ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΜΙΧΑΛΑΚΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΥ - ΟΥΡΟΛΟΓΟΥ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΜΙΧΑΛΑΚΗ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΥ - ΟΥΡΟΛΟΓΟΥ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Γεώργιος Κ. Μιχαλάκης Ιατρός Χειρουργός - Ουρολόγος Δορυλαίου 10-12, Πλατεία Μαβίλη 115 21 Αθήνα Τηλ.: 210 6823099, 210 6437781, 210 6433767 Κιν. τηλ.: 6974 382419 Σχεδιασμός - Επιμέλεια - Εκτύπωση Ù ÔÁÚ ÊÈÎfi ÂÚÁ ÛÙ ÚÈ - ÂÎ fiûâè - È ÊËÌ ÛÂÈ Ευρυβιάδου 7 & 9, Κ. Τούμπα 546 38 Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 926629, Fax: 2310 905443 www.gramma.gr, info@gramma.gr ISBN: 978-960-98832-2-1 Α Έκδοση: 2009 Το παρόν βιβλίο δεν πωλείται. Διατίθεται δωρεάν «τιμής ένεκεν».

Αφιερώνεται στη ιερή μνήμη του πατέρα μου και του αδελφού μου, και στην Αννέτ και τον Κωστή.

Ο Γιώργος Μιχαλάκης γεννήθηκε στη Ρόδο το 1939 από παλαιά ιατρική οικογένεια. Σπούδασε ιατρική στο πανεπιστήμιο της PISA και εκπαιδεύτηκε επί επταετία στη Γενική Χειρουργική και Ουρολογία στο Λονδίνο. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα υπηρετεί στην Πανεπιστημιακή Ουρολογική κλινική του Λαϊκού Νοσοκομείου, ως επιμελητής στο Νοσοκομείο της Ν. Ιωνίας και στη συνέχεια ως Διευθυντής Ουρολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παπαδημητρίου. Έχει δημοσιεύσει και ανακοινώσει περί τις 62 επιστημονικές εργασίες σε Ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια της ειδικότητάς του στη Ελλάδα και στην αλλοδαπή. Η σύζυγός του Αννέτ και ο γιος τους Κωστής είναι γιατροί ενδοκρινολόγοι. Έργα του ιδίου: «Όγκοι των όρχεων». Επιστημονικό σύγγραμμα 330 σελίδων. Ιατρικές εκδόσεις ΖΗΤΑ, Κ.Γ. Ζερμίνης Ο.Ε., 2001 «Fertility in Art». Δίγλωσσο καλλιτεχνικό λεύκωμα. Εκδόσεις Πασχαλίδη 1998 «Τα βήματα και η ζωή αφήνουν ίχνη». Μυθιστορηματική αυτοβιογραφία. Εκδόσεις Δωρικός, 2005 «Σύζευξη συνειρμών». Ποίηση, Εκδόσεις Δωρικός, 1998 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 11 Iστορική αναδρομή των σχέσεων ιατρικής και τέχνης... 15 Ιατρική και τέχνη των Σουμερίων, Ασσυρίων και Βαβυλωνίων... 16 Ιατρική και τέχνη στους Αιγυπτίους... 17 Ελληνο-ρωμαϊκός πολιτισμός και ιατρική (η κλασσική αρχαιότητα)... 18 Η ιατρική στην τέχνη των Αζτέκων Μάγια Ίνκας... 20 Ο Μεσαίωνας... 21 Προαναγεννησιακή περίοδος και Αναγέννηση... 22 17ος, 18ος, 19ος αιώνας... 24 20ός αιώνας... 27 Κεφάλαιο 1: Γονιμότητα... 29 Βυζάντιο... 36 Ο κόσμος του Μεσσαίωνα... 36 Η Αναγέννηση... 37 Κεφάλαιο 2: Γέννηση... 39 Κεφάλαιο 3: Θηλασμός - Μαστοί... 43 Κεφάλαιο 4: Aνατομική... 49 Κεφάλαιο 5: Ανατομική ανθρωπίνου σώματος... 53 Κεφάλαιο 6: Κεφαλή... 59 Κεφάλαιο 7: Κορμός... 65 Κεφάλαιο 8: Άκρα... 69 Κεφάλαιο 9: Το γυμνό στην τέχνη... 75 Κεφάλαιο 10: Οι ηλικίες του ανθρώπου... 81 α. Βρεφονηπιακή ηλικία... 81 β. Παιδική ηλικία... 86 γ. Ήβη... 89 δ. Γήρας... 91 Κεφάλαιο 11: Τερατογενέσεις - Διαμαρτίες περί την διάπλαση... 95 Τερατογενέσεις... 95 α. Γιγαντισμός... 96 β. Νανισμός... 98 γ. Σιαμαίοι... 100 δ. Ερμαφροδιτισμός... 101 ε. Παχυσαρκία... 105 ε. Κρετινισμός... 105 Κεφάλαιο 12: Όργανα αναπαραγωγής... 107 7

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Κεφάλαιο 13: Αισθητήρια όργανα... 111 Κεφάλαιο 14: Ιατρική επίσκεψη... 117 Κεφάλαιο 15: Διαγνωστικές ιατρικές πράξεις... 123 α. Οιωνοσκοπία... 124 β. Ηπατοσκοπία... 124 γ. Εγκοίμηση... 126 δ. Ουροσκοπία... 127 Κεφάλαιο 16: Ιατρικές θεραπευτικές πράξεις... 129 α. Αφαίμαξη... 129 β. Υποκλυσμός... 131 γ. Εμβολιασμός... 133 δ. Μασσάζ - Μαλάξεις... 134 ε. Βελονισμός... 135 στ. Οποθεραπεία... 136 ζ. Παρακέντηση... 136 η. Λουτροθεραπεία... 136 θ. Ομοιοπαθητική... 136 Κεφάλαιο 17: Φροντίδα και περιποίηση του σώματος... 137 α. Λουτρό... 137 β. Κουρά - Κόμμωση... 139 γ. Η φαλάκρα... 144 Κεφάλαιο 18: Ασθένειες... 147 α. Οργανικές ασθένειες... 147 β. Ψυχικές ασθένειες... 154 Κεφάλαιο 19: Τραύμα... 161 Κεφάλαιο 20: Ανθρώπινα συναισθήματα... 167 α. Πόνος... 168 β. Έκσταση... 168 γ. Λύπη... 169 δ. Απελπισία... 169 ε. Θυμός... 169 στ. Αγωνία... 169 ζ. Χαρά... 169 η. Στοργή... 170 θ. Θρήνος... 171 ι. Απογοήτευση... 172 ια. Μελαγχολία... 172 ιβ. Φόβος... 172 ιγ. Περισυλλογή - Διαλογισμός... 172 ιδ. Ζήλια... 173 ιε. Φιλευσπλαχνία... 173 ιστ. Πάθος... 175 ιζ. Μετάνοια... 175 ιη. Ευφορία... 176 ιθ. Αγάπη... 176 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 21: Ερωτισμός - Σεξουαλικότητα... 179 Σεξουαλικές διαστροφές... 183 α. Ομοφυλοφιλία... 183 β. Αμφιφυλοφιλία (bisexuality)... 184 γ. Διασεξουαλισμός ή Μεταφυλετισμός... 184 δ. Παιδοφιλία ή Παιδεραστία... 184 ε. Φετιχισμός... 185 στ. Ναρκισσισμός... 186 ζ. Αιμομιξία... 186 η. Σαδισμός ή αλγολαγνεία... 187 θ. Μαζοχισμός... 188 ι. Επιδειξιομανία (exhibitionism)... 188 ια. Σατυρίαση (Ερωτομανία-Νυμφομανία)... 188 ιβ. Νεκροφιλία... 190 ιγ. Κτηνοβασία... 190 ιδ. Παρενδυσία - Μεταμφιεσμός... 190 ιε. Ηδονοβλεψία... 190 ιστ. Ασφυξιοφιλία... 190 ιζ. Κοπρολαγνεία... 190 ιη. Κοπροφαγία, Κοπροφιλία, Ουροφιλία, Κλυσμοφιλία... 191 ιθ. Σεξουαλικός παλιμπαιδισμός... 191 κ. Πυγμαλιονισμός... 191 κα. Εφαψία... 191 κβ. Κλεπτολαγνεία... 191 κγ. Πυρολαγνεία... 191 κδ. Παραπληγιοφιλία... 191 κε. Σοδομία... 192 κστ. Γεροντοφιλία... 192 κζ. Σεξουαλικός βαμπιρισμός... 192 κη. Νυμφομανία... 192 Κεφάλαιο 22: Τοξικομανίες... 193 α. Όπιο... 193 β. Αλκοόλ... 194 γ. Καπνός... 199 Κεφάλαιο 23: Θάνατος... 201 α. Ο θάνατος στους Αζτέκους... 203 β. Ο θάνατος στους αρχαίους Αιγυπτίους... 203 Ταρίχευση - Μουμιοποίηση... 204 Κεφάλαιο 24: Θαύματα και υπερφυσικές θεραπείες... 211 Κεφάλαιο 25: Ύπνος - όνειρα - οράματα... 221 α. Ύπνος... 221 β. Όνειρα... 223 γ. Όραμα... 225 Κεφάλαιο 26: Αυτοκτονίες-ανθρωποθυσίες-ανθρωποφαγίες-αποκεφαλισμοί... 229 α. Αυτοκτονίες... 229 β. Ανθρωποθυσίες... 232 Καννιβαλισμός ή ανθρωποφαγία... 236 Αποκεφαλισμός - Καρατόμηση... 237 9

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Κεφάλαιο 27: Νοσοκομεία - αδελφές νοσοκόμοι... 241 Κεφάλαιο 28: Χειρουργικές επεμβάσεις... 247 α. Περιτομή... 247 β. Εικόνες τοκετού... 255 γ. Άλλες απεικονίσεις χειρουργικών επεμβάσεων... 257 Κεφάλαιο 29: Αγύρτες, τσαρλατάνοι, ψευδογιατροί, πρακτικές μαίες, κουρείς - χειρουργοί, κομπογιαννίτες... 261 α. Κουρείς - Χειρουργοί... 266 β. Μαίες... 267 γ. Κομπογιαννίτες... 268 Κεφάλαιο 29: Ιατροί... 271 Οδοντίατροι - ική... 278 Κτηνιατρική... 279 Βιβλιογραφία (ανά βιβλίο)... 281 Βιβλιογραφία (ανά κεφάλαιο)... 284 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Γονιμότητα Εικόνα 1.1 Τοξόμορφο «Ουράνιο ερπετό» Εικόνα 1.2 Ζωγραφική των βράχων. Τάγμαλη Η προσεκτική παρατήρηση του πρωτόγονου στον περιοδικό πολλαπλασιασμό των φυτών και των ανθρώπων και μη έχοντας άλλη εξήγηση, το φαινόμενο της γονιμότητας απετέλεσε γι αυτόν τον θεμελιώδη παράγοντα του πολλαπλασιασμού των ανθρώπων και του επακόλουθα αυξανόμενου πληθυσμού έτσι που η γονιμότητα ανθρώπων και γης δεν εθεωρήθη ποτέ γεγονός αυτονόητο και τυχαίο. Πολλές φορές δοκίμασε να εξηγήσει το ανεξήγητο γι αυτόν μυστικό της γέννησης και το απέδωσε σε υπερφυσικές δυνάμεις που βρίσκονται πέρα από τα όρια της ταπεινής του κατανόησης. Για αρκετό χρόνο η εγκυμοσύνη και η γέννηση των ομοίων του δεν είχε συσχετιστεί με τη σεξουαλική συνεύρεση. Μόνο όταν σκέφτηκε να συνδυάσει τη χρονική περίοδο της συνεύρεσης με το χρόνο της γέννησης, συνειδητοποίησε τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι πίστευαν πως η γέννηση διδύμων ωφείλετο σε διπλή συνεύρεση της γυναίκας ή τη συνεύρεσή της με δύο διαφορετικούς άνδρες. Για τους λόγους αυτούς οι απεικονίσεις ανδρών είναι πολύ σπανιότερες κι από αυτές των ζώων. Οι πιο γνωστές και οι πιο παλιές είναι οι λεγόμενες «Ωρινάκιες Αφροδίτες» ειδώλια ύψους ολίγων εκατοστών, με τυφλό πρόσωπο και ατροφικά χέρια σταυρωμένα επάνω σε τεράστιους κρεμασμένους μαστούς. Οι γοφοί και οι μηροί είναι σφαιρικοί και τεράστιοι παραμόρφωση που ερμηνεύεται ως προσπάθεια σχηματοποίησης της γυναικείας γονιμότητας- όπως η λεγόμενη «Άσεμνη Αφροδίτη» και οι «Οδαλίσκες της Λα Μαντλέν» (Γαλλία). Αυτά ήσαν εξάλλου δηλ. η γυναικεία κοιλιά και οι μαστοί Εικόνα 1.1 μαζί με τον ανδρικό φαλλό- τα πρώτα θέματα με τα οποία είχε να ασχοληθεί. Στις πρώτες όμως παραστάσεις, το φίδι υπήρξε το αντίστοιχο και ισοδύναμο του ανδρικού αναπαραγωγικού οργάνου και σαν τέτοιο ζωγραφίστηκε και λαξεύτηκε στα σπήλαια. Τα ερπετά, σαν γήινα σύμβολα, λόγω της φαλλικής τους ομοιότητας, απετέλεσαν τα κυρίαρχα μοτίβα στην τέχνη της Μεσοποταμίας, της Ινδίας, της Κίνας, της Αφρικής και της Κεντρικής Αμερικής. Στην Εικ. 1.1 βλέπουμε ξυλό- Εικόνα 1.2 29

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 1.3 γλυπτο αντίγραφο από την Ταϊβάν. Το τοξόμορφο «Ουράνιο ερπετό» φέρει μια κεφαλή σε κάθε άκρο του. Είναι εμφανές το ελικοειδές μοτίβο της λατρείας. Τα ερπετά επίσης υπήρξαν τα χαρακτηριστικά σύμβολα της τεχνικής Ηκαί, που υποδηλώνουν το μέγιστο της επίδρασης των νομάδων επάνω στη Κινέζικη τέχνη και έχουν λατρευτεί σαν πρόδρομοι της γονιμότητας. Το φίδι κάνει επίσης έντονη την παρουσία του αργότερα και στην Αιγυπτιακή ζωγραφική. Τα αρσενικά ελάφια με τα κέρατα γνωστό υποτιμητικό ανδρικό προσωνύμιο- υπήρξαν άλλο ένα σύμβολο γονιμότητας που βρίσκουμε στην Ανατολική Ισπανία και ΝΔ Κίνα. Έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση γύρω στο 6.000 π.χ. στη Σαρδηνία, στη Σιβηρία και στη ζωγραφική των βράχων στην Τάγμαλη Εικ. 1.2 (Ζωγραφική των Βράχων Τάγμαλη). Εικόνα 1.3 «Η Αφροδίτη του Λουσσέλ» Εικόνα 1.4 «Η Αφροδίτη του Ουιλεντόρφ» Εικόνα 1.5 και 1.6 «Θεά Μητέρα» Εικόνα 1.4 Εικόνα 1.5 Εικόνα 1.6 Από την άλλη πλευρά το γυναικείο μοντέλο παραμέλησε τα χαρακτηριστικά του προσώπου, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις προεξάρχουσες περιοχές των γλουτών, στους ευμεγέθεις μαστούς και στα προεξάρχοντα γεννητικά όργανα. Χαρακτηριστική είναι η επονομαζόμενη «Αφροδίτη του Λουσσέλ» (15.000-10.000 π.χ.) λαξευμένη σε πέτρα, ένα από τα πρώτα γλυπτά του γυναικείου σώματος Εικ. 1.3 (Μουσείο d Aquitaine Bordeaux). Εμφανής είναι η ομοιότητα με έγκυο γυναίκα. Το ίδιο ισχύει και για την «Αφροδίτη του Ουιλεντόρφ» (25.000-30.000 π.χ.) η οποία ανακαλύφθηκε το 1908 στην περιοχή Ουίλεντορφ της Αυστρίας και φυλάσσεται στο μουσείο της Βιέννης σε ένα άκρως υποβλητικό χώρο με θαυμάσιο φωτισμό Εικ. 1.4 (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Βιέννη). Παρόμοιες καλλιτεχνικές δημιουργίες ευρέθησαν στη Νότια Ρωσία και Γαλλία καλύπτοντας ολόκληρο τον Κραβετιανό πολιτισμό. Αργά-αργά η εικόνα 30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ Εικόνα 1.7 «Θεά Μητέρα» Εικόνα 1.8 «Θεά Μητέρα». Ινδική Τέχνη της «Μεγάλης Μητέρας» η οποία ήταν το συνώνυμο της γονιμότητας έγινε σύμβολο της ζωής και της αναγέννησης γιατί για τον πρωτόγονο καλλιτέχνη το γυναικείο σώμα δεν σημαίνει ένα αντικείμενο που αναπαράγει τον εαυτό του, αλλά ένα αιώνιο σύμβολο των δυνάμεων της ανάπτυξης και της αναπαραγωγής. Όταν άρχισε να αναπτύσσεται το αίσθημα της θρησκευτικής αφύπνισης, την έννοια της μητρότητας αντικατέστησε η «Θεά-Μητέρα». Τα ειδώλια που βρέθηκαν Εικόνα1.7 Εικόνα 1.8 Εικόνα 1.9 «Κάμα, ο θεός του έρωτα» Εικόνα 1.9α «Ο θεός Ίντρα» Εικόνα 1.9 Εικόνα 1.9α στον νέο-λιθικό ναό του Τσατάλ Χιουτζούκ στη Νότια Τουρκία παριστάνουν τη Θεά-Μητέρα της οποίας η λατρεία συνεχίστηκε μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους Εικ. 1.5 και 1.6. Η μορφή της Ινάνα των Σουμερίων αντικαταστάθηκε αργότερα από την Σημιτική Ιστάρτη της οποίας ο γάμος με τον Ταμούζ, θεό της άνοιξης, της ανάπτυξης και της καρποφορίας, εξασφάλιζε την άνθηση των φυτών και τη γονιμότητα στα ζώα και στον άνθρωπο Eικ. 1.7. Εικ. 1.6 και Εικ. 1.7 Θεά της Γονιμότητας (Κρητικομυκηναϊκή τέχνη της Συρίας, 1.400 περίπου π.χ.) Οι Αιγύπτιοι εγκατέλειψαν τους εννοιολογικούς συσχετισμούς και έγιναν πιο 31

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 1.10 ρεαλιστές όσον αφορά στο σεξ και στην αναπαραγωγή. Ταυτόχρονα το γυναικείο σώμα γίνεται πιο συμμετρικό και πιο ελκυστικό. Τη θεά της γονιμότητας την συναντούμε ξανά στον Αιγυπτιακό πολιτισμό γύρω στα 3.200-3.000 χρόνια π.χ., όπου όμως εκτός από τα γυναικεία σύμβολα της γονιμότητας προστέθηκαν και αρσενικές θεότητες όπως ο Όσιρις. Στην Ινδία τα κυριότερα στοιχεία στη θρησκεία του αγροτικού λαού ήταν η φαλλική λατρεία και οι εξαγνιστικές τελετές προς τιμή τ η ς Θεάς- Εικόνα 1.10 «Ο Θεός της Γονιμότητας Ξυπέ-Τοτέκ» Μητέρας. Η οκλαδόν θέση της θεότητας Σίβα Εικ. 1.8 προσομοιάζει με τη θέση του εμβρύου. Η γλυπτική των Ινδών, η ζωγραφική και η φιλολογία τους, έχουν να προσφέρουν αξιόλογη συνεισφορά στο συγκεκριμένο θέμα, όπως ο «Ναός του Ρατζαράνι» με το επαναλαμβανόμενο μοτίβο του Λίνχαμ που σημαίνει φαλλός, ο «Κάμα» ο θεός του έρωτα στη ράχη ενός συμβολικού ελέφαντα αποτελούμενο από εννέα γυναικεία σώματα που θα δούμε στο κεφάλαιο του ερωτισμού και σεξουαλικότητας καθώς και το φιλολογικό έργο «Κάμα-Σούτρα» της τεχνικής του έρωτα και της συνουσίας, Εικ. 1.9. Στην Εικ. 1.9α βλέπουμε τον Ιντρα τον μεγαλύτερο θεό της γονιμότητας να παρακολουθεί τη μεταφορά του εμβρύου Βερνταμάνα από τη μήτρα της Ντεβανάντα στη μήτρα της Τρισάλα. Για την ιστορία αναφέρεται ότι ο Ιντρα πλάστηκε και ξεπήδησε σύμφωνα με την Ινδική μυθολογία από την πλευρά της μητέρας του, κάτι που παραπέμπει στην Παλαιά Διαθήκη της Χριστιανικής Πίστης. Άλλος θεός της γονιμότητας κατά πολύ νεώτερος του προηγούμενου ήταν ο Ξυπέ- Τοτέκ, θεός της άνοιξης και της γονιμότητας, που βλέπουμε σε Βασάλτη λαξευμένο και από τις δύο όψεις, 14ος αιώνας, πολιτισμός των Αζτέκων Εικ. 1.10 (Μουσείο Λονδίνου). Η μετωπική αυτή μάσκα, έκφραση λεπτής μορφικής εικόνας, αντιπροσωπεύει την τελειότητα των Αζτέκων καλλιτεχνών και έχει χρησιμοποιηθεί σε τελετές ανθρωποθυσίας. Ανάλογες, αλλά λιγότερες σε αριθμό ήταν οι παραστάσεις του φαλλού σαν όργανο γονι- 32 Εικόνα 1.11 Εικόνα 1.12 Εικόνα 1.11 «Ο ιθυφαλλικός θεός Βήσα» * Ιθύφαλλος: από το ιθύς-υος=πορεία σε ευθεία γραμμή και σε ερμηνεία σηκωμένο πέος, ομοίωμα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ μοποίησης. Στην Εικ. 1.11 εμφανίζεται σε σχήμα ειδωλίου ο ιθυφαλλικός* θεός Βήσα ρωμαϊκής εποχής (Αρχαιολογικό Μουσείο Εφέσου). Το ειδώλιο αυτό βρέθηκε στο λεγόμενο «Σπίτι της χαράς» στην Έφεσο. Σαν ιθυφαλλικοί χαρακτηρίζονται και οι Σάτυροι, οι Σειληνοί καθώς και οι δαίμονες Κονίσαλος, Ιλάων και ο Πρίαπος, ο γνωστότερος όλων. Τον τελευταίο θα τον συναντήσουμε πιο κάτω, Εικ. 1.12. Εικόνες 1.13 «Η άμωμος σύλληψη της Παναγίας» Εικόνα 1.13 Στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ. οι ευφυείς και ευρηματικοί Έλληνες καλλιτέχνες εδημιούργησαν τον Δία, τον πιο ανδροπρεπή, δραστήριο, σεξουαλικό, σεξομανή και πιο γόνιμο θεό του Ολύμπου, ο οποίος γέννησε γιούς και θυγατέρες με την Ήρα, την νόμιμη σύζυγό του, με τη Λητώ, τη Δανάη που την επισκέφθηκε σαν χρυσή βροχή, την Αλκμήνη, γυναίκα του Αμφιτρύωνα που γέννησε τον Ηρακλή και την Ευρώπη μεταμφιεσμένος σε ταύρο, τη Λήδα μεταμφιεσμένος σε κύκνο. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Αθηνά γεννήθηκε από το κεφάλι του που ανοίχτηκε στα δύο με ένα τσεκούρι από τον Ήφαιστο, από την κνήμη του γεννήθηκε ο Κρόνος ένας από τους αρχαιότερους θεούς της Ελληνικής Μυθολογίας. Αλλά και αυτός ο ίδιος ο Ασκληπιός, θεός της Ιατρικής ήταν γιός του Δία και της Κορωνίδας. Για τη μεγάλη παραγωγικότητά του θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε τον Πρίαμο, βασιλιά της Τροίας, πατέρα πενήντα υιών, αλλά και τον Πρίαπο, τον δύσμορφο θεό της γονιμότητας, που έδωσε το όνομά του στον «πριαπισμό» παθολογικό σύνδρομο μεγάλης διάρκειας και επώδυνης στύσης του πέους. Τέλος, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τη γνωστή σε όλους μας Γαία, η προσωποποίηση του αρχικού κοσμικού δεδομένου που εθεωρείτο η Γενική Μητέρα θεών και ανθρώπων. Εικ. 1.12 Εικονίζεται ο Πρίαπος που προσπαθεί να ζυγίσει το πέος του. 33

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 1.14 «Άμωμος σύλληψη» του Tiepolo 34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Οι ηλικίες του ανθρώπου Από τις ανθρώπινες ηλικίες, αυτές που ενδιέφεραν στο παρελθόν και εξακολουθούν να ενδιαφέρουν τους καλλιτέχνες είναι κυρίως η βρεφονηπιακή ηλικία, η παιδική ηλικία, η ήβη και το γήρας. Εικ. 10.1 «Οι επτά ηλικίες της γυναίκας» του Hans Baldung (1544) (Christoph Sandig ARTOTHEK). α. Βρεφονηπιακή ηλικία Εικόνα 10.1 «Οι επτά ηλικίες της γυναίκας, του Baldung Ιατρικά, σαν βρεφική ηλικία προσδιορίζεται το χρονικό διάστημα από την 27η ημέρα της γεννήσεώς μέχρι το τέλος του πρώτου έτους, διότι το παιδί από τη γέννησή του μέχρι την 27η ημέρα χαρακτηρίζεται ως νεογνό. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής του ηλικίας το παιδί αναπτύσσει υποτυπωδώς τις ικανότητές του και αρχίζει να εμπλουτίζει τις εμπειρίες του και τον ψυχικό του κόσμο, αφ ενός μεν σαν αποτέλεσμα της έναρξής ωρίμανσης του νευρικού του συστήματος, και αφ ετέρου από τη σχετική άντληση εμπειριών από το περιβάλλον του. Αναπτύσσει τα πρώτα του αντανακλαστικά όπως αυτά της σύλληψης, του θηλασμού, του γέλιου και διαμορφώνει σταδιακά την ψυχοκινητική του ηλικία. Η νηπιακή του ηλικία Εικόνα 10.1 προσδιορίζεται ανάμεσα στη βρεφική και τη σχολική του ηλικία, περίοδος κατά την οποία ο ρυθμός της ψυχοκινητικής του ανάπτυξης είναι ταχύς. Στην περίοδο αυτή αφυπνίζεται και η συνείδηση του Εγώ του και αναπτύσσεται έντονα η φαντασία του. Παρ όλο που η ηλικία αυτή απασχόλησε γενικότερα τον πρωτόγονο και τον μεταγενέστερο καλλιτέχνη εν τούτοις τα εικαστικά ευρήματα δεν είναι ιδιαιτέρως πολλά. Η Ελληνική μυθολογία, αέναος τροφοδότης της τέχνης, προσφέρει άπειρα δείγματα καλλιτεχνικής ευαισθησίας σχετικά με την ηλικία αυτή. Εικ. 10.2 «Ο 81

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 10.2 «Ο Εύμορβος φέρει τον Οιδίποδα βρέφος» Εικόνα 10.2 Εύφορβος φέρει τον Οιδίποδα βρέφος», ερυθρόμορφος αμφορέας. Οι Ρωμαίοι επανέλαβαν το Ελληνικό στυλ ζωγραφίζοντας σκηνές θεών και ηρώων της Ελληνικής μυθολογίας, όπως εκείνη που ο Ηρακλής βρέφος πνίγει τα φίδια. Από τοιχογραφία της Πομπηίας Εικ. 10.3. (Οίκος Βέττι Πομπηϊα). Δείγμα παλαιότερης εποχής Νεολιθικής- είναι το πήλινο ειδώλιο κουροτρόφου γυναίκας με βρέφος στην αγκαλιά της. Το σύνολο είναι ζωγραφισμένο με παράλληλες γραμμές και σπείρες Εικ. 10.4. (Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών). Άλλη εικόνα βρέφους, στην αγκαλιά ανδρός αυτή τη φορά, είναι το μεγάλο γλυπτό από πράσινη πέτρα γνωστό σαν «Άρχοντας του Λας Λίμας». Μέσα προκλασσικής περιόδου Εικ. 10.5. Εικ. 10.6 (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνα), σύμπλεγμα από ελεφαντοστούν ιδιαίτερης τεχνικής από τις Μυκήνες. Εικόνα 10.3 «Ο Ηρακλής βρέφος πνίγει τα φίδια», Τοιχογραφία Πομπηίας Εικόνα 10.4 «Κουροτρόφος με βρέφος στην αγκαλιά της», Πήλινο ειδώλιο Εικόνα 10.3 Εικόνα 10.4 82

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10: ΟΙ ΗΛΙΚΙΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Εικόνα 10.5 «Άρχοντας του Λας Λίμας», Γλυπτό σε πράσινη πέτρα Μάγια - Αζτέκοι Εικόνα 10.6 «Δύο γυναίκες βλέπουν με αγάπη και ενδιαφέρον ένα μωρό» Εικόνα 10.6 Παριστά δυο γυναίκες που βλέπουν με αγάπη και ενδιαφέρον ένα μωρό. Η απεικόνιση του βρέφους στο μάρμαρο, στον καμβά ή στον τοίχο (τοιχογρα- Εικόνα 10.5 φίες, νωπογραφίες-φρέσκο-) καλύπτεται κύρια από τη μορφή του βρέφους Χριστού, άλλοτε μόνο του και άλλοτε στην αγκαλιά της μητέρας του Παναγίας. Ελάχιστοι είναι οι καλλιτέχνες που δεν ασχολήθηκαν με το συγκεκριμένο θέμα, το οποίο συγκίνησε όλους σχεδόν τους καλλιτέχνες μετά τη γέννηση του Χριστού, κι αυτό όχι μόνο λόγω του τεράστιου ενδιαφέροντος του θέματος, αλλά γιατί κυρίως υποκινήθηκε κατάλληλα από την Εκκλησία και τον κλήρο αλλά και γιατί σε αυτό συνέβαλε το έντονο Εικόνα 10.7 «Η Παναγία με το βρέφος», του Botticelli Εικόνα 10.8 «Η Παναγία του Αγ. Γεωργίου με το βρέφος», του Correggio Εικόνα 10.7 Εικόνα 10.8 83

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 10.9 Εικόνα 10.9 «Madonna Sistina», του Ραφαήλ Εικόνα 10.10 Εικόνα 10.11 Εικόνα 10.10 «Η Παναγία με το βρέφος», του Lorenzetti Εικόνα 10.11 «Η Παναγία με το βρέφος και οι άγγελοι», του Boticelli 84

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Αισθητήρια όργανα ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ Αίσθηση ονομάζουμε την λειτουργία που συνίσταται στη μετάδοση στον εγκέφαλο, διαμέσου των αισθητηρίων κεντρομόλων νευρικών ινών, του ερεθίσματος ενός περιφερικού οργάνου. Σύμφωνα με την ισχύουσα ονοματολογία διακρίνουμε πέντε αισθήσεις: αφή, όσφρηση, γεύση, όραση και ακοή, παρόλο που η ανωτέρω ταξινόμηση είναι ατελής και εμπειρική. Κάθε τύπος ενέργειας έχει τη δυνατότητα να ερεθίζει την ζώσα ύλη και να προκαλεί χαρακτηριστικές αντιδράσεις με στόχο την προσαρμογή θετική ή αρνητική- στα ερεθίσματα αυτά. Εικ. 13.1 Οι πέντε αισθήσεις από πίνακα του David Teniers (Μουσείο Βρυξελλών). Στους ανώτερους οργανισμούς, όπως ο άνθρωπος, η ικανότητα πρόσληψης των μορφών, των ενεργειών αυτών του περιβάλλοντος χώρου κάτι που είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της ζωής- γίνεται αισθητή από εξειδικευμένα όργανα, τα οποία ονομάζουμε υποδοχείς, και τους οποίους αναφέρουμε ανάλογα με την εξειδίκευσή τους σε φωτοϋποδοχείς, ηχοϋποδοχείς κ.ο.κ. Έτσι η φωτεινή εικόνα και η φωτεινή ενέργεια προσλαμβάνεται από τον οφθαλμό, τα ηχητικά κύματα από το αυτί, το αίσθημα της γεύσης από τους γευστικούς υποδοχείς της στοματικής κοιλότητος, η όσφρηση από τον βλεννογόνο της μύτης, η δε αίσθηση της επιτάχυνσης και της βαρύτητας από το έσω ούς, που δημιουργεί την αίσθηση της ισορροπίας και της θέσης του σώματος στο διάστημα, η δε αίσθηση της αφής, της θερμοκρασίας και του πόνου με τον ερεθισμό των νευρικών απολήξεων του δέρματος. Από τα όργανα των αισθήσεων τα μάτια, λόγω της ποικίλης εκφραστικότητάς Εικόνα13.1 «Οι πέντε αισθήσεις», του David Teniers Εικόνα 13.1 111

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα 13.3 Εικόνα 13.2 Εικόνα 13.4 των φόβου, λύπης, χαράς, αγωνίας και θαυμασμού- υπήρξαν τα πιο δημοφιλή στους καλλιτέχνες, οι οποίοι κατά καιρούς προσπάθησαν να δώσουν την ποικίλη έκφραση των ανθρώπινων συναισθημάτων. Τόσο χρήσιμη είναι η λειτουργία της όρασης που η ιστορία μάς αναφέρει άπειρα παραδείγματα της στέρησής της σαν ποινή και τιμωρία διαφόρων παραπτωμάτων, άγριας και ανηλεούς συμπεριφοράς εμπολέμων ή ως αποτέλεσμα εκδικητικών πράξεων. Η ιστορία επίσης αναφέρει αρκετούς πατέρες της εκκλησίας, οι οποίοι τυφλώθηκαν σαν αυτοτιμωρία για παραλήψεις σχετικές με την πίστη τους. Από τους τυφλούς της ιστορίας αναφέρουμε τον μάντη Κάλχα που συμβούλεψε τους Αχαιούς πώς να αλώσουν την Τροία μετά από δεκαετή πολιορκία. Σημαντική, αντίθετα, είναι η απόδοση της χαμένης όρασης είτε μέσω ιατρικών επεμβάσεων, είτε μέσω «θείας δύναμης ή θαυμάτων». Εικ. 13.2 «Μάτια» έργο του De Pisis (Μιλάνο Ιδιωτική συλλογή). Εικ. 13.3 «Ο Τυφλός Τωβίας» έργο του Rembrand (Petit Palais, Παρίσι). Αναφέρεται ότι ο Τωβίας τυφλώθηκε όταν έπεσαν στα μάτια του περιττώματα χελιδονιού. Εικ. 13.4 «Η τύφλωση του Κύκλωπα» (Έργο του Tibarldi Μπολόνια). Εικ. 13.5 «Αυτιά». Αφιερώματα σε εκδήλωση αναγνώρισης και ευχαριστίας που προσφέρονται Εικόνα13.2 «Νεκρή φύση με μάτια», του De Pisis Εικόνα13.3 «Ο τυφλός Τωβίας», του Ρέμπραντ Εικόνα13.4 «Η τύφλωση του Κύκλωπα», του Tibaldi 112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13: ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑ ΟΡΓΑΝΑ Εικόνα13.5 «Αυτιά», Ευχαριστήρια αφιερώματα Εικόνα13.6 «Εικόνες Οφθαλμολογίας», ΩΡΛ, Πρωκτολογίας», μινιατούρα από τη σχολή του Salerno στους θεούς της Ελληνικής μυθολογίας. Εικ. 13.6 (Βρετανικό Μουσείο. Λονδίνο). Εικ. 13.7 «Τυφλός». Τέχνη Μοχίκα VIII αιώνας. Περού (Μουσείο Guimet Παρίσι). Εικ. 13.8 «Η παραβολή των τυφλών» πίνακας του Bruegel (Μουσείο Λούβρου). Εικ. 13.9 «Οι τυφλοί που διασχίζουν το δρόμο», του Ιάπωνα Hokusai. Ιαπωνική τέχνη (Μουσείο Πράδο). Εικ. 13.10 «Ρινόφυμα» του Ghirlandaio, πιθανή προσωπογραφία του Conte Sassetti (1449-1494), τυπικός ρεαλισμός της εποχής (Μουσείο Πράδο). Το ρινόφυμα γνωστό και ως ροδόχρους ακμή εκδηλώνεται με υπερπλασία του δέρματος και των σμηγματογόνων αδένων με αποτέλεσμα η μύτη να καλύπτεται από όζους. Παλαιότερα είχε συνδεθεί με τη λήψη οινοπνεύματος, χωρίς αυτό να είναι σήμερα Εικόνα 13.5 Εικόνα 13.6 Εικόνα13.7. «Τυφλός», Τέχνη Μοχικα, 8ος αιώνας Εικόνα13.8 «Η παραβολή των τυφλών», του Brueghel Εικόνα 13.7 Εικόνα 13.8 113

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικόνα13.9. «Οι τυφλοί διασχίζουν το δρόμο», Ιαπωνική τέχνη Εικόνα 13.9 Εικόνα13.10 «Ρινόφυμα», του Ghirlandaio Εικόνα13.13 «Το τυφλό κορίτσι», του J. Milais Εικόνα 13.10 Εικόνα 13.13 απόλυτα αποδεκτό. Όσον αφορά στον καλλιτέχνη η ιστορία αναφέρει ότι ο μεγάλος Michelangelo, κατά τα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του πορείας είχε μαθητεύσει κοντά στον Ghirlandaio. Εικ. 13.11 «Η ακοή» πίνακας του Γιάν Μπρέγκελ του πρεσβύτερου και του Ρούμπενς (Μουσείο και Γκαλλερία Τέχνης Βέρμινχαμ). Η απεικόνιση της ακοής 114

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εικ. 26.15 «Ο αποκεφαλισμός του Ολοφέρνη από την Ιουδίθ»: Φλωρεντία, Πίττι Εικ. 26.16 «Ο Δαυίδ με το κεφάλι του Γολιάθ», του Γ. Ρένι, Μουσείο Λούβρο, Παρίσι Εικ. 26.17 «Ο Δαυίδ με το κεφάλι του Γολιάθ», του Κορνέλισζον, Μουσείο Άμστερνταμ Εικ. 26.18 «Αποκεφαλισμός του Ιάπωνα εγκληματία Matsugoro, 24ετών»: La Medicina nell Αrte ΚΕΦΑΛΑΙΟ 27 Εικ. 27.1 «Τροφός»: Εγκυκλοπαίδεια της Γυναίκας Εικ. 27.2 «Οι ανάπηροι και οι τραυματίες καταφεύγουν σε νοσοκομείο»: Παγκόσμια Ιστορία, τόμ. 14ος Εικ. 27.3 «Παλαιό νοσοκομείο», XVI αιώνας, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 27.4 «Περιποίηση ασθενών σε νοσοκομείο», του Bartolo, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 27.5 «Νοσοκομείο», του Pontorno, Maestri del Colore, Pontorno Εικ. 27.6 «Παρισινό άσυλο»: Dizionario Medico Italiano Εικ. 27.7 «Θεραπευτήριο του Μανσούρι», Κάϊρο 13ος αιώνας, Παγκόσμια Ιστορία, τόμ. 10ος Εικ. 27.8 «Κουζίνα νοσοκομείου», του J.Bail, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 27.9 «Νοσοκόμα της εποχής», σκίτσο του Daumier, Dizionario Medico Italiano Εικ. 27.10 «Σειρές κρεβατιών σε άσυλο του Λονδίνου», σκίτσο εποχής, Παγκόσμια Ιστορία, τόμ. 16ος Εικ. 27.11 «Οίκος αδελφών», σύγχρονος πίνακας του R. Prince, Art Now ΚΕΦΑΛΑΙΟ 28 Εικ. 28.1 «Ανάταξη κάτω γνάθου»: Τραύμα, Γερουλάνου Εικ. 28.2 «Ανάταξη εξαρθρήματος ισχίου»: Τραύμα, Γερουλάνου Εικ. 28.3 «Περιτομή στους αρχαίους Αιγυπτίους»: Εγχειρίδιο Ιστορία της Ιατρικής Εικ. 28.4 «Περιτομή», χαρακτικό του F. Bartolozzi, Mortal Lesson Εικ. 28.5 «Περιτομή», μικρογραφία, Εγκυκλοπαίδεια των Θρησκειών, τόμ. 4ος Εικ. 28.6 «Εργαλεία περιτομής των Εβραίων»: Περιτομή, Ναουμίδης Εικ. 28.7 «Περιτομή από αρχιερέα»: Περιτομή, Ναουμίδης Εικ. 28.8 «Περιτομή του Χριστού»: Μουσείο Βατικανού, Ρώμη Εικ. 28.9 «Εγχείρηση ρινοπλαστικής», του καθηγητού Tagliacozzi, Εγχειρίδιο Ιστορία της Ιατρικής Εικ. 28.10 «Περινεϊκή λιθοτομία»: Λιθοτομίες Ουροδόχου Κύστης Εικ. 28.11 «Περινεϊκή λιθοτομία σε παιδί»: Λιθοτομίες Ουροδόχου Κύστης Εικ. 28.12 «Εγχείρηση αιμορροΐδων, ρινικού πολύποδα και κερατοειδούς»: Εγχειρίδιο Ιστορία της Ιατρικής Εικ. 28.13 «Εγχείρηση τραχειοτομίας», στο Hotel Dieu του Παρισιού, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 28.14 «Εγχείρηση κύλης»: Η Ιατρική στη Ζωγραφική Εικ. 28.15 «Εγχείρηση οστεομυελίτιδος»: Ιατρική στη Ζωγραφική Εικ. 28.16 «Οδοντίατρος», του Van Houthorst, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 28.17 «Οδοντίατρος», του Cavadenti, Maestri del Colore, Longhi Εικ. 28.18 «Ο Χειρουργός», του Teniers, Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 28.19 «Καισσαρική τομή», χειρόγραφο XI αιώνα, La Medicina nell Αrte Εικ. 28.20 «Θεότητα γονιμότητας»: La Medicina nell Αrte Εικ. 28.21 «Θεά του τοκετού και της γονιμότητας ενώ γεννάει το παιδί της, περίοδος Αζτέκων»: La Medicina nell Αrte Εικ. 28.22 «Γυναίκα σε στάση τοκετού», κεραμική, Περού, La Medicina nell Αrte Εικ. 28.23 «Γυναίκα σε στάση τοκετού», Μεσοποταμία, La Medicina nell Αrte Εικ. 28.24 «Ανάταξη κατάγματος (αριστερά) και συρραφή εντέρου (δεξιά)»: La Medicina nell Αrte Εικ. 28.25 «Αφαίρεση πέτρας της τρέλλας»: La Medicina nell Αrte Εικ. 28.26 «Εξαγωγή οδόντος»: La Medicina nell Αrte Εικ. 28.27 «Ο Χειρουργός»: Mortal Lessons Εικ. 28.28 «Χειρουργοί σε εργασία», του A. Della Robbia, Larousse Medical, γαλλικό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 29 Εικ. 29.1 «Ο τσαρλατάνος οφθαλμίατρος», Ιαπωνική ζωγραφική, La Medicina nell Αrte Εικ. 29.2 «Η επίσκεψη του τσαρλατάνου», του Hogarth, La Medicina nell Αrte Εικ. 29.3 «Ο αγύρτης και τα γιατροσόφια» του Andrea Pisano, La Medicina nell Αrte 293

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΙΧΑΛΑΚΗ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ Εικ. 29.4 «Ο τσαρλατάνος», του Tiepolo, La Medicina nell Αrte Εικ. 29.5 «Ο τσαρλατάνος», του Dusart, La Medicina nell Αrte Εικ. 29.6 «Ο περίφημος τσαρλατάνος Καλλιόστρο», σε δύο διαφορετικε ς εικόνες που απδίδονται στον J. Bosio, Κόμης Καλλιόστρο και Δρ. Κούρτιους Ναουμίδη Εικ. 29.7 «Ο Δρ. Κούρτιους»: Κόμης Καλλιόστρο και Δρ. Κούρτιους Ναουμίδη Εικ. 29.8 «Ο Μπαρμεροχειρουργός Αμπρουάζ Παρέ»: Ήλιος, τόμ. 15ος Εικ. 29.9 «Μαίες ασκούσαι τοκετό», μινιατούρα του XIII αιώνα, La Medicina nell Αrte Εικ. 29.10 «Μαία και Ερμής», από αρχαίο αγγείο, Ήλιος, τόμ. 12ος Εικ. 29.11 «Κομπογιαννίτες οδοντίατροι», οι λεγόμενοι cavadenti, La Medicina nell Αrte Εικ. 30.1 «Σόγκος και γεράνι», από χειρόγραφο Διοσκορίδη, Ήλιος, τόμ. Ελλάς Εικ. 30.2 «Ασκληπιός»: La Medicina nell Αrte Εικ. 30.3 «Ο Αμφιάριος θεραπεύει ασθενή»: La Medicina nell Αrte Εικ. 30.4 «Ο Ιπποκράτης»: La Medicina nell Αrte ΚΕΦΑΛΑΙΟ 30 Εικ. 30.5 «Ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός», νωπογραφία XII αιώνα, La Medicina nell Αrte Εικ. 30.6 «Ο Αβικέννας»: Ιστορία της Ιατρικής, Μαρκέτος Εικ. 30.7 «Ο Παράκελσος»: Ιστορία της Ιατρικής, Μαρκέτος Εικ. 30.8 «Ο Andrea Vesalius»: Ιστορία της Ιατρικής, Μαρκέτος Εικ. 30.9 «Ο Φρανκαστόρο»: Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 30.10 «Ο Χαρβεϋ»: Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 30.11 «Ο Χάνσεν»: Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 30.12 «Ο Λαβεράν»: Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 30.13 «Ο Παστέρ»: Larousse Medical, γαλλικό Εικ. 30.14 «Μάθημα ιπποπαθολογίας»: Ήλιος, τόμ. 11ος Εικ. 30.15 «Σπουδή μυών»: Ήλιος, τόμ. 11ος 294

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ» ΤΟΥ ΓΕ- ΩΡΓΙΟΥ Κ. ΜΙΧΑΛΑΚΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΣΕ, ΕΠΙ- ΜΕΛΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΥΠΩ- ΣΕ ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ «ΓΡΑΜΜΑ» ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΒΑΡ- ΘΟΛΟΜΑΙΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣ- ΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΝ ΙΟΥΛΙΟ ΤΟΥ 2009. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΣΕ ΧΑΡΤΙ ΒΕΛΒΕΤ 135ΓΡ. ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΔΕ- ΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑ- ΝΑΓΙΩΤΗ ΜΠΟΣΝΑΚΗ.

ISBN 978-960-98832-2-1