημίωση) των χορών αλλά και την υπόλοιπη οργάνωση μιας παράστασης (κομπάρσους, σκηνικά κ.λπ.). εκτός από τις ανάγκες των επαγγελματιών καλλιτεχνών, δηλαδή των υποκριτών, που αποτελούσαν ευθύνη του κράτους. Tο αρχαίο δράμα δεν ήταν για τους Αθηναίους απλώς θέμα ψυχαγωγίας. Είχε πρωταρχικά θρησκευτικό χαρακτήρα, επειδή στην τελική ανάλυσή του ήταν λατρεία και σεβασμός για το θεό Διόνυσο. Γι αυτό στις γιορτές η παρουσίαση και η διδασκαλία των δραμάτων γίνονταν προς τιμήν του θεού αυτού. Με την τραγωδία συνδέονται τρεις γιορτές: 1. Τα Λήναια 2. Τα Αγροτικά Διονύσια και 3. Τα Εν Άστυ Διονύσια ή Μεγάλα Διονύσια Η ίδια η πολιτεία με τη συμμετοχή της αναγνώριζε τόσο την αισθητική όσο και την εκπαιδευτική αξία της θεατρικής τέχνης. Το δράμα άνθησε και έφτασε σε ύψη τελειότητας στην Αθήνα του 5ου αι. ακριβώς επειδή δεν ήταν περιθωριακή ή τυχαία κοινωνική δραστηριότητα προς τέρψιν εξίσου τυχαίων θεατών. Κατείχε κεντρική θέση στις σκέψεις και τις δαπάνες μιας συμπαγούς κοινωνίας. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το αττικό δράμα, τελικά, δεν ήταν μόνο μια μορφή τέχνης, όπως στη σημερινή εποχή, αλλά ένας κοινωνικός θεσμός. Πραγματώνεται λοιπόν η σύνδεση του τραγικού είδους με την πολιτική άνθηση, όταν ο ίδιος λαός συσπειρωμένος, όπως και στο θέατρο, γίνεται ρυθμιστής των πεπρωμένων του. Έτσι πιθανώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη θέση που κατέχουν στις ελληνικές τραγωδίες τα μεγάλα εθνικά προβλήματα του πολέμου, της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της φιλοπατρίας αλλά και οι διαμάχες γύρω απ τα μεγάλα πολιτικά προβλήματα. Τα δεδομένα του ηρωικού έπους αποδίδονταν στο θέατρο του Διονύσου κάτω απ το άγρυπνο πνεύμα των θεών και με την έγνοια για την κοινότητα. Έτσι κάθε θεατρική παράσταση, είτε τραγωδία είτε κωμωδία, απηχεί ένα συγκεκριμένο πολιτικό κλίμα. Ο κάθε Αθηναίος είχε δικαίωμα να παρακολουθεί τις παραστάσεις. Το ίδιο δικαίωμα είχαν και οι μέτοικοι (ξένοι που ζούσαν μόνιμα στην Αθήνα) αν αγόραζαν εισιτήρια μέσω κάποιου Αθηναίου πολίτη. Τις παραστάσεις παρακολουθούσαν άνδρες και γυναίκες. Ως προς τις θέσεις, γνωρίζουμε ότι άντρες και γυναίκες κάθονταν μαζί κατά οικογένειες, επειδή κάποτε υπήρξε πρόταση να 17

κάθονται χωριστά κατά φύλο. Ωστόσο, οι θεατές δεν μπορούσαν να καθίσουν όπου ήθελαν, επειδή υπήρχαν διακρίσεις. Υπήρχε κατ αρχάς η προεδρία, τιμητικές θέσεις στους ξένους πρεσβευτές, στους ιερείς, στους εννέα άρχοντες, στους δέκα στρατηγούς, στους κριτές των θεατρικών παραστάσεων, στα παιδιά όσων έπεσαν στους πολέμους για την πατρίδα και σε εξαίρετους πολίτες. Οι υπόλοιπες θέσεις ήσαν πάλι χωρισμένες ανάλογα με τις κοινωνικές τάξεις, το φύλο, την καταγωγή (ντόπιοι, ξένοι κ.τ.λ.). Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι οι θεατές έτρωγαν πιο πολλά τραγήματα όταν οι ηθοποιοί δεν ήταν καλοί. Με την είσοδο ελεύθερη και με το θρησκευτικό αλλά και πολιτικό χαρακτήρα των παραστάσεων είναι εύκολο να φανταστούμε τι συνέβαινε έξω και μέσα στο θέατρο του Διονύσου με τις 20.000 θέσεις θεατών. Υπήρχε αταξία, πολλοί έπαιρναν τα καθίσματα απ το βράδυ! Υπήρχαν ακόμη και παράπονα ότι οι ξένοι έπαιρναν τις καλύτερες θέσεις. Για τους λόγους αυτούς το κράτος αποφάσισε να επέμβει θεσπίζοντας το θεσμό του εισιτηρίου. Η είσοδος ορίστηκε σε δύο οβολούς για όλη την ημέρα, εκτός απ τις πρώτες σειρές των καθισμάτων. Οι φτωχοί όμως πολίτες άρχισαν να παραπονιούνται, επειδή δεν μπορούσαν να πληρώσουν το τίμημα της εισόδου. Έτσι, λόγω του ότι δεν είχαν όλοι οι πολίτες τη δυνατότητα να πληρώνουν και καθώς το θέατρο θεωρούταν μέσο υψηλής πνευματικής καλλιέργειας, το ποσό για το εισιτήριο του θεάτρου (θεωρικά) δινόταν απ το κράτος στους πιο φτωχούς. 4,5 2.Θέατρο και εκπαίδευση Ο Περικλής, θεωρώντας ότι το θέατρο ήταν το σχολείο του λαού και ότι η τραγωδία είχε εκπαιδευτικό χαρακτήρα, καθιέρωσε τα θεωρικά να δίνονται σ όλους τους πολίτες αδιακρίτως οικονομικής κατάστασης. Τα θεωρικά χρήματα, θεσμός ο οποίος διατηρήθηκε έως το 338 π.χ., έβγαιναν απ το θεωρικό ταμείο, έσοδα του οποίου ήταν τα πλεονάσματα του κρατικού προϋπολογισμού. Το ταμείο αυτό απέκτησε τόση μεγάλη σημασία και οικονομική ευρωστία, ώστε διορίστηκε και ειδικός «υπουργός» για τη διαχείριση του. Ψηφίστηκε μάλιστα και νόμος που απαγόρευε να χρησιμοποιούνται τα χρήματα αυτά για άλλους σκοπούς, ακόμη και για στρατιωτικές δαπάνες. Ως εκ τούτου, κάθε φορά που έκτακτες ανάγκες απαιτούσαν χρήματα, το κράτος επέβαλλε φορολογίες κυρίως στους πλούσιους. Τα θεωρικά χρήματα έμεναν άθικτα! Στην ουσία τα χρήματα αυτά δεν δίνονταν στους θεατές αλλά στον ενοικιαστή του θεάτρου, το θεατρώνη ή θεατροπώλη όπως λεγόταν. Αυτός έδινε ένα είδος εισιτηρίου, το σύμβολο, στους πολίτες και ήταν επίσης υπεύθυνος για την καλή 18

συντήρηση του θεάτρου, των μηχανημάτων και της σκευής των ηθοποιών. Την τάξη εντός του θεάτρου τηρούσαν οι «ραβδούχοι» (αστυνομικοί υπάλληλοι). Παραπλανητικά θα χαρακτηρίζαμε τις θεατρικές παραστάσεις στην Αθήνα απλώς ως «καλλιτεχνικό» γεγονός, ενώ επρόκειτο ουσιαστικά για πολύ πιο σύνθετη εκδήλωση κοινωνικοπολιτικών στόχων, η οποία, με τη βαθμιαία «κοσμικοποίησή» της, προσέλαβε σημασία ανάλογη με τη λειτουργία της Βουλής ή της Ηλιαίας δεν είναι συμπτωματικό το γεγονός ότι εποπτευόταν από τον Επώνυμο άρχοντα, αξιωματούχο με πολιτικές αρμοδιότητες, και όχι από τον άρχοντα βασιλέα αρμόδιο για θρησκευτικές εκδηλώσεις. Εξάλλου το ότι ακόμη και η παρακολούθηση των παραστάσεων συνιστούσε χρέος του πολίτη, όπως η συμμετοχή του σε άλλες πολιτικές δραστηριότητες, αποδεικνύει η παροχή οικονομικής ενίσχυσης, του θεωρικού, ανάλογης με την αποζημίωση για τη θητεία στην Ηλιαία, για όσους δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στη δαπάνη αγοράς εισιτηρίων. Μόνο αν η ελευθερία λόγου, ως προϋπόθεση εκτόνωσης ή ελέγχου, και ο διάλογος, ως δυνατότητα αντιπαράθεσης αντίθετων θέσεων, θεωρηθούν βασικά συστατικά της δημοκρατίας, είναι δυνατό να κατανοηθεί η συμβολή του θεάτρου στη διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης και στη διαδικασία παιδευτικής εμπειρίας. Για το μέσο Αθηναίο πολίτη όλες οι ανοιχτές εκδηλώσεις (Εκκλησία, Βουλή, δικαστήρια, θέατρο) όπου κυριαρχούσε ο λόγος υποκαθιστούσαν την απουσία συστηματικής εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα το δράμα όμως, γεννημένο στο πλαίσιο της διονυσιακής λατρείας, όπου συνδυαζόταν η ψυχαγωγική απελευθέρωση με την τέλεση δρωμένων από τις πηγές του μύθου, μετασχημάτισε τα στοιχεία αυτά σε δυναμικούς παράγοντες, οι οποίοι, μέσω τον δραματοποιημένου λόγου, συνέβαλλαν στην καλλιέργεια πνευματικής εγρήγορσης. Αυτό ισχύει κυρίως για την τραγωδία, πραγματικό θέατρο ιδεών, που δεν λειτουργούσε ως απλή αντανάκλαση (παρά-) δεδομένων ηθικών και πολιτικών αρχών, αφού με τους προβληματισμούς της, ακόμη και μέσα στο συμβατικό πλαίσιο που ópizav τα θρησκευτικά συμφραζόμενα, ανίχνευε περιοχές άγνωστες, επιχειρώντας διερευνήσεις τολμηρές και επικίνδυνες, αλλά φυσικές σε μια κοινωνία που εξασφάλιζε τεράστιο περιθώριο ελεύθερης έκφρασης. Ως το τέλος του 5ου αιώνα η τραγωδία δεν απέβαλε τη σχέση της με τον παραδοσιακό μύθο, αποκλειστική πηγή του προς δραματοποίηση υλικού της, αλλά απαλλαγμένη από περιορισμούς ή δεσμεύσεις που θα επιβάλλονταν από οποιοδήποτε, ανύπαρκτο τότε, δόγμα. Ωστόσο, η προοπτική της δραματουργικής μετάπλασης αυτού του υλικού δημιουργήθηκε με την υπαγωγή του σε μια νέα αντίληψη για τον κόσμο και τη θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτόν. Πρόκειται για την ανάδυση του 19

«τραγικού», που προϋποθέτει, αφ' ενός, την απελευθέρωση από όσες δυνάμεις, θρησκευτικές ή πολιτικές, χαλιναγωγούσαν τη σκέψη και, αφ' ετέρου, την ένταξη σε ένα πλαίσιο εντάσεων και αντιθέσεων, όπως αυτό που προέκυψε κατά τη μετάβαση από την αρχαϊστική τυραννία του 6ου αιώνα στη νεωτερική δημοκρατία του 5ου. Από μιαν άποψη, η επίμονη, και όχι πάντα αποτελεσματική, προσπάθεια να ενσωματωθούν στο νέο πολιτικό σώμα τα αριστοκρατικά κατάλοιπα, μονίμως παρόντα στον κρατικό μηχανισμό, αντανακλάται στη διαδικασία ένταξης του παραδοσιακού μύθου σε ένα «σύγχρονο» κόσμο, με αναγνωρίσιμα κοινωνικά χαρακτηριστικά. 4 3. Η γυναίκα στο θέατρο Η γυναίκα και το θέατρο. Σχέση πλούσια και πολύπλοκη. Η ιστορία του δυτικού θεάτρου έχει τις ρίζες της στο αρχαίο ελληνικό δράμα του 5ου αιώνα π.χ. με την απουσία της γυναίκας από την θεατρική παράδοση. Το θέατρο βρισκόταν υπό πλήρη άνθιση με τις τραγωδίες Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη και υπό πλήρη έλλειψη έστω και αποσπασμάτων θεατρικών έργων γραμμένα από γυναίκες. Ακόμα, στις κωμωδίες του Αριστοφάνη, οι γυναίκες απείχαν από κάθε θεατρική δραστηριότητα, όχι μόνο συγγραφική, αλλά και υποκριτική (αφού ακόμη και τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν άνδρες). Δικαίωμα η γυναίκα στο θέατρο είχε ως απλή θεατής, αφού θεωρούσαν την παρουσία της εντελώς ασήμαντη ( είτε σε αριθμό, είτε σε άποψη). Η δύναμη του εθιμικού αττικού δικαίου υποβάθμισε τον ρόλο της γυναίκας, περιορίζοντάς την με την ενασχόληση οίκου και ανατροφή των παιδιών. Η μυστηριώδης έλξη που δημιουργεί η γυναίκα στο θέατρο και η κυριαρχία της είναι αναμφισβήτητες. Όλα τα έργα που έχουν γραφτεί έχουν πρωταγωνίστριες πάντα γυναίκες. Είναι περίεργο, αλλά στο γυναικείο ρόλο φαίνεται να υπάρχει μια διάρκεια μεγαλύτερη που δεν μπορεί να εξηγηθεί. Κανένας δεν παραγνωρίζει τους μεγαλύτερους ανδρικούς ρόλους, ούτε τους μεγάλους καλλιτέχνες που λάμπρυναν τη σκηνή του θεάτρου. Οι γυναίκες της σκηνής όμως ήταν εκείνες που λατρεύτηκαν σαν είδωλα, που δέχτηκαν στα πόδια τους βασιλιάδες, που δημιούργησαν γύρω τους μια ατμόσφαιρα μυθική, και την παραμυθένια παράδοση της βεντέτας. Το θεατρικό δράμα είναι απόγονος των θρησκευτικών τελετουργιών. Στις θρησκευτικές τελετουργίες και δρώμενα που τελούνταν με την προεξάρχουσα ή και την αποκλειστική συμμετοχή γυναικών και εν πλήρη απουσία ανδρών θεατών, έχουν αποκαλυφθεί σε αρχαίες αφρικανικές θρησκείες, σε τελετουργίες της Καραϊβικής 20

κ.α. Στις ελληνικές τελετουργίες η παρουσία της γυναίκας είναι εντονότερη. Όπως, για παράδειγμα,στη λατρεία του Διονυσίου στην Βοιωτία, αναφέρεται ότι οι γυναίκες μανάδες αναλάμβαναν αποκλειστικά την τελετή βακχικών χορών-οργίων, και μάλιστα με αυστηρή απαγόρευση της ανδρικής θέασης, όπως πιστοποιείται και στις Βάκχες του Ευριπίδη. Η υπόθεση της RosamondGilder ότι η συμμετοχή των γυναικών στα θρησκευτικά δρώμενα μάλλον διατηρήθηκε και κατά την μετεξέλιξη των τελευταίων σε τραγικό χορό είναι πολύ πιθανή. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο να τονίσουμε ότι οι γυναικείες τελετουργίες, σχετικά με την λατρεία της θεάς Δήμητρας, περιλάμβαναν εκτός από το κινησιολογικό μέρος, ανταλλαγή λεκτικών πειραγμάτων. Από τη στιγμή που οι τελετουργίες έπαψαν να είναι λατρευτικά δρώμενα με ανοιχτή λαϊκή συμμετοχή, και έγιναν αναπαράσταση δράματος, από ολιγομελή ομάδα ηθοποιών για θέαση από την υπόλοιπη ομάδα των πολιτών, η πρακτική του θεάτρου πέρασε στα χέρια των ανδρών από όλες τις απόψεις (συγγραφικής, αναπαράστασης, θέασης). Η παρουσία πραγματικών ζωσών γυναικών στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου έγινε εντελώς αόρατη, ενώ κατά παράδοξο τρόπο αντικαταστάθηκε από δεσπόζουσες μυθικές μορφές γυναικών. Και πράγματι, αν αναλογιστεί κανείς ότι τη θεατρική αναπαράσταση της γυναίκας αναλάμβαναν άνδρες ηθοποιοί, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η γνήσια γυναικεία παρουσία απομακρύνεται. Η εξαφάνιση των γυναικείων μορφών από τις θεατρικές δραστηριότητες κράτησε πολλούς αιώνες. Η τέχνη της γυναίκας μίμου θεατρίνας συνεχίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή και το μεσαίωνα, απολαμβάνοντας το ίδιο χαμηλή κοινωνική εκτίμηση. Η πρώτη επώνυμη γυναίκα, που καταξιώθηκε για την υψηλή θεατρική τέχνη της ήταν η Θεοδώρα, περίφημη μίμος και χορεύτρια κατά την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, τον 5 ο αιώνα μ.χ., αλλά λόγω της χαμηλής εικόνας που είχε το επάγγελμά της, ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να αλλάξει τους νόμους. Το 10 ο αιώνα μ.χ. εμφανίζεται η πρώτη γυναίκα συγγραφέας, η Hrotsvitvon Gondersheim, και ακολουθούν άλλες. Έτσι, η γυναικεία μορφή εξελίσσεται γρήγορα, αλλά στο μεσοπόλεμο και μετά η γυναικεία θεατρική παρουσία εξασθενεί. Και το 1960, δημιουργείται στις ΗΠΑ το φεμινιστικό κίνημα, που έδωσε νέα ώθηση στο γυναικείο θέατρο, αλλά και εντυπωσιακή ανάπτυξη!!! 4. Οι συντελεστές του θεάτρου: ο θεσμός της χορηγίας Ο θεσμός των χορηγιών επινοήθηκε πριν 2.500 χρόνια; Ακριβώς για να αμβλυνθούν οι οικονομικές ανισότητες και για να απαλλαγεί η πολιτεία από ορισμένες δαπάνες, είχαν καθιερωθεί οι «λειτουργίες», που επιβάρυναν τους πλουσιότερους (όσους είχαν περιουσία πάνω από τρία τάλαντα) προς όφελος της πόλης και του λαού. Η λέξη «λειτουργία» αυτό σήμαινε: «λέιτος» ή «λήιτος», δηλαδή λαϊκός (λεώς = 21

λαός) και «έργον», δηλαδή «έργο, υπηρεσία για τον λαό». Έπειτα, λειτουργία σήμαινε και «δημόσια λατρεία των θεών», απ' όπου και η χριστιανική λειτουργία. Από τις λειτουργίες αυτές, όπως η «τριηραρχία» (η συντήρηση μιας τριήρους), η «γυμνασιαρχία» κλπ. «υψίστη λειτουργία» λογαριαζόταν η χορηγία. «Χορηγός» ονομαζόταν αρχικά ο «άγων τον Χορόν» του δράματος, ο εξάρχων, ο κορυφαίος και, έπειτα, εκείνος που κατέβαλλε τη δαπάνη για την κατάρτιση Χορού και, γενικότερα, για την παράσταση δραματικού έργου. Οι χορηγίες που, κατά το Πάριο Χρονικό, καθιερώθηκαν το 509/508 π.χ. ήταν υποχρεωτικές ή προαιρετικές. Ενα μήνα μετά το τέλος των διονυσιακών εορτών, καθεμιά απ' τις δέκα «φυλές» της Αθήνας επέλεγε τον δικό της χορηγό για τα Διονύσια ή τα Λήναια του επόμενου χρόνου. Οι δραματικοί ποιητές «ήτουν (ζητούσαν) Χορόν» από τον επώνυμο άρχοντα (για τα Διονύσια) ή απ' τον «άρχοντα βασιλέα» (για τα Λήναια), κι εκείνος όριζε ποιος θα χορηγηθεί από ποιον. Ο «τυχερός» χορηγός διάλεγε, με τη σειρά του, τους υποκριτές και τα μέλη του Χορού, που τους δίδασκε ή ο ίδιος ο ποιητής (όπως έκανε ο Αισχύλος) ή άλλος, ειδικός «χοροδιδάσκαλος». Υπήρχε, μάλιστα και ειδικό χτίριο για τις δοκιμές, το Χορηγείον. Σ' όλο το διάστημα της εντεκάμηνης προετοιμασίας, ο χορηγός έπρεπε να τρέφει τους ηθοποιούς και τον χορό, να πληρώνει τους ίδιους και τα έξοδα της παράστασης αλλά και τα «έξοδα παραστάσεώς» τους, αξιοπρεπούς εμφάνισής τους. Κι η δαπάνη ήταν μεγάλη, αν λογαριάσει κανείς πως, κάθε χρόνο, στους διονυσιακούς δραματικούς αγώνες, έπαιρναν μέρος κάπου 700-800 χορευτές, 30-50 ηθοποιοί, 20-40 μουσικοί. Μεγάλη η δαπάνη, αλλά μεγάλη και η τιμή για τους νικητές όχι μόνο για τον ποιητή μα και για τον χορηγό και τη φυλή του. Τα ονόματα πολλών απ' τους «δοτήρες» είναι γνωστά οι ενδοξότεροι, όμως, ήταν ο Θεμιστοκλής, χορηγός της τραγωδίας του Φρυνίχου Φοίνισσαι (493-2)3, και ο νεαρός τότε Περικλής για τους Πέρσες του Αισχύλου (472). Αργότερα, στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν τα οικονομικά της πόλης δυσκόλεψαν κι έπεσε κι εκεί «λιτότητα», κάθε χορηγία την επωμίζονταν δύο χορηγοί (συγχορηγοί). Κι όταν στένεψαν ακόμα περισσότερο τον καιρό του Δημοσθένη τη χορηγία την αναλάβαινε ο δήμος. Αλλά κανένας δεν σκέφτηκε ποτέ να την καταργήσει. Οπως είναι γνωστό, τα έπαθλα των δραματικών αγώνων ήταν τρία: τα «πρωτεία», τα «δευτερεία» και τα «τριτεία». Στον πρώτο νικητή-χορηγό δινόταν χάλκινος τρίπους όπου αναγράφονταν τα ονόματα του επώνυμου άρχοντα, του χορηγού, του ποιητή και του δράματος και ο χορηγός τον αφιέρωνε στον Διόνυσο ή στον Απόλλωνα. Πολλοί χορηγοί, μάλιστα, έστηναν μικρά μνημεία, που στην κορυφή τους τοποθετούνταν το τρίποδο έπαθλο. Δυο απ' αυτά τα μνημεία σώζονται ακόμα: του Λυσικράτους και του Θρασύλλου. Του πρώτου που είχε νικήσει το 335/4 χορηγώντας παιδικό Χορό βρίσκεται κάτω απ' την ανατολική πλευρά της Ακρόπολης, στη σημερινή οδό Τριπόδων, και είναι περισσότερο γνωστό με τη λαϊκή ονομασία «Φανάρι του Διογένη». Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου που είχε νικήσει σε μουσικό αγώνα το 320/19 ήταν άγαλμα του «Μελπομένου Διονύσου» κι είχε στηθεί μπρος στη σπηλιά της νότιας πλευράς της Ακρόπολης, πάνω απ' το θέατρο του Διονύσου. Σώζεται, αλλά 22

βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Αλλά και στήλες στήνονταν για να τιμήσουν χορηγούς, όπως εκείνη που βρίσκεται στο Επιγραφικό Μουσείο και που αντίγραφό της στολίζει το Μέγαρο Μουσικής. Ας σημειωθεί πως οι ποιητές έπαιρναν ταπεινότερα βραβεία: ο πρώτος νικητής ένα βόδι, ο δεύτερος έναν αμφορέα κρασί, ο τρίτος έναν τράγο. 4,5,10 23

Βιβλιογραφία 1.http://www.parkhotellarisa.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=19&It emid=18 2. https://sites.google.com/site/enatediastase/to-archaio-theatro-tes-larisas 3. http://www.larissa-dimos.gr/new/index.asp?pid=3&sub=6 4. Jean-Charles Moretti, Θέατρο και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Πατάκη 3,2009 5. Horst-Dieter Blume, Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2008 6. www.invenio.lib.auth.gr/record/122500/filew/papageorgopoulou.pdf?...1 7. www.achive.gr/news.pdf?readmore=206. 8. Μαρίνος Κουσουμίδης, Γυναικοκρατία στο θέατρο, Εκδ. Γιάννης Βουδέκης 9. http://www.books.ekdoxus.gr/p.yblishers/id_0273/eg-0317-abs.pdf 10.http://theatro-vlepsias.blogspot.gr/2010/07/blog-post.html 24