Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 10 Μ ι α τ ι μ η τ ι κ ή ε ξ ο ρ ί α Ο ρήτορας Αισχίνης (περ. 389-314 π.χ.), πολιτικός αντίπαλος του ημοσθένη, εναντιώθηκε με τον λόγο του Κατά Κτησιφῶντος στην πρόταση του Κτησιφώντα να τιμηθεί με χρυσό στεφάνι ο ημοσθένης για τις υπηρεσίες του προς την πατρίδα. Ύστερα από την ήττα του στη σχετική δίκη και την αποτυχία της φιλομακεδονικής πολιτικής του αναγκάστηκε να εκπατριστεί στη Μικρά Ασία και στη Ρόδο. Στις επιστολές που σώθηκαν με το όνομά του, οι οποίες όμως δεν προέρχονται από αυτόν, παρουσιάζεται ως εξόριστος. Στο α- πόσπασμα που ακολουθεί γίνεται λόγος για το πως αντιμετωπίζει ο συγγραφέας την εξορία του.
4 Οἱ μέν ἄλλοι πάντες ὅσοι φεύγουσιν ἀδίκως, ἤ δέονται τῶν πολιτῶν ὅπως ἐπανέλθωσιν, ἤ διαμαρτόντες τούτου λοιδοροῦσι τάς ἑαυτῶν πατρίδας, ὡς φαύλως αὐτοῖς προσφερομένας ἐγώ δέ ἐπείπερ ἅπαξ ἀναξίως ὧν ἐπολιτευσάμην ἠτύχησα, καί κατηγορῶν ἄλλων αὐτός ἑάλων, ἄχθομαι μέν, ὥσπερ εἰκός ἐστιν, ἀγανακτῶ δέ οὐδέν. Οὐ γάρ οὕτως ἔγωγε ἠλίθιός εἰμι ὥστε, ἐξ ἧς πόλεως Θεμιστοκλῆς ὁ τήν Ἑλλάδα ἐλευθερώσας ἐξηλάθη, καί ὅπου Μιλτιάδης, ὅτι μικρόν ὤφειλε τῷ δημοσίῳ, γέρων ὤν ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ ἀπέθανε, ταύτῃ τῇ πόλει Αἰσχίνην τόν Ἀτρομήτου φεύγοντα ἀγανακτεῖν οἴεσθαι δεῖν, εἴ τι τῶν εἰωθότων Ἀθήνησιν ἔπαθεν. Ἀλλ ἔγωγε καί λαμπρόν εἰκότως μοι νομίσαιμ ἄν αὐτό γενέσθαι, τό μετ ἐκείνων ἐν ἀδοξίᾳ παρά τοῖς ἔπειτα ἀνθρώποις καί ἄξιος τοῦ ὅμοια παθεῖν ἐκείνοις γεγονέναι. Αἰσχίνης, Ἐπιστολαί 3.1-3 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Όλοι οι άλλοι αφενός όσοι εξορίζονται άδικα, παρακαλούν τους συμπολίτες τους να επανέλθουν από την εξορία ή αν αποτύχουν σε αυτό, κακολογούν τις πατρίδες τους, επειδή κατά τη γνώμη τους συμπεριφέρθηκαν άσχημα. Εγώ όμως επειδή ακριβώς μια φορά κατά τρόπο ανάξιο προς όσα έκανα ως πολίτης, απέτυχα και ενώ κατηγορούσα άλλους, ο ίδιος καταδικάστηκα, στεναχωριέμαι όπως είναι φυσικό, αλλά καθόλου δεν αγανακτώ. Γιατί εγώ βέβαια, δεν είμαι τόσο ηλίθιος, ώστε από την πόλη από την οποία ο Θεμιστοκλής που ελευθέρωσε την Ελλάδα, εξορίστηκε και όπου ο Μιλτιάδης, επειδή όφειλε μικρό ποσό στο δημόσιο πέθανε στη φυλακή, όταν ήταν γέρος, ο Αισχίνης ο γιος του Ατρόμητου να θεωρεί ότι πρέπει να αγανακτεί μ αυτήν την πόλη επειδή είναι εξόριστος, επειδή έπαθε κάτι από τα συνηθισμένα στην Αθήνα. Αλλά εγώ τουλάχιστον, θα μπορούσα να θεωρήσω ακόμα και λαμπρό αυτό που μου συνέβη, δηλαδή το ότι έχω πέσει στην αφάνεια για τις μελλοντικές γενιές μαζί με εκείνους και έχω αξιωθεί να πάθω τα ίδια με εκείνους.
5 Απόδοση λέξεων και φράσεων του κειμένου στο νεοελληνικό λόγο φεύγουσιν < φεύγω = ἀδίκως < ἀ - (στερητικό) + δίκη = δέονται (< δέομαι = παρακαλώ) τῶν πολιτῶν = ὅπως ἐπανέλθωσιν (< ἐπί + ἀνά + ἔρχομαι) = διαμαρτόντες (< διά + ἁμαρτάνω = αποτυγχάνω) τούτου = λοιδοροῦσι (< λοιδορέω, -ῶ) = τάς ἑαυτῶν πατρίδας < ἡ πατρίς = ὡς φαύλως αὐτοῖς προσφερομένας (< πρός + φέρομαι = συμπεριφέρομαι) = ἐπείπερ (< ἐπεί + περ) = ἅπαξ < ἀ- (αθροιστικό) + πάξ [(= επαρκώς) - επίρρημα] ἀναξίως < ἀν - (στερητικό) + ἄξιος, -α, -ον = ὧν ἐπολιτευσάμην (< πολιτεύομαι) = ἠτύχησα (< ἀτυχέω, -ῶ) = κατηγορῶν (< κατά + ἀγορεύω= κατηγορώ) ἄλλους = ἑάλων (< ἁλίσκομαι = συλλαμβάνομαι, κυριεύομαι) ἄχθομαι = ὥσπερ εἰκός ἐστιν = οὐδέν ἀγανακτῶ (< ἀγανακτέω, -ῶ) = οὕτως = ὁ ἐλευθερώσας (<ἐλευθερόω, -ῶ) τήν Ἑλλάδα = ἐξηλάθη < ἐξελαύνομαι < ἐκ + ἐλαύνομαι = ὤφειλε (< ὀφείλω) τῷ δημοσίῳ = γέρων ὤν < εἰμί = ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ < τό δεσμωτήριον = ἀπέθανε (< ἀποθνῄσκω < ἀπό + θνῄσκω = πεθαίνω) Αἰσχίνην < ὁ Αἰσχίνης εξορίζομαι άδικα παρακαλούν τους συμπολίτες τους για να επανέλθουν από την εξορία αν αποτύχουν σ αυτό κακολογούν τις πατρίδες τους επειδή κατά τη γνώμη μου τους συμπεριφέρθηκα άσχημα επειδή ακριβώς μια φορά κατά τρόπο ανάξιο προς όσα έκανα ως πολίτης απέτυχα ενώ κατηγορούσα άλλους καταδικάστηκα δυσανασχετώ, στεναχωριέμαι όπως είναι φυσικό δεν αγανακτώ καθόλου τόσο αυτός που ελευθέρωσε την Ελλάδα εξορίστηκε χρωστούσε στο δημόσιο όταν ήταν γέρος στη φυλακή πέθανε ο Αισχίνης
6 οἴεσθαι (< οἴομαι ή οἶμαι = νομίζω) δεῖν (< δεῖ = πρέπει) = εἰ τι ἔπαθεν < πάσχω = τῶν εἰωθότων < εἴωθα < ἔθω = Ἀθήνησιν < ἡ Ἀθήνα = νομίσαιμ ἄν < νομίζω = ἐν ἀδοξίᾳ < ἀ - (στερητικό) + δόξα < δοκῶ = ὅμοια < ὅμοιος, -α, -ον = ότι πρέπει να θεωρεί επειδή έπαθε κάτι από τα συνηθισμένα στην Αθήνα θα μπορούσα να θεωρήσω στην αφάνεια, στην ασημότητα τα ίδια Το απόσπασμα που παρατίθεται στην ενότητα αυτή, είναι μια επιστολή που αποδίδεται στο ρήτορα Αισχίνη, αλλά δεν ανήκει σ αυτόν. Ο ρήτορας παρουσιάζεται ως εξόριστος και ισχυρίζεται ότι η εξορία του τον στεναχωρεί, όχι όμως σε σημείο που να αγανακτεί, εν αντιθέσει με άλλους πολίτες που όταν εξορίζονται εκλιπαρούν να γυρίσουν πίσω και δυσφημούν την πατρίδα τους γι αυτή την άδικη απόφαση. Μάλιστα, δικαιολογεί αυτή του τη συμπεριφορά, υποστηρίζοντας ότι η Αθήνα συνηθίζει να καταδικάζει τους ευεργέτες της, αναφέροντας ως παραδείγματα το Θεμιστοκλή και το Μιλτιάδη και θεωρεί μεγάλη του τιμή που βρέθηκε στην ίδια κατάσταση, όπως οι επιφανείς πρόγονοί του. Εμμέσως πλην σαφώς πιστεύει ότι αυτό που του συνέβη είναι κατά κάποιο τρόπο η επιβεβαίωση και η σωστή αξιολόγηση των όσων έχει διαπράξει ως πολιτικός. Ο Αισχίνης, μέσω της επιστολής του χαρακτηρίζει άδικη την απόφαση της βουλής να τον εξορίσουν, γεγονός το οποίο τον λυπεί μεν, αλλά δεν αγανακτεί κιόλας, όπως άλλοι εξόριστοι συμπολίτες του. Θεωρεί πως η στάση που κράτησε η πόλη του ήταν κάτι το σύνηθες, διότι ανέκαθεν συμπεριφερόταν με αχαριστία σε εξέχουσες προσωπικότητες, όπως για παράδειγμα στο Θεμιστοκλή και στο Μιλτιάδη. Έτσι ο ρήτορας πιστεύει ότι η καταδίκη του αποτελεί αναγνώριση της πολιτικής του αξίας και εντάσσει τον εαυτό του στο σύνολο των σπουδαίων ανδρών.
7 Η αχαριστία και η αγνωμοσύνη των πολιτών μιας πόλης απέναντι στους ευεργέτες της ή- ταν σύνηθες φαινόμενο της εποχής εκείνης. ΕΡ ΜΗΝ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗ ΗΣ Ρ Ε ΙΣ εἴ τι τῶν εἰωθότων Ἀθήνησιν ἔπαθεν: Με τη φράση αυτή ο συγγραφέας της επιστολής εμμέσως πλην σαφώς κατηγορεί την Αθήνα και τους πολίτες της, οι ο- ποίοι συνηθίζουν να συμπεριφέρονται με αγνωμοσύνη και αχαριστία σε ανθρώπους που την είχαν ευεργετήσει, είχαν αποδείξει τη φιλοπατρία τους και είχαν κάνει αξιόλογα πράγματα για τη σωτηρία της, αλλά και την αναβάθμισή της. ἐξ ἧς πόλεως Θεμιστοκλῆς ὁ τήν Ἑλλάδα ἐλευθερώσας ἐξηλάθη καί ὅπου Μιλτιάδης, ὅτι μικρόν ὤφειλε τῷ δημοσίῳ, γέρων ὤν ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ ἀπέθανεν: Ο ρήτορας αναφέρει δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις α- γνωμοσύνης των Αθηναίων. Η πρώτη περίπτωση είναι του Θεμιστοκλή, ενός σπουδαίου στρατηγού και πολιτικού ο οποίος ανακηρύχθηκε σωτήρας της Ελλάδος μετά την πανωλεθρία που υπέστη ο περσικός στόλος στη Σαλαμίνα. Παρόλη την προσφορά του στην πατρίδα, οι Σπαρτιάτες τον κατηγόρησαν ότι συνεργαζόταν με τους Πέρσες και επειδή οι Αθηναίοι φοβήθηκαν τη δημοτικότητά του, τον ανάγκασαν σε εξορία, όπου και πέθανε από ασθένεια το 460 π.χ. εύτερο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση του Μιλτιάδη, ο οποίος υπήρξε κι αυτός εξέχων και ικανότατος στρατηγός εκτός του ότι προσέφερε πολλά στην πόλη του με τη στρατιωτική του δράση συνετέλεσε σημαντικά στη νίκη της Αθήνας επί των Περσών στο Μαραθώνα το 490 π.χ. Επειδή όμως ολόκληρη η εκστρατεία του δεν είχε ουσιαστικά αποτελέσματα, τον οδήγησαν σε δίκη και καταδικάστηκε σε πρόστιμο 50 ταλάντων. Έτσι, βρέθηκε στη φυλακή σοβαρά τραυματισμένος και εκεί απεβίωσε.
8 Ἀλλ ἔγωγε καί λαμπρόν εἰκότως μοι νομίσαιμ ἄν αὐτό γενέσθαι τό μετ ἐκείνων ἐν ἀδοξίᾳ παρά τοῖς ἔπειτα ἀνθρώποις καί ἄξιος τοῦ ὅμοια παθεῖν ἐκείνοις γεγονέναι: Η παραπάνω φράση αποτελεί το συμπέρασμα του συλλογισμού του ρήτορα. Θεωρεί ότι η κατάσταση στην οποία βρέθηκε είναι ιδιαίτερα τιμητική γι αυτόν, παρά δυσμενής και αισθάνεται υπερήφανος που οι Αθηναίοι έστειλαν αυτόν στην εξορία και έπαθε ότι ακριβώς ο Θεμιστοκλής και ο Μιλτιάδης. Αφού λοιπόν οι δύο σπουδαίοι στρατηγοί είχαν την ίδια αντιμετώπιση με τον Αισχίνη, έτσι κι αυτός θεωρεί τον εαυτό του αξιόλογο άντρα και πολιτικό. Μπορεί λοιπόν να καταδικάστηκε άδικα, αλλά πιστεύει ότι δίκαια ανήκει στην ομάδα των επιφανών και άξιων ανθρώπων. Είναι προφανές πως ο ρήτορας θέλει να προκαλέσει εντύπωση στους αναγνώστες μ αυτή την πρόταση και να δώσει έμφαση στα λεγόμενά του. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Αισχίνης: Ρήτορας και πολιτικός από τους λίγους της αρχαιότητας (389-314 π.χ.). Ή- ταν αντίπαλος του ημοσθένη, αλλά εφάμιλλος στη ρητορική. Οι δύο μεγάλοι αυτοί άντρες ήρθαν πολλές φορές σε αντιδικία και σε φοβερούς ρητορικούς διαξιφισμούς. Ο Αισχίνης γεννήθηκε από φτωχούς γονείς, γι' αυτό δε σπούδασε σε σχολή, αλλά τη ρητορική τέχνη την έμαθε πρακτικά. Σε αυτό τον βοήθησαν δυο επαγγέλματα που είχε κάνει: υποβολέας στο θέατρο και υπογραμματέας. Ως υποβολέας γνώρισε τα αριστουργήματα της αττικής σκηνής και ως υπογραμματέας γνώρισε τους νόμους και τα ψηφίσματα της χώρας. Είχε αναπτυγμένο το πατριωτικό συναίσθημα σε μεγάλο βαθμό και υπεράσπισε την πατρίδα του σε πολλές μάχες. Ο στρατηγός Φωκίωνας τον "στεφάνωσε" για την ανδρεία του. Υπήρξε ο κυριότερος υποστηρικτής της φιλομακεδονικής πολιτικής και γι' αυτό είχε μεγάλη και μακρόχρονη πολιτική διαμάχη με το ημοσθένη, η οποία έφτασε τα δικαστήρια. Στη διαμάχη αυτή ο Αισχίνης οφείλει κυρίως τη φήμη του. Όταν το 336 ο Κτησιφώντας πρότεινε να τιμηθεί ο ημοσθένης με χρυσό στεφάνι, ο Αισχίνης υπέβαλε κατά του Κτησιφώντα "γραφήν παρανόμων" με τους ισχυρισμούς ότι ο ημοσθένης ήταν ακόμη υπεύθυνος άρχων και ο νόμος δεν επέτρεπε να στεφανωθεί. Η "γραφή" πραγματικό στόχο είχε την πολιτική του ημοσθένη και γι' αυτό στη δίκη που έγινε το 330 π.χ. ο Αισχίνης υποστήριξε την κατηγορία με το λόγο του "Κατά Κτησιφώντος". Ο ημοσθένης ως συνήγορος του Κτησιφώντα τον αντέκρουσε με τον λόγον του "Περί Στεφάνου" και ο Αισχίνης ηττήθηκε. Ούτε το ένα πέμπτο των δικαστών δεν ψήφισαν υπέρ της κατηγορίας. Μετά την ήττα του ο Αισχίνης έχασε το δικαίωμα να δημηγορεί και έπειτα από αυτό εγκατέλειψε την Αθήνα. Αρχικά πήγε στην Έφεσο και αργότερα στη Ρόδο, όπου άνοιξε ρητορική σχολή με μεγάλη επιτυχία. Από τη Ρόδο πήγε στη Σάμο, όπου πέθανε σε ηλικία 75 χρονών.
9 Τρεις λόγοι του Αισχίνη σώζονται: "Κατά Τιμάρχου", "Περί παραπρεσβείας" και "Κατά Κτησιφώντος". Στην αρχαιότητα ήταν γνωστός και άλλος λόγος με το όνομα του ρήτορα με τον τίτλο " ηλιακός", αλλά θεωρούταν νόθος. Ο Αισχίνης είχε ωραία φωνή και ευχέρεια λόγου, η οποία του επέτρεπε να αγορεύσει χωρίς χειρόγραφο, αλλά αυτοσχεδιάζοντας. Έγραψε μόνος τους τρεις λόγους που διασώθηκαν. Όλοι οι κατοπινοί μελετητές συμφωνούν ότι οι λόγοι του Αισχίνη είναι εξαίρετα δείγματα ρητορικής τέχνης και διακρίνονται για τα καθαρά τους νοήματα και για τις αλάνθαστες αλήθειές τους. Ερωτήσεις του βιβλίου 1. Πώς παρουσιάζει την εξορία του ο συγγραφέας της επιστολής; Γιατί επικαλείται τις περιπτώσεις του Θεμιστοκλή και του Μιλτιάδη; Απάντηση Κατά το συγγραφέα της επιστολής, η εξορία του Αισχίνη είναι άδικη και δε συνάδει με την έως τώρα πολιτική του προσφορά στην πόλη της Αθήνας. Ωστόσο, παρότι η εξορία είναι μια κατάσταση που στον καθένα θα προκαλούσε δυσφορία, ο Αισχίνης την παρουσιάζει ως μια ευκαιρία για να καταξιωθεί στον κύκλο των επιφανών ανδρών. Εδώ ακριβώς είναι που επικαλείται ο ρήτορας και τις περιπτώσεις του Θεμιστοκλή και του Μιλτιάδη, γιατί κι αυτοί υπέστησαν την ίδια κατάσταση και όλα τα δεινά που επιφέρει αυτή, παρά την προσφορά τους στην πόλη. Με την αναφορά του αυτή σε εξέχοντα πρόσωπα εκείνης της εποχής αποσκοπεί στη θεμελίωση της θέσης του ότι η Αθήνα καταδικάζει άδικα και δείχνει αχαριστία σε σπουδαίους και ικανούς άνδρες που ευεργέτησαν την Αθήνα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Γι αυτό αισθάνεται περήφανος και ι- διαίτερα τιμώμενο πρόσωπο, αφού θα τον θυμούνται οι επόμενες γενιές. 2. Πώς αξιολογείτε την πειστικότητα του επιχειρήματος που χρησιμοποιείται στο κείμενο; Απάντηση Ο ρήτορας μέσα από μια συλλογική πορεία χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι οι πολίτες της Αθήνας συνηθίζουν να καταδικάζουν άδικα και να εξορίζουν ανθρώπους που έχουν συμβάλλει στη σωτηρία, αλλά και στην ανάπτυξη της πόλης τους, ανθρώπους με ισχυρή προσωπικότητα και κύρος. Οι Αθηναίοι εξορίζουν και τον Αισχίνη. Επομένως, καταλήγει
10 στο συμπέρασμα ότι κι αυτός αποτελεί ένα εξέχον πρόσωπο στην πολιτική ζωή της Αθήνας και ανήκει στην ομάδα του Θεμιστοκλή και του Μιλτιάδη. Ωστόσο, το επιχείρημα που χρησιμοποιείται απο τον επιστολογράφο δεν ευσταθεί και η πειστικότητα του στηρίζεται κυρίως στο συναίσθημα και σε ανεπαρκή παραδείγματα κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να συγκινήσει απλώς τους παραλήπτες της επιστολής και όχι να τους πείσει. Το ότι ο Αισχίνης βρέθηκε στην ίδια μοίρα με το Θεμιστοκλή και το Μιλτιάδη που ή- ταν άνθρωποι με φήμη και δύναμη δε σημαίνει απαραίτητα ότι και ο Αισχίνης είναι ένας από αυτούς ή ότι ήταν άδικη η απόφαση της εξορίας του από την πόλη. Συνεπώς, ολόκληρος ο συλλογισμός απορρίπτεται, αφού δε συμβαδίζει με την αντικειμενική πραγματικότητα. 3. Σε ποια σημεία του κειμένου διακρίνετε διάθεση πικρής ειρωνίας για τη στάση των Αθηναίων προς το συντάκτη της επιστολής; Απάντηση Ο συγγραφέας της επιστολής διατυπώνει ειρωνικά σχόλια σε πολλά σημεία του κειμένου, απέναντι στους Αθηναίους. Αρχικά, με τη φράση του «ὅσοι φεύγουσιν ἀδίκως... προσφερομένας», διαχωρίζει τη θέση του από τους άλλους εξόριστους, οι οποίοι είτε κατηγορούν την πατρίδα τους ή εκλιπαρούν τους συμπολίτες τους να τους επιτρέψουν να γυρίσουν πίσω, ενώ ο Αισχίνης διατηρεί αξιοπρεπή στάση, ώστε να προδιαθέσει ευνοϊκά τους αναγνώστες του. Επίσης, τονίζει ότι οι Αθηναίοι δεν αναγνώρισαν την πολιτική του δράση και τις υπηρεσίες που πρόσφερε για την πατρίδα, αντίθετα όμως ένα ατόπημά του τον οδήγησε στην εξορία, γεγονός το οποίο τον στενοχωρεί, αλλά δεν αγανακτεί καθόλου. Στο σημείο αυτό παρατηρούμε ότι ο συλλογισμός του αυτός είναι οξύμωρος. Αποδέχεται δηλαδή την εξορία με πόνο και θλίψη, αλλά χωρίς τύψεις, γιατί θεωρεί πως δεν έχει βλάψει την πόλη του. Επιπλέον με τη φράση του: «Οὐ γάρ οὕτως ἔγωγε ἠλίθιός εἰμι ὥστε... ταύτη τῇ πόλει Αἰσχίνην ἀγανακτεῖν οἴεσθαι», δηλώνει ξεκάθαρα την αχάριστη συμπεριφορά των συμπολιτών του που συνηθίζουν να εξορίζουν σπουδαίους ά- ντρες, όπως το Θεμιστοκλή και το Μιλτιάδη. Τέλος, εκφράζει την πικρή του ειρωνεία, υ- ποστηρίζοντας πως η εξορία όχι μόνο δεν τον έβλαψε, αντιθέτως τον καταξίωσε σε σπουδαίο πολιτικό άντρα. («Ἀλλ ἔγωγε καί λαμπρόν εἰκότως μοι νομίσαιμ ἄν αὐτό γενέσθαι»).
11 4. Γνωρίζετε από την περίοδο της Επανάστασης του 1821 και τις πρώτες μετεπαναστατικές δεκαετίες περιπτώσεις επώνυμων αγωνιστών προς τους οποίους το ελληνικό κράτος επέδειξε αγνωμοσύνη; Απάντηση Ο Θ. Κολοκοτρώνης αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αγνωμοσύνης από το ελληνικό κράτος. Ο σπουδαίος αγωνιστής της ελληνικής επανάστασης του 1821, φυλακίστηκε κατά την περίοδο της Βασιλείας του Όθωνα από τον αντιβασιλέα Άρμανσμπεργκ, κατηγορούμενος για υποκίνηση εξεγέρσεων εναντίον των προκρίτων. Μαζί του συνελήφθη και ο ημ. Πλαπούτας. Ο Κολοκοτρώνης, θύμα της ακτινοβολίας του και της δημοτικότητάς του, στις 25 Μαΐου 1834 καταδικάστηκε σε θάνατο. Η καταδίκη αυτή που ακούστηκε με αγανάκτηση από τον ελληνικό λαό, μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά, από τον Όθωνα, που μετά την ενηλικίωσή του το 1835, απένειμε χάρη στον Κολοκοτρώνη, τον ονόμασε αντιστράτηγο και τον διόρισε σύμβουλο της Επικρατείας. Παρόμοια τύχη είχε και ο Μακρυγιάννης, ο οποίος το 1852 κατηγορήθηκε για το σχεδιασμό της ανατροπής του καθεστώτος και τη δολοφονία του Όθωνα. Έτσι καταδικάστηκε σε θάνατο, ποινή η οποία μετατράπηκε σε ισόβια κάθειρξη. Ωστόσο, το 1853 του δόθηκε χάρη και αποφυλακίστηκε. Μια άλλη ηγετική μορφή της επανάστασης του 1821 ήταν ο. Υψηλάντης, κορυφαία στιγμή του οποίου θεωρείται η στάση του μετά την απόφαση της Τρίτης Εθνικής Εθνοσυνέλευσης να ζητήσει την προστασία αρχικά και τη μεσίτευση της Αγγλίας αργότερα. Με επιστολή του της 12 ης Απριλίου 1820 διαμαρτυρήθηκε έντονα για την απόφαση αυτή και «η Εθνική Συνέλευση την ίδια μέρα τον απέκλεισε από κάθε πολιτικόν και στρατιωτικόν υπούργημα, με το σκεπτικό ότι καθυβρίζει τους νομίμους πληρεξούσιους του έ- θνους». Ένα χρόνο αργότερα η ίδια Εθνοσυνέλευση τον αποκατέστησε «εις τα δίκαια του πολίτη».
12 Ερώτηση εκτός βιβλίου 1. Σκεφτείτε κι άλλες περιπτώσεις αγνωμοσύνης που έδειξε το σύγχρονο ελληνικό κράτος σε εξέχοντα πρόσωπα. Ποιες ήταν οι συνέπειες της; Απάντηση Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αγνωμοσύνης είναι αυτό προς τον Κωστή Παλαμά. Ο Κωστής Παλαμάς πέθανε το Φεβρουάριο του 1943. Μόνο η σκουριασμένη πλάκα είχε μείνει να μας θυμίζει ότι στο ερειπωμένο κτίριο της οδού Περιάνδρου 5, στην Πλάκα, έζησε ο εθνικός μας ποιητής. Σ αυτό το νεοκλασικό σπίτι πέρασε τις τελευταίες στιγμές της ζωής τους ο ποιητής που με τα έργα του συνδέθηκε με όλους τους μεγάλους σταθμούς της ελληνικής ιστορίας: τη μικρασιατική εκστρατεία, το έπος του 40 και την κατοχή. Οι σοβάδες που πέφτουν, τα σπασμένα παραθυρόφυλλα και η σκέψη που καταρρέει γεμίζουν με θλίψη τους περαστικούς, που έκπληκτοι κοντοστέκονται μπροστά απο το εγκαταλελειμμένο σπίτι. Κανείς δε γνώριζε ότι εκεί έζησε ο μεγάλος Έλληνας ποιητής, γιατί κανείς δεν είχε φρονήσει μέχρι σήμερα να το αποκαταστήσει, όπως αρμόζει στη μνήμη και στο έργο που μας κληροδότησε, αφήνοντάς μας μόνο το χρέος να το αξιοποιήσουμε.
13 Αφού αναλύσαμε διεξοδικά το κεφάλαιο της παραγωγής και της σύνθεσης των λέξεων, στις επόμενες ενότητες θα συναντήσουμε επαναληπτικές ασκήσεις της σχετικής θεωρίας. Θα ήταν λοιπόν σκόπιμο ν ασχοληθείτε εκτενώς με την επίλυσή τους, ώστε να κατανοήσετε καλύτερα τα συγκεκριμένα ετυμολογικά φαινόμενα. Ασκήσεις του βιβλίου 1. Να σχηματίσετε ρηματικά επίθετα σε τέος και, όπου είναι δυνατόν, σε τος από τα σύνθετα ρήματα ἐπιχειρέω - ἐπιχειρῶ, αναγράφω και παραδίδωμι. Γι αυτή την άσκηση θα χρειαστεί να θυμηθείτε ότι επίθετα που παράγονται από ρήματα έχουν τις παρακάτω καταλήξεις: Συνοπτικά Επίθετα παράγωγα από ρήματα ρηματικά επίθετα σε -τέος, ρηματικά επίθετα σε -τος άλλα παράγωγα επίθετα
14 ΕΠΙΘΕΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΑ ΑΠΟ ΡΗΜΑΤΑ Ρηματικά επίθετα σε τος Ρηματικά επίθετα σε τέος Άλλα παράγωγα επίθετα ό,τι και η μετοχή του παθητικού παρακεμένου του ρήματος από το οποίο παράγονται. π.χ. λύω<λυ-τός εκείνον που μπορεί να πάθει αυτό που δηλώνει το ρήμα απ το οποίο παράγονται. π.χ. βαίνω<βα-τός εκείνον που πρέπει να πάθει ό,τι φανερώνει το ρήμα απ το οποίο παράγονται. π.χ. ἐπαινῶ<ἐπαινε-τέος Α. επίθετα που σημαίνουν ό,τι η μετοχή του ενεστώτα και του παρακειμένου του ρήματος απ το οποίο παράγονται Β. επίθετα που σημαίνουν εκείνον που έχει ικανότητα, κλίση ή επιτηδειότητα σ αυτό που δηλώνει το ρήμα. επίθετα β κλίσης τρικατάληκτα -ός π.χ. κύπτω<κυφός -νός π.χ σέβομαι<σεμνός -ανός π.χ. πείθω<πιθανός -ρός π.χ. λάμπω<λαμπρός -ερός π.χ. φαίνομαι<φανερός μονοκατάληκτα ας π.χ. φεύγω <ὁ,ἡ φυγάς επίθετα γ κλίσης δικατάληκτα ης π.χ. ψεύδομαι <ὁ,ἡ ψευδής, τό ψευδές επίθετα β κλίσης τρικατάληκτα -ικός (ἀρχικός) -τικός ( ἀμυντικός) επίθετα β κλίσης δικατάληκτα. -ιμος (μάχιμος) επίθετα β κλίσης δικατάληκτα ή τρικατάληκτα. -τήριος π.χ. δράω<δραστήριος Απάντηση ἐπιχειρέω, -ῶ < ἐπί + χειρέω, -ῶ < ἐπί + χείρ (θέμα: ἐπιχειρε-) ἀναγράφω < ἀνά + γράφω (θέμα: γραφ-) παραδίδωμι < παρά + δίδωμι (θέμα: δο-, δω-) ἐπιχειρητέος (= αυτός που πρέπει να επιχειρηθεί) ἀναγραπτέος (= αυτός που μπορεί να αναγραφεί) ἀναγραπτός (= ο γραμμένος σε κάποιο σημείο για υπόμνηση) παραδοτέος (= αυτός που πρέπει να παραδοθεί) παραδοτός (= αυτός που μπορεί να παραδοθεί) Θέμα λέγεται το αμετάβλητο μέρος της κλιτής λέξης προς την αρχή της: π.χ. πόλι ς, ἀκού ω, γράφ ω κ.λπ. ΣΗΜΕΙΩΣΗ θέμα θέμα θέμα
15 2. Από το ρ. πάσχω του κειμένου της Ενότητας: α) Να γράψετε όσο περισσότερες παράγωγες λέξεις της α.ε. μπορείτε (θέματα του ρήματος: παθ, πενθ ). β) Να σχηματίσετε τις σύνθετες λέξεις της α.ε. που ζητούνται στον ακόλουθο πίνακα και να βρείτε τις παράγωγές τους. συνθετικά σύνθετη λέξη παράγωγη λέξη εὖ + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) (ουσ.) σύν + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) (ουσ.) (ρήμα) πολύ + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) κακός + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) (ουσ.) (ρήμα) Απάντηση α. Το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1. πενθ- από αυτό σχηματίζονται: Μέλλοντας: θέμα πενθ- + κατάληξη -σομαι > πενθ- σομαι > πείσομαι (με αποβολή το -θ- και αντέκταση του -ε- σε -η- Παρακείμενος: θέμα πενθ- (με ετεροίωση του -ε- σε -ο-) αναδιπλασιασμός πε- + θέμα πονθ- + κατάληξη -α > πέπονθα 2. παθ- από αυτό σχηματίζεται: Ενεστώτας: θέμα παθ- + πρόσφυμα -σκ - + κατάληξη -ω > πάθσκ- ω > πάσχω [με αποβολή του -θ- και τροπή του -κ- σε -χ-]. Το θέμα παθ- δέχεται και πρόσφυμα -ε- το οποίο στα παράγωγα του ρήματος εκτείνεται σε -η- προ συμφώνου (π.χ. πάθη-μα, πάθη-σις) τό πάθ-ημα (= η συμφορά, το ατύχημα) τό πάθ-ος (= καθετί που συμβαίνει σε κάποιον, το ψυχικό πάθος, το περιστατικό) ὁ παθ- ητός (= αυτός που μπορεί να πάθει) ὁ παθ- ητικός (= αυτός που παθαίνει) τό πένθ- ος (= βαθιά θλίψη, μεγάλη ψυχική οδύνη εξαιτίας του θανάτου συγγενικού προσώπου)
16 ὁ ἀπενθ-ής < ἀ- (στερητικό) + πένθος < πάσχω (= αυτός που δεν πενθεί) ὁ νηπενθ-ής < νή - (στερητικό) + πένθος < πάσχω (= αυτός που δε νιώθει πια λύπη, που δεν έχει πένθος) ἡ πάθ-η (= η παθητική κατάσταση, η ατυχία) πένθ-ιμος (= αυτός που σχετίζεται με το πένθος, ο θλιβερός, μελαγχολικός) συμπάθ-εια < σύν + πάσχω (= βαθιά κατανόηση σε κάποιον που πάσχει, θετική προδιάθεση) ἀντιπάθ-εια < ἀντί + πάσχω (= αρνητική διάθεση για κάποιον) ἐμπάθ-εια < ἐν + πάσχω (= η έντονη αντιπάθεια στο πρόσωπο κάποιου) β. Για τη λύση του β μέρους αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε ότι το πρώτο συνθετικό μιας λέξης μπορεί να είναι κλιτή ή άκλιτη λέξη. Η άσκηση μας ζητάει να χρησιμοποιήσουμε ως α συνθετικό προθέσεις που είναι άκλιτες. Κλιτή λέξη ως α συνθετικό μπορεί να είναι: α) ουσιαστικό β) επίθετο γ) ρήμα (π.χ. νικηφόρος (π.χ. βαρύθυμος (π.χ. φιλάνθρωπος < νίκη + φέρω) < βαρύς + θυμός) < φιλῶ + ἄνθρωπος) Άκλιτη λέξη ως α συνθετικό μπορεί να είναι: α) επίρρημα β) πρόθεση γ) αχώριστο μόριο (π.χ. εύμενής < (π.χ. ἀπορρέω < (π.χ. άσεβής < εὖ + μένος) ἀπό + ῥέω) ἀ - + σέβω)
17 συνθετικά σύνθετη λέξη παράγωγη λέξη εὖ + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) εὐπαθής (ουσ.) εὐπάθεια (= η ιδιότη- (επίρρημα - (ρήμα - τα κάποιου να παθαίνει εύκολα κάτι) άκλιτη λέξη) κλιτή λέξη) σύν + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) συμπαθής (ουσ.) συμπάθεια (= βαθιά (πρόθεση - άκλιτη λέξη) (ρήμα - κλιτή λέξη) κατανόηση σε κάποιον που πάσχει) (ρήμα) συμπαθέω, -ῶ πολύ + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) πολυπαθής (επίρρημα - (ρήμα - άκλιτη λέξη) κλιτή λέξη) κακός + πάσχω (θ. παθ-) (επίθ.) κακοπαθής (ουσ.) κακοπάθεια (= τα- (επίθετο - κλιτή λέξη) (ρήμα - κλιτή λέξη) λαιπωρία από βάσανα και δοκιμασίες) (ρήμα) κακοπαθέω, -ῶ 3. Να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλης Α με τις ομόρριζες λέξεις τους στη στήλη Β (ένα στοιχείο της στήλης Α περισσεύει) : Α λοιδορέω, λοιδορῶ δέδοικα, δέδια τυγχάνω ἐκλανθάνω διαμαρτάνω πολιτεύω νομίζω δέομαι Β πολίτευμα ἀληθής νόμισμα λοιδορία δέος εὐτυχία λάθος ἁμαρτία πολιτικός
18 Όταν αναφερόμαστε στην ετυμολογία των λέξεων εννοούμε την εύρεση της αρχικής μορφής και σημασίας κάθε λέξης. Πιο συγκεκριμένα, η αρχαία λέξη ἔτυμος (= πραγματικός, αληθινός) και το ουδέτερο ἔτυμον που χρησιμοποιείται ως ουσιαστικό σημαίνει την αληθινή αρχή των λέξεων και έτσι η ἐτυμολογία (= η ανάλυση της λέξης στα συστατικά της μέρη και η αληθινή αρχή ή σημασία της) μελετά τόσο την προέλευση των λέξεων όσο και την πιθανή γενετική συγγένειά τους με αντίστοιχους τύπους των γλωσσών κοινής καταγωγής, με σκοπό την αναγωγή στον αρχικό τύπο. ΡΗΜΑΤΑ λοιδορέω, λοιδορῶ (= βρίζω, κακολογώ, επιπλήττω) δέδοικα 1, δέδια 2 (= φοβάμαι, ανησυχώ) ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ θέμα: λοιδορ -+ πρόσφυμα -ε- και πρόσφυμα -j- + κατάληξη -ω < λοιδορ -έ - j - ω < λοιδορ-έ-ω λοιδορία [(= επίπληξη, βρισιά) - παράγωγη λέξη] 1 αναδιπλασιασμός δε- + θέμα δοι- + κατάληξη - κα > δέδοικα 2 αναδιπλασιασμός δε - + θέμα δι- + κατάληξη -α > δέδια δέος [(= εσωτερικός φόβος, θαυμασμός) -παράγωγη λέξη] τυγχάνω (= πετυχαίνω, συναντώ τυχαία, συμβαίνω) θέμα: 1 τευχ - (ισχυρό), 2 τυχ - (ασθενές) Σχηματισμός: θέμα τυχ- + πρόσφυμα -ν- προ του χαρακτήρα -χ- + πρόσφυμα -αν - + κατάληξη -ω > τυν -χ- άν- ω > τυγχάνω (με τροπή του -ν- σε -γ-) εὐτυχία < εὖ + τύχη (παράγωγη λέξη) ἐκλανθάνω < ἐκ + λανθάνω (= διαφεύγω εντελώς την προσοχή κάποιου, κάνω κάποιον να ξεχάσει) θέμα: 1 λαθ- (ασθενές), 2 ληθ - (ισχυρό) Σχηματισμός: θέμα ασθενές λαθ- + πρόσφυμα -νπρο του χαρακτήρα + πρόσφυμα -αν - + κατάληξη -ω > λαν- θ- άν -ω > λανθάνω ἀληθής < ἀ - (στερητικό) + λανθάνω (παράγωγη λέξη) λάθος < λανθάνω (παράγωγη λέξη) διαμαρτάνω < διά + ἁμαρτάνω (= πράττω μεγάλο σφάλμα ή λάθος) Σχηματισμός: στερητικό ἀ - + ρίζα σμαρ - + πρόσφυμα -τ- + πρόσφυμα -αν- + κατάληξη -ω > ἁμαρτάνω (με τροπή του -σ- σε δασεία) ἁμαρτία < ἁμαρτάνω (= σφάλμα, αποτυχία, λάθος) (παράγωγη λέξη)
19 πολιτεύω < πόλις (= είμαι πολίτης, κυβερνώ) Σχηματισμός: θέμα αναλογικό πολιτευ- + πρόσφυμα -j- + κατάληξη -ω > πολιτεύ-j-ω > πολιτεύω (με αποβολή του -j- μεταξύ δύο φωνηέντων) πολιτικός < πόλις (παράγωγη λέξη) πολίτευμα < πόλις (παράγωγη λέξη) νομίζω < νόμος < νέμω (= πιστεύω, θεωρώ κάτι ως νόμο ή έθιμο, φρονώ) Σχηματισμός: θέμα αναλογικό νομιδ- + πρόσφυμα -j- + κατάληξη -ω > νομιδ-j-ω > νομίζω (με ένωση ή συγχώνευση δ + j = ζ) νόμισμα [(= έθιμο, συνήθεια, νόμος) < νομίζω - παράγωγη λέξη] δέομαι (= έχω ανάγκη, χρειάζομαι, ζητώ, παρακαλώ) Σχηματισμός: θέμα δε- + πρόσφυμα -ε- + κατάληξη -ομαι > δέομαι εν αντιστοιχεί στο ρήμα δέομαι καμία παράγωγη λέξη από τη στήλη Β. 4. Να κατατάξετε τα ουσιαστικά (στήλη Β ) στην κατηγορία που ανήκουν ως προς τη σημασία τους: ενέργεια ή κατάσταση αποτέλεσμα ενέργειας Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε τι δηλώνουν τα ουσιαστικά που παράγονται από ρήματα:
20 ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΡΗΜΑΤΑ δηλώνουν: α) Το πρόσωπο β) Ενέργεια, πάθος, γ) Αποτέλεσμα της δ) Όργανο ή μέσο ε) Τόπο που ενεργεί κατάσταση ενέργειας -τρον (π.χ. ἀρῶ<ἄροτρον) -τήριον (π.χ. βουλεύ- -εύς (π.χ. γρά- -σις (π.χ. λύω<λύσις) -μα (π.χ. ἱδρύω<ἵδρυμα) -θρον (π.χ. κλείω<κλεῖθρον) ω<βουλευτήριον) φω<γραφεύς) -σία (π.χ δοκιμά- -μή (π.χ. γρά- -τρα (π.χ. ξύω<ξύστρα) -τρα (π.χ. -ός (π.χ. τρέ- ζω<δοκιμασία) φω<γραμμή) -θρα (π.χ. ὀρχοῦμαι<ὀρχήστρα) φω<τροφός) -ή (π.χ. γράφω<γραφή) -ος (π.χ. λανθά- ἀποβαίνω<αποβάθρα) -τρον (π.χ -μών (π.χ. -ά (π.χ. φθείρω<φθορά) νω<λάθος) -τήρ (π.χ. καίω<καυτήρ) θῶμαι<θέατρον) ἡγοῦμαι<ἡγεμών) -ία (π.χ. μαίνομαι<μανία) -τηρία (π.χ. βαίνω <βακτηρία) -θρον (π.χ. βαί- -άς (π.χ. φεύ- -εία (π.χ. -τήριον (π.χ. πίνω <ποτήριον) νω<βάθρο) γω<φυγάς) ἀριστεύω<ἀριστεία) -ανον (π.χ. γλύφω <γλύφα- -τής (π.χ. -ος (π.χ. τρέμω<τρόμος) νον) ποιῶ<ποιητής) -μός (π.χ -ἀνη (π.χ. σκάπτω<σκαπάνη) -τήρ (π.χ. ὀδύρομαι<ὀδυρμός) -όνη (π.χ ἄγχω<ἀγχόνη) καλῶ<κλητήρ) -(ε)τός (π.χ. -ίς (π.χ. γράφω<γραφίς) -τωρ (π.χ λέ- τρυγῶ<τρυγετός) -εύς (π.χ. σφάττω<σφαγεύς) γω<ῥήτωρ) Απάντηση ενέργεια ή κατάσταση λοιδορ-ία (= επίπληξη, βρισιά) εὐτυχ-ία αποτέλεσμα ενέργειας πολίτευ-μα νόμισ-μα ἁμαρτ-ία δέ-ος (= εσωτερικός φόβος, θαυμασμός) λάθ-ος Σημείωση: Και τα τρία ουσιαστικά της α στήλης έχουν κατάληξη ία, γι αυτό και ανήκουν στην κατηγορία: ενέργεια, πάθος, κατάσταση. Τα ουσιαστικά πολίτευμα και νόμισμα έχουν κατάληξη -μα και τα ουσιαστικά δέος και λάθος έ- χουν κατάληξη -ος. Συνεπώς δηλώνουν αποτέλεσμα ενέργειας.
21 Α ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Ποιες ονομάζονται ; Επιρρηματικές προτάσεις ονομάζονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που χρησιμοποιούνται ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί. ηλαδή, η λειτουργία τους είναι ανάλογη μ' αυτήν των επιρρηματικών προσδιορισμών, γιατί φανερώνουν : αιτία, σκοπό, χρόνο, αποτέλεσμα, υπόθεση, εναντίωση ή παραχώρηση. Σε πόσες κατηγορίες διακρίνονται ; Οι επιρρηματικές προτάσεις διακρίνονται σε : αιτιολογικές προτάσεις τελικές προτάσεις χρονικές προτάσεις αποτελεσματικές προτάσεις υποθετικές προτάσεις εναντιωματικές ή παραχωρητικές προτάσεις (φανερώνουν αιτία) (φανερώνουν σκοπό) (φανερώνουν χρόνο) (φανερώνουν αποτέλεσμα) (φανερώνουν υπόθεση) (φανερώνουν εναντίωση ή παραχώρηση) Μια ακόμη κατηγορία των επιρρηματικών προτάσεων είναι και οι επιρρηματικές αναφορικές προτάσεις, οι οποίες αποτελούν μια ομάδα των αναφορικών προτάσεων.
22 Β ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εξαρτώνται απο ρήματα ψυχικού πάθους (χαίρω, ἥδομαι, θαυμάζω, φθονῶ κτλ.) Εισάγονται με τους αιτιολογικούς συνδέσμους : ὅτι, διότι, όταν εκφράζεται αντικειμενική γνώμη ὡς, όταν εκφράζεται υποκειμενική γνώμη με τους χρονικοαιτιολογικούς συνδέσμους ἐπεί, ἐπειδή, όταν υπολανθάνει η έννοια του χρόνου με το εἰ, όταν η αιτιολογία είναι αμφίβολη, απορηματική και υποθετική. Εκφέρονται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως, δηλαδή με: οριστική, δυνητική οριστική, δυνητική ευκτική. Σημείωση: Η απλή οριστική στις αιτιολογικές προτάσεις δηλώνει πραγματικό αίτιο, η δυνητική ο- ριστική δηλώνει αίτιο δυνατό στο παρελθόν ή μη πραγματικό, ενώ η δυνητική ευκτική αίτιο δυνατό στο παρόν μέλλον. Αλλά, όταν εξαρτηθούν από ρήμα παρελθοντικού χρόνου, δηλαδή όταν το ρήμα της πρότασης που προσδιορίζουν είναι σε χρόνο Παρατατικό ή Αόριστο ή Υπερσυντέλικο και δηλώνεται υποκειμενική γνώμη, τότε συνήθως εκφέρονται με ευκτική του πλαγίου λόγου. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας. Σπάνια, η αιτιολογική πρόταση είναι ονοματική και χρησιμεύει ως υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα ψυχικού πάθους και ως επεξήγηση, όταν το περιεχόμενό τους αναφέρεται σε προσδιορισμούς του αναγκαστικού αιτίου, που υπάρχει στην εξάρτηση. Έχουν άρνηση οὐ, όταν όμως εισάγονται με το εἰ, συνήθως παίρνουν για άρνηση το μή. Παραδείγματα Ἐπειδή δ'οὔπω παρῆν τό ξενικόν, ἀναστάς ἔλεγε τοιάδε (= Επειδή δεν είχε παρουσιαστεί ακόμα το μισθοφορικό στράτευμα, αφού σηκώθηκε έλεγε τέτοια περίπου) [Η αιτιολογική πρόταση "ἐπειδή... παρῆν τό ξενικόν" εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπειδή και εκφέρεται με Οριστική (παρῆν = Οριστική Παρατατικού). Το ρήμα εξάρτησης ἔλεγε εδώ δεν επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η αιτιολογική πρόταση, παρόλο που είναι ρήμα ιστορικού χρόνου (ἔλεγε = Οριστική Παρατατικού), καθώς δε δηλώνεται υποκειμενική γνώμη]. Ἐχαλέπηναν, ὅτι αἴσθοιντο τούς πολεμίους ἰόντας (= Στενοχωρήθηκαν, επειδή κατάλαβαν ότι έρχονται οι εχθροί) [Η αιτιολογική πρόταση "ὅτι αἴσθοιντο... ἰόντας" εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι και εκφέρεται με Ευκτική του πλαγίου λόγου (αἴσθοιντο = Ευκτική Αορίστου β'). Το ρήμα εξάρτησης ἐχαλέπηναν εδώ επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η αιτιολογική πρόταση, γιατί είναι ρήμα ιστορικού χρόνου (ἐχαλέπηναν = Οριστική Αορίστου)].
23 Γ ΤΕΛΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους τελικούς συνδέσμους : ἵνα, ὅπως, ὡς Εκφέρονται κανονικά με υποτακτική, γιατί δηλώνουν σκοπό προσδοκώμενο. Σημείωση: Οι τελικές προτάσεις, όταν εξαρτηθούν από ρήμα παρελθοντικού χρόνου (Παρατατικό, Αόριστο, Υπερσυντέλικο) και δηλώνουν υποκειμενική γνώμη τότε συνήθως εκφέρονται με ευκτική του πλαγίου λόγου. Όταν δε δηλώνεται όμως, υποκειμενική γνώμη διατηρείται η υποτακτική και μετά από ιστορικό χρόνο. Σπανιότερα, οι τελικές προτάσεις εκφέρονται με οριστική ιστορικού χρόνου, όταν δηλώνουν σκοπό ανεκπλήρωτο, ή με δυνητική ευκτική, όταν δηλώνουν σκοπό πιθανό υπό προϋπόθεση. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του σκοπού (τέλος = σκοπός). Σπάνια, η τελική πρόταση είναι ονοματική και χρησιμεύει ως επεξήγηση, όταν το περιεχόμενό τους α- ναφέρεται σε προσδιορισμούς του τελικού αιτίου, που υπάρχει στην εξάρτηση. Έχουν άρνηση μή Παραδείγματα Ἐπισκόπει τούς λόγους ἀεί τούς σαυτοῦ καί τάς πράξεις, ὅπως ὡς ἐλαχίστοις ἁμαρτήμασιν περιπίπτῃς (= Εξέταζε καλά πάντα τους λόγους σου και τις πράξεις σου, για να πέφτεις σε όσο το δυνατό λιγότερα σφάλματα) [Η τελική πρόταση "ὅπως ὡς... περιπίπτῃς" εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως και εκφέρεται με Υποτακτική (περιπίπτῃς = Υποτακτική Ενεστώτα). Το ρήμα εξάρτησης ἐπισκόπει εδώ δεν επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η τελική πρόταση, γιατί δεν είναι ιστορικού χρόνου (ἐπισκόπει = Προστακτική Ενεστώτα)]. Τοῖς πρυτάνεσιν ἔδωκε χρήματα, ἵνα αὐτόν προσαγάγοιεν ἐνθάδε (= Έδωσε χρήματα στους πρυτάνεις, για να οδηγήσουν αυτόν εδώ) [Η τελική πρόταση "ἵνα αὐτόν προσαγάγοιεν ἐνθάδε" εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα και εκφέρεται με Ευκτική του πλαγίου λόγου (προσαγάγοιεν= Ευκτική Αορίστου β'). Το ρήμα εξάρτησης ἔδωκε εδώ επηρεάζει την έγκλιση του ρήματος που εκφέρεται η τελική πρόταση, γιατί είναι ιστορικού χρόνου (ἔδωκε = Οριστική Αορίστου)].
24 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΕΣ Ή ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους συμπερασματικούς συνδέσμους: ὥστε, ὡς. Εκφέρονται : α) με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως, δηλαδή με: Οριστική (το αποτέλεσμα θεωρείται ή είναι πραγματικό), υνητική οριστική (το αποτέλεσμα είναι δυνατό στο παρελθόν), υνητική ευκτική (το αποτέλεσμα είναι δυνατό στο παρόν μέλλον). β) με το σύνδεσμο ὥστε + απαρέμφατο, όταν φανερώνουν αποτέλεσμα που είναι ενδεχόμενο ή δυνατό ή όταν δηλώνουν ασύμμετρη σύγκριση. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν το αποτέλεσμα μιας πράξης ή το συμπέρασμα μιας σκέψης. (Σε ειδικές περιπτώσεις και το σκοπό ή τον όρο ή συμφωνία). Έχουν άρνηση: α) οὐ, όσες εκφέρονται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως β) μή, όσες εκφέρονται με απαρέμφατο. Παραδείγματα Οὕτως ἐξεπλάγησαν ὑφ' ἡδονῆς, ὥστε ᾄδοντες ἠμέλησαν σίτων τε καί ποτῶν (= Τόσο τα έχασαν από τη μεγάλη ευχαρίστηση, ώστε τραγουδώντας ξέχασαν να τρώνε και να πίνουν). [Η αποτελεσματική ή συμπερασματική πρόταση "ὥστε... ἠμέλησαν... ποτῶν" εισάγεται με τον αποτελεσματικό σύνδεσμο ὥστε και εκφέρεται με Οριστική (ἠμέλησαν = Οριστική Αορίστου), γιατί φανερώνει αποτέλεσμα που είναι ή θεωρείται πραγματικό]. Πολλήν κραυγήν ἐποίουν, ὥστε καί τούς πολεμίους ἀκούειν (= Κραύγαζαν τόσο πολύ, ώστε να ακούν και οι εχθροί). [Η αποτελεσματική ή συμπερασματική πρόταση "ὥστε... ἀκούειν" εισάγεται με τον αποτελεσματικό σύνδεσμο ὥστε και εκφέρεται με απαρέμφατο (ἀκούειν = Απαρέμφατο Ενεστώτα), γιατί φανερώνει αποτέλεσμα που είναι ενδεχόμενο ή δυνατό].
25 Το ὥστε + απαρέμφατο φανερώνει επίσης : i) σκοπό (αποτέλεσμα που επιδιώκουμε) π.χ. Πᾶν ποιοῦσιν, ὥστε μή διώκεσθαι (= Κάνουν καθετί, για να μη διωχθούν) ii) όρο ή συμφωνία ή προϋπόθεση π.χ. Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε, ὥστε μή στρατεύειν (= Έκαναν συμμαχία μ' αυτούς τους όρους, να μην εκστρατεύσουν) Σ' αυτή την περίπτωση αντί του ὥστε μπορούμε να έχουμε και το ἐφ' ᾧ ή ἐφ' ᾧτε + απαρέμφατο ή οριστική μέλλοντα. Ο σύνδεσμος ὥστε χρησιμοποιείται όχι μόνο ως υποτακτικός σύνδεσμος, όπως είδαμε παραπάνω, αλλά και ως παρατακτικός σύνδεσμος στην αρχή μιας περιόδου ή ημιπεριόδου. Αυτό σημαίνει ότι, όταν βρεθεί μετά από τελεία ή άνω τελεία, τότε εισάγει κύρια πρόταση. π.χ. Τάς ἁμάξας τότε οἱ ἐχθροί διήρπασαν ὥστε οἱ Ἕλληνες ἄσιτοι ἦσαν (= Τότε οι εχθροί λεηλάτησαν τις άμαξες επομένως οι 'Ελληνες έμειναν νηστικοί). Ε ΕΝΑΝΤΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΧΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εισάγονται με τους εναντιωματικούς/παραχωρητικούς συνδέσμους : α' ομάδα εἰ καί όταν δηλώνουν β' ομάδα καί εἰ όταν δηλώνουν [συνήθως αυτές ἐάν καί [συνήθως αυτές καί ἐάν κάτι το χαρακτηρίζονται ἄν καί κάτι το χαρακτηρίζονται καί ἄν υποτιθέμενο εναντιωματικές] παραχωρητικές] ἤν καί πραγματικό (κἄν) (πιθανό ή και καί ἤν αδύνατο) Σημείωση: Η α ομάδα των εναντιωματικών συνδέσμων χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, ενώ η β ομάδα χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση με κάτι το απίθανο, το αβέβαιο (σύμφωνα με τη γνώμη του ομιλητή). Αν η προσδιοριζόμενη πρόταση (ή πρόταση εξάρτησης) είναι αρνητική, στη θέση του καί μπαίνουν οι σύνδεσμοι μηδέ, οὐδέ. 'Ετσι οι παραπάνω σύνδεσμοι γίνονται: οὐδ' εἰ μηδ' εἰ οὐδ' ἐάν μηδ' ἐάν οὐδ' ἄν μηδ' ἄν οὐδ' ἤν μηδ' ἤν
26 Εκφέρονται : α) με οριστική ή ευκτική, όταν εισάγονται με : εἰ καί, καί εἰ, οὐδ' εἰ, μηδ' εἰ (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το εἰ, όπως οι υποθετικές) β) με υποτακτική, όταν εισάγονται με : ἐάν (ἄν, ἤν) καί, καί ἐάν (ἄν, ἤν), οὐδ' ἐάν (ἄν, ἤν), μηδ' ἐάν (ἄν, ἤν) (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το ἐάν, ἄν, ἤν, όπως οι υποθετικές) Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν αντίθεση σε σχέση με την πρόταση από την οποία εξαρτώνται (στην πρόταση εξάρτησης υπάρχει συνήθως ο αντιθετικός σύνδεσμος ὅμως ή ἀλλά ή οὖν) ή παραχώρηση. Έχουν άρνηση μή και πολύ σπάνια οὐ. Παραδείγματα Εἰ καί ἠσθένει, ὅμως προσῆλθεν (= Αν και ήταν άρρωστος, όμως ήρθε). [Η εναντιωματική / πρόταση "εἰ καί ἠσθένει" εισάγεται με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί και γι' αυτό εκφέρεται με Οριστική (ἠσθένει = Οριστική Παρατατικού). ηλώνει κάτι το πραγματικό]. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ (= Γελά ο ανόητος, ακόμη κι αν δεν υπάρχει κάτι αστείο). [Η παραχωρητική πρόταση "κἄν τι.. ᾖ" εισάγεται με τον παραχωρητικό σύνδεσμο κἄν (= καί ἄν) και γι' αυτό εκφέρεται με Υποτακτική (ᾖ =Υποτακτική Ενεστώτα). ηλώνει κάτι το υποτιθέμενο (πιθανό ή και αδύνατο)].
27 του βιβλίου Ασκήσεις 1. Στο κείμενο της Ενότητας να εντοπίσετε τις δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις των ειδών που διδαχθήκατε, να χαρακτηρίσετε το είδος τους και να βρείτε τη συντακτική θέση τους. Απάντηση α. ὅπως ἐπανέλθωσιν: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως Εκφέρεται: με υποτακτική (ἐπανέλθωσιν) Δηλώνει: το προσδοκώμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα δέονται της κύριας πρότασης. β. ἐπείπερ ἅπαξ ἀναξίως ἠτύχησα: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπείπερ (ἐπεί + περ) Εκφέρεται: με οριστική (ἠτύχησα) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στα ρήματα ψυχικού πάθους ἄχθομαι και ἀγανακτῶ. γ. καί κατηγορῶν ἄλλων αὐτός ἑάλων: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. (Συνδέεται παρατακτικά με την προηγούμενη πρόταση μεσω του συμπλεκτικού συνδέσμου καί). Εκφέρεται: με οριστική (ἑάλων) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στα ρήματα ψυχικού πάθους ἄχθομαι και ἀγανακτῶ. δ. ὅτι μικρόν ὤφειλε τῷ δημοσίῳ: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Δηλώνει: αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (ὤφειλε), Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ἀπέθανε.
28 ε. ὥστε ταύτῃ τῇ πόλει Αἰσχίνην τόν Ἀτρομήτου φεύγοντα ἀγανακτεῖν οἴεσθαι δεῖν: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε, Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (οἴεσθαι) Δηλώνει: κάτι το δυνατό ή ενδεχόμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα της κύριας πρότασης εἰμί (οὐ γάρ οὕτως ἔγωγε ἠλίθιος εἰμί). στ. εἴ τι τῶν εἰωθότων Ἀθήνησιν ἔπαθεν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο εἴ Εκφράζει: υποθετική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (ἔπαθεν) Δηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ἀγανακτεῖν. 2. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε το είδος των επιρρηματικών δευτερευουσών προτάσεων: α. Κἄν σύ μή θέλῃς, οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται. β. Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος, ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους. γ. Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι, ὡς συνεργούς ἔχοι. δ. Χαίρω ὅτι εὐδοκιμεῖς. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε τα είδη των δευτερευουσών επιρρηματικών προτάσεων.
29 Αιτιολογικές Εναντιωματικές Τελικές Συμπερασματικές ή Παραχωρητικές Εισάγονται με: ὅτι ή διότι (αντικειμενική γνώμη), ὡς (υποκειμενική γνώμη), ἐπεί, ἐπειδή, εἰ (υποθετική αιτιολογία) 1. εἰ καί, ἐάν καί, ἄν καί, ἤν καί 2. καί εἰ, καί ἐάν, καί ἄν (κἄν), καί ἤν 3. οὐδ' εἰ, οὐδ' ἐάν, οὐδ' ἄν, οὐδ' ἤν, μηδ' εἰ, μηδ' ἐάν, μηδ' ἵνα, ὅπως, ὡς ὥστε ἄν, μηδ' ἤν Εκφέρονται με: Οριστική, δυνητική οριστική, οριστική, ευκτική, υποτακτική Υποτακτική και ευκτική Οριστική, δυνητική οριστική, δυνη- δυνητική ευκτική, του πλάγιου τική ευκτική, με ευκτική πλάγιου λόγου λόγου απαρέμφατο Χρησιμεύουν επιρρηματικός προσ- επιρρηματικός προσδιορι- επιρρηματι- επιρρηματικός ως: διορισμός του ανα- σμός της εναντίωσης ή της κός προσδι- προσδιορισμός γκαστικού αιτίου παραχώρησης ορισμός του του αποτελέσμα- σκοπού τος ή του συμπεράσματος Απάντηση α. Κἄν σύ μή θέλῃς, οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται (= Ακόμη κι αν εσύ δε θέλεις, οι θεοί έτσι θα θελήσουν). - οἱ θεοί οὕτω βουλήσονται: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (βουλήσονται) Δηλώνει: το πραγματικό - κἄν σύ μή θέλῃς: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο κἄν (κράση και ἄν) Εκφέρεται: με υποτακτική (θέλῃς) Δηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης βουλήσονται.
30 β. Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος, ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους (= Εδώ έπεσε πάρα πολύ χιόνι, ώστε σκέπασε και τα όπλα και τους ανθρώπους). - Ἐνταῦθα ἐπιπίπτει χιών ἄπλετος: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐπιπίπτει) Δηλώνει: το πραγματικό - ὥστε ἀπέκρυψε καί τά ὅπλα καί τούς ἀνθρώπους: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με οριστική (ἀπέκρυψε) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα ἐπιπίπτει της κύριας πρότασης. γ. Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι, ὡς συνεργούς ἔχοι (= Ο Κύρος νόμιζε ότι είχε ανάγκη από φίλους, για να έχει συνεργάτες). - Κῦρος ἐνόμιζε φίλων δεῖσθαι: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐνόμιζε) Εκφράζει: το πραγματικό - ὡς συνεργούς ἔχοι: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ὡς Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (ἔχοι), γιατί το ρήμα εξάρτησης (ἐνόμιζε) είναι ιστορικού χρόνου Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο απαρέμφατο δεῖσθαι της κύριας πρότασης. δ. Χαίρω ὅτι εὐδοκιμεῖς (= Χαίρομαι που προοδεύεις). - Χαίρω: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (χαίρω) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι εὐδοκιμεῖς: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Δηλώνει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (εὐδοκιμεῖς) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους της κύριας πρότασης (χαίρω).
31 3. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές αιτιολογικές προτάσεις: α. Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο. β. Μή θαυμάζετέ μου, ὅτι χαλεπῶς φέρω (= στενοχωριέμαι) τοῖς παροῦσι πράγμασιν. γ. Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι (= θα με κατηγορούσε) ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας. δ. Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν, ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών αιτιολογικών προτάσεων. 1. Οι αιτιολογικές προτάσεις, κατά το περιεχόμενό τους, είναι προτάσεις κρίσεως και δέχονται άρνηση ού. 2. Εκφράζουν αιτία και χρησιμεύουν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί της αιτίας του ρήματος της κύριας πρότασης. 3. Εισάγονται με τους: α) αιτιολογικούς συνδέσμους: ὅτι, διότι, ὡς β) με τους χρονικούς συνδέσμους: ἐπεί, ἐπειδή (ὄτε, ὀπότε σπάνια) γ) με το εἰ (= διότι). 4. Εκφέρονται με: απλή οριστική δυνητική οριστική δυνητική ευκτική ευκτική του πλαγίου λόγου 5. Ο αιτιολογικός σύνδεσμος ὅτι κανονικά βρίσκεται: α) μετά από ρήματα ψυχικού πάθους σημαντικά (ἥδομαι, θαυμάζω, χαίρω, αἰσχύνομαι, ἀγαπῶ, ἀγανακτῶ, χαρίζομαι, κ.ά.) β) μετά από φράσεις: αἰσχρόν έστι δεινόν έστι ἀγαπητόν έστι
32 Απάντηση α. Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο (=Οι στρατηγοί απορούσαν γιατί ο Κύρος δε φαινόταν). - Οἱ στρατηγοί ἐθαύμαζον: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἐθαύμαζον) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι Κῦρος οὐ φαίνοιτο: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Εκφράζει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (φαίνοιτο), γιατί το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἐθαύμαζον) Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα ψυχικού πάθους της κύριας πρότασης ἐθαύμαζον. β. Μή θαυμάζετέ μου, ὅτι χαλεπῶς φέρω τοῖς παροῦσι πράγμασιν (= Μην απορείτε με μένα επειδή στεναχωριέμαι με την τωρινή κατάσταση). - Μή θαυμάζετέ μου: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (θαυμάζετε) Δηλώνει: το πραγματικό - ὅτι χαλεπῶς φέρω τοῖς παροῦσι πράγμασιν: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὅτι Εκφράζει: την αντικειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (χαλεπώς φέρω) Δηλώνει: το πραγματικό αίτιο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα θαυμάζετε της κύριας πρότασης, που είναι ψυχικού πάθους. γ. Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας (= Ίσως, λοιπόν, κάποιος θα με κατηγορούσε, γιατί δεν επαινώ αυτούς εδώ τους άντρες). - Ἴσως οὖν τις ἄν ἐπιτιμήσειέ μοι: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν ἐπιτιμήσειε) Εκφράζει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - ὡς οὐκ ἐπαινῶ τούσδε τούς ἄνδρας: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ὡς Εκφράζει: την υποκειμενική αιτιολογία Εκφέρεται: με οριστική (οὐκ ἐπαινῶ) Δηλώνει: πραγματικό αίτιο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα της κύριας πρότασης ἄν ἐπιτιμήσειε
33 δ. Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν, ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω (= Εγώ θα σας συμβούλευα να πάμε στον Κλέαρχο, γιατί κανένα στρατηγό δε θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερο). - Ἐγώ συμβουλεύσαιμι ἄν πρός Κλέαρχον ἀπελθεῖν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (συμβουλεύσαιμι ἄν) Δηλώνει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - ἐπεί οὐδένα ἄν εὕροιμεν στρατηγόν βελτίω: δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται: με τον αιτιολογικό σύνδεσμο ἐπεί Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν εὕροιμεν) Εκφράζει: αίτιο δυνατό στο παρόν και στο μέλλον Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο απαρέμφατο ἀπελθεῖν της κύριας πρότασης. 4. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές τελικές προτάσεις: α. Μή μέλλωμεν (= ας μη χρονοτριβούμε) ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ. β. Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν, ἵνα αἰτήσειε (= για να ζητήσει) ναῦς. γ. Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην (= θα θεωρούσα πολύ σημαντικό) ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα (= να σου είχα δώσει αυτές τις οδηγίες) πρό τῆς στρατείας, ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες. δ. Σόλων ἀπεδήμησεν, ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών τελικών προτάσεων. ÔåëéêÝò ïíïìüæïíôáé ïé äåõôåñåýïõóåò ðñïôüóåéò ðïõ åêöñüæïõí ôï ôåëéêü áßôéï, äçëáäþ ôï óêïðü (ôýëïò = óêïðüò). Ïé ôåëéêýò ðñïôüóåéò åéóüãïíôáé ìå ôïõò óõíäýóìïõò : wíá, ðùò, ò (áí åßíáé êáôáöáôéêýò), wíá ìþ, ðùò ìþ, ò ìþ, ìþ (áí åßíáé áñíçôéêýò). Åßíáé ðñïôüóåéò åðéèõìßáò êáé äý ïíôáé Üñíçóç ìþ. ÅêöÝñïíôáé ìå: á) õðïôáêôéêþ üôáí åîáñôþíôáé áðü ñþìá áñêôéêïý ñüíïõ (åíåóôþôáò, ìýëëïíôáò, ðáñáêåßìåíïò, ôåôåëåóìýíïò ìýëëïíôáò êáé ï ãíùìéêüò áüñéóôïò óôçí ïñéóôéêþ).
34 â) åõêôéêþ ôïõ ðëáãßïõ ëüãïõ ã) ïñéóôéêþ éóôïñéêïý ñüíïõ ä) äõíçôéêþ åõêôéêþ Þ äõíçôéêþ ïñéóôéêþ üôáí åîáñôþíôáé áðü ñþìá éóôïñéêïý ñüíïõ (ðáñáôáôéêüò, áüñéóôïò -óôçí ïñéóôéêþ-, õðåñóõíôýëéêïò, éóôïñéêüò åíåóôþôáò, Þ äõíçôéêþ ïñéóôéêþ). üôáí ç êýñéá ðñüôáóç åêöñüæåé åõ Þ áíåêðëþñùôç Þ êüôé ðïõ äåí Ýãéíå. Ç ôåëéêþ ðñüôáóç åêöñüæåé óêïðü ðïõ äåí ìðïñåß íá ðñáãìáôïðïéçèåß. üôáí ç êýñéá ðñüôáóç åêöñüæåé κάτι που είναι δυνατό να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον. å) åõêôéêþ åßôå åîáéôßáò Ýëîåùò ðñïò ðñïçãïýìåíç åõêôéêþ åßôå üôáí ï óêïðüò åìöáíßæåôáé ùò áðëþ ãíþìç Þ åðéèõìßá ôïõ ëýãïíôïò. Απάντηση α. Μή μέλλωμεν ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ (= Ας μην χρονοτριβούμε, για να μη χαθεί η ευκαιρία). - Μή μέλλωμεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με υποτακτική (μέλλωμεν) Εκφράζει: το προσδοκώμενο - ἵνα μή ὁ καιρός παρέλθῃ: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με υποτακτική (παρέλθῃ) Εκφράζει: ενδεχόμενο ή προσδοκώμενο σκοπό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα της κύριας πρότασης (μή μέλλωμεν) β. Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν, ἵνα αἰτήσειε ναῦς (= Ο Θράσυλλος έπλευσε προς την Αθήνα, για να ζητήσει πλοία). - Θράσυλλος Ἀθήνας ἔπλευσεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἔπλευσεν) Δηλώνει: το πραγματικό - ἵνα αἰτήσειε ναῦς: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με ευκτική του πλάγιου λόγου (αἰτήσειε), γιατί το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἔπλευσεν) Δηλώνει: την υποκειμενική γνώμη Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα κίνησης της κύριας πρότασης ἔπλευσεν.
35 γ. Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα πρό τῆς στρατείας, ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες (= Θα θεωρούσα πολύ σημαντικό να σου είχα δώσει αυτές τις οδηγίες πριν από την εκστρατεία, για να μην έπεφτες πάνω σε ένα τέτοιο κίνδυνο). - Περί πολλοῦ ἄν ἐποιησάμην ἐπιστεῖλαί σοι ταῦτα πρό τῆς στρατείας: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἐποιησάμην) Δηλώνει: το αντίθετο του πραγματικού - ἵνα μή τοιούτῳ κινδύνῳ περιέπεσες: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με οριστική ιστορικού χρόνου (περιέπεσες) Δηλώνει: το σκοπό που δεν πραγματοποιήθηκε Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο απαρέμφατο ἐπιστεῖλαι της κύριας πρότασης. δ. Σόλων ἀπεδήμησεν, ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν (= Ο Σόλων ξενιτεύτηκε για να μην καταργήσουν οι Αθηναίοι κάποιον από τους νόμους του). - Σόλων ἀπεδήμησεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (ἀπεδήμησεν) Δηλώνει: πραγματικό περιεχόμενο - ἵνα μή τινα τῶν νόμων οἱ Ἀθηναῖοι λύσαιεν: δευτερεύουσα επιρρηματική τελική πρόταση. Εισάγεται: με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα Εκφέρεται: με ευκτική του πλαγίου λόγου (λύσαιεν), διότι το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου (ἀπεδήμησεν) Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα κίνησης της κύριας πρότασης, ἀπεδήμησεν. 5. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές συμπερασματικές προτάσεις: α. Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν, ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους. β. Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν, ὥστε μή δοῦναι δίκην (= να μην τιμωρηθούν). γ. Ὅπλα κατεσκεύαζον, ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω (= θα μπορούσες να θεωρήσεις) πολέμου ἐργαστήριον εἶναι. δ. Τοιαῦτα πεποίηκεν, ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε.
36 Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών συμπερασματικών προτάσεων. Συμπερασματικές προτάσεις (ή αποτελεσματικές ή προτάσεις ακολουθίας) ονομάζονται οι προτάσεις που φανερώνουν το συμπέρασμα της ενέργειας του ρήματος της πρότασης (από την οποία εξαρτώνται) εισάγονται με τους συμπερασματικούς συνδέσμους ὥστε και ὡς. όταν όμως δηλώνουν όρο προϋπόθεση συμφωνία, στη θέση του ὥστε συχνά βρίσκεται το ἐφ ᾧ (ή ἐφ ᾧτε) + απαρέμφατο. Οι συμπερασματικές προτάσεις εκφέρονται με: οριστική δυνητική οριστική (ἄν + οριστική) δυνητική ευκτική ευκτική πλαγίου λόγου απαρέμφατο πραγματικό αποτέλεσμα αποτέλεσμα δυνατό να γίνει στο παρελθόν, αλλά τελικά δεν έγινε αποτέλεσμα πιθανό να γίνει στο παρόν ή στο μέλλον όταν προηγείται ρήμα ιστορικού χρόνου αποτέλεσμα ενδεχόμενο (δυνατό ή και πραγματικό) αλλά κατά τη γνώμη του υποκειμένου. Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν το αποτέλεσμα μιας πράξης ή το συμπέρασμα μιας σκέψης. Απάντηση α. Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν, ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους (= Να φαίνεσαι ότι τόσο πολύ προτιμάς την αλήθεια, ώστε τα λόγια σου να είναι πιο αξιόπιστα από τους όρκους σου). - Τήν ἀλήθειαν οὕτω φαίνου προτιμῶν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με προστακτική (φαίνου) ηλώνει: προσταγή - ὥστε πιστοτέρους εἶναι τούς σούς λόγους μᾶλλον ἤ τούς σούς ὅρκους: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (εἶναι) ηλώνει: αποτέλεσμα δυνατό ή ενδεχόμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στη μετοχή προτιμῶν. β. Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν, ὥστε μή δοῦναι δίκην (= Οι τριάκοντα έκαναν το παν, για να μην τιμωρηθούν). - Οἱ τριάκοντα πᾶν ἐποίησαν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (ἐποίησαν) ηλώνει: το πραγματικό
37 - ὥστε μή δοῦναι δίκην: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική απαρεμφατική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με τελικό απαρέμφατο (δοῦναι) Εκφράζει: αποτέλεσμα δυνατό ή ενδεχόμενο Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα ἐποίησαν, της κύριας πρότασης. γ. Ὅπλα κατεσκεύαζον, ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω πολέμου ἐργαστήριον εἶναι (= Κατασκεύαζαν όπλα, ώστε θα μπορούσες να θεωρήσεις ότι η πόλη ήταν εργαστήριο πολέμου). - Ὅπλα κατεσκεύαζον: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (κατεσκεύαζον) ηλώνει: το πραγματικό - ὥστε τήν πόλιν ἄν ἡγήσω πολέμου ἐργαστήριον εἶναι: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἠγήσω) Εκφράζει: περιεχόμενο δυνατό στο παρελθόν Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα της κύριας πρότασης κατεσκεύαζον. δ. Τοιαῦτα πεποίηκεν, ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε (= Έχει κάνει τέτοιου είδους πράξεις, ώστε πολύ πιο δίκαια θα τον μισούσατε γι αυτά τα έργα του). - Τοιαῦτα πεποίηκεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (πεποίηκεν) ηλώνει: το πραγματικό - ὥστε πολύ ἄν δικαιότερον διά ταῦτα τά ἔργα τοῦτον μισήσαιτε: δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται: με το συμπερασματικό σύνδεσμο ὥστε Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (ἄν μισήσαιτε) Εκφράζει: το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στο ρήμα πεποίηκεν της κύριας πρότασης.
38 6. Στις παρακάτω περιόδους να χωρίσετε τις προτάσεις και να αναγνωρίσετε από συντακτική άποψη τις δευτερεύουσες επιρρηματικές εναντιωματικές παραχωρητικές προτάσεις: α. Εἰρήσεται (= θα ειπωθεί) τἀληθές, εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν. β. Εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν, οὐκ εὐτυχοῦμεν. γ. Ἐάν καί μή βούλωνται, πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια. δ. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ. ε. Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν, ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν. στ. Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε, τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν. Για τη λύση αυτής της άσκησης, θα χρειαστεί να θυμηθείτε την εισαγωγή, την εκφορά και τη συντακτική λειτουργία των επιρρηματικών εναντιωματικών - παραχωρητικών προτάσεων. Εισάγονται με τους εναντιωματικούς/παραχωρητικούς συνδέσμους : α' ομάδα [συνήθως αυτές χαρακτηρίζονται εναντιωματικές] εἰ καί ἐάν καί ἄν καί ἤν καί όταν δηλώνουν κάτι το πραγματικό β' ομάδα [συνήθως χαρακτηρίζονται παραχωρητικές] αυτές καί εἰ καί ἐάν καί ἄν (κἄν) καί ἤν όταν δηλώνουν κάτι το υποτιθέμενο (πιθανό ή και αδύνατο) Σημείωση: Η α ομάδα των εναντιωματικών συνδέσμων χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, ενώ η β ομάδα χρησιμοποιείται, όταν η εναντίωση με κάτι το απίθανο, το αβέβαιο (σύμφωνα με τη γνώμη του ομιλητή). Αν η προσδιοριζόμενη πρόταση (ή πρόταση εξάρτησης) είναι αρνητική, στη θέση του καί μπαίνουν οι σύνδεσμοι μηδέ, οὐδέ. 'Ετσι οι παραπάνω σύνδεσμοι γίνονται: οὐδ' εἰ,οὐδ' ἐάν,οὐδ' ἄν,οὐδ' ἤν μηδ' εἰ, μηδ' ἐάν, μηδ' ἄν, μηδ' ἤν Εκφέρονται : α) με οριστική ή ευκτική, όταν εισάγονται με : εἰ καί, καί εἰ, οὐδ' εἰ, μηδ' εἰ (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το εἰ, όπως οι υποθετικές) β) με υποτακτική, όταν εισάγονται με : ἐάν (ἄν, ἤν) καί, καί ἐάν (ἄν, ἤν), οὐδ' ἐάν (ἄν, ἤν), μηδ' ἐάν (ἄν, ἤν) (δηλ. έχουν στο σύνδεσμό τους το ἐάν, ἄν, ἤν, όπως οι υποθετικές) Λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δηλώνουν αντίθεση σε σχέση με την πρόταση από την οποία εξαρτώνται ή παραχώρηση.
39 Απάντηση α. Εἰρήσεται τἀληθές, εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν (= Θα ειπωθεί η αλήθεια, αν και θα φανεί σε κάποιους ότι λέω πολύ παράξενα πράγματα). - Εἰρήσεται τἀληθές: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (εἰρήσεται) ηλώνει: το πραγματικό. - εἰ καί τισι δόξω λίαν παράδοξα λέγειν: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει Εκφέρεται: με οριστική (δόξω) Εκφράζει: το πραγματικό Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα εἰρήσεται της κύριας πρότασης. β. Εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν, οὐκ εὐτυχοῦμεν (= Αν και έχουμε παρά πολλά χρήματα δεν ευτυχούμε). - οὐκ εὐτυχοῦμεν: κύρια πρόταση Εκφέρεται: με οριστική (εὐτυχοῦμεν) ηλώνει: το πραγματικό. - εἰ καί χρημάτων εὐποροῦμεν: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο εἰ καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, Εκφέρεται: με οριστική (εὐποροῦμεν) ηλώνει: περιεχόμενο πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα εὐτυχοῦμεν της κύριας πρότασης. γ. Ἐάν καί μή βούλωνται, πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια (= Αν και δεν θέλουν όλοι ντρέπονται να μην κάνουν τα δίκαια). - πάντες αἰσχύνονται μή πράττειν τά δίκαια: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (αἰσχύνονται) Εκφράζει: το πραγματικό. - Ἐάν καί μή βούλωνται: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο ἐάν καί, καθώς η εναντίωση γίνεται με κάτι που αληθεύει, Εκφέρεται: με υποτακτική (βούλωνται) ηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα αἰσχύνονται.
40 δ. Γελᾷ ὁ μωρός, κἄν τι μή γελοῖον ᾖ (= Γελά ο ανόητος, ακόμα κι αν δεν υπάρχει κάτι γελοίο). - Γελᾷ ὁ μωρός: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με οριστική (γελᾷ) ηλώνει: το πραγματικό. - κἄν τι μή γελοῖον ᾖ: δευτερεύουσα επιρρηματική εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται: με τον εναντιωματικό σύνδεσμο κἄν, γιατί ηλώνει: κάτι το υποτιθέμενο Εκφέρεται: με υποτακτική (ᾖ) ηλώνει: το προσδοκώμενο Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της εναντίωσης στο ρήμα γελᾷ. ε. Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν, ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν (= Ούτε κι αν με προέτρεπες να τα κάνω αυτά, θα τα έκανα ευχαρίστως). - ἡδέως ἄν ταῦτα ἐποίουν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με δυνητική οριστική (ἄν ἐποίουν) ηλώνει: το αντίθετο του πραγματικού. - Οὐδ εἴ με ἐκέλευες ταῦτα ποιεῖν: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον παραχωρητικό σύνδεσμο οὐδ εἴ, καθώς η πρόταση εξάρτησης είναι αρνητικού περιεχομένου, Εκφέρεται: με οριστική (ἐκέλευες) ηλώνει: το πραγματικό Λειτουργεί: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης (ἄν ἐποίουν). στ. Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε, τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν (= Ακόμη κι αν ήσασταν πολύ γενναίοι, δε θα μπορούσατε ν αντιμετωπίσετε την πείνα). - τῷ λιμῷ μάχεσθαι δύναισθε ἄν: κύρια πρόταση. Εκφέρεται: με δυνητική ευκτική (δύναισθε ἄν) ηλώνει: κάτι το δυνατό στο παρόν και στο μέλλον - Οὐδ εἰ πάνυ ἀγαθοί εἴητε: δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται: με τον παραχωρητικό σύνδεσμο οὐδ εἰ, καθώς η πρόταση εξάρτησης είναι αρνητικού περιεχομένου Εκφέρεται: με ευκτική (εἴητε) ηλώνει: την απλή σκέψη του ομιλητή Χρησιμεύει: ως επιρρηματικός προσδιορισμός της παραχώρησης στο ρήμα της κύριας πρότασης δύναισθε ἄν.
41 Οὐχ οἱ τόποι τούς ἄνδρες ἐντίμους, ἀλλ οἱ ἄνδρες τούς τόπους ἐπιδεικνύουσι. Ἀγησίαλος, Πλούταρχος Ἀποφθέγματα, Λακωνικά 208d-e Μετάφραση εν κάνουν οι τόποι έντιμους τους άνδρες, αλλά οι άνδρες προβάλλουν τους τόπους. ΕΡ ΜΗΝ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗ ΗΣ Ρ Ε ΙΣ Στο παραπάνω γνωμικό του Πλουτάρχου, εκφράζεται η αντίληψη ότι η ανάδειξη ενός τόπου εξαρτάται από τους πολίτες του και κυρίως όταν αυτοί οι πολίτες είναι έντιμοι και σπουδαίοι άνθρωποι. Είναι αυτοί που με την προσωπικότητα και τα έργα τους έδωσαν αξία στην κοινωνία τους, αλλά κι αυτή με τη σειρά της δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες, ώστε αυτά τα ά- τομα να μεγαλουργήσουν και να διαπρέψουν σε διάφορους τομείς του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η σχέση λοιπόν πολιτείας και πολίτη είναι αλληλένδετη. Βι ογραφι κά στοιχεία Πλούταρχος: Υπήρξε ιστορικός, φιλόσοφος και βιογράφος των αυτοκρατορικών χρόνων. Γεννήθηκε στην πόλη Χαιρώνεια της Βοιωτίας πριν από το 50 μ.χ. και καταγόταν από εύπορη οικογένεια. Πραγματοποίησε ταξίδια στο μεσογειακό κόσμο της εποχής του, δύο φορές επισκέφτηκε τη Ρώμη, ενώ πήγε και στην Αθήνα, όπου σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά και ρητορική. ιατηρούσε στενές σχέσεις με τους ιερείς των ελφών και για πολλά χρόνια άσκησε το ιερατικό αξίωμα. Πέθανε μετά το 120 μ.χ. Έγραψε αρκετά έργα, τα περισσότερα από τα οποία έχουν χαθεί. Τα πιο γνωστά είναι οι Βίοι Παράλληλοι - μια σειρά βιογραφιών διάσημων Ελλήνων και Ρωμαίων και τα Ηθικά μια συλλογή πραγματειών και καταγεγραμμένων λόγων.
42 Για την ανάλυση του παράλληλου κειμένου, καθώς και της συμπληρωματικής ύλης ανατρέξτε στα τεύχη της συγκεκριμένης ενότητας που θα σας αποστείλουμε. Στη συνέχεια, ακολουθούν οι ασκήσεις εκτός βιβλίου για την καλύτερη κατανόηση και εμπέδωση του ετυμολογικού και συντακτικού μέρους της Ενότητας. Καλό θα είναι να ανατρέξετε όλοι σ αυτές! εκτός βιβλίου Ασκήσεις ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ 1. Να αντιστοιχίσετε τις ομάδες λέξεων της νέας ελληνικής με τις λέξεις της αρχαίας ελληνικής, από τις οποίες προέρχονται: Νέα Ελληνική Αρχαία Ελληνική 1. ανάστατος, ανάσταση, ανάστημα ἀνίσταμαι 2. απόσταση, αποστάτης, αποστασία πείθω 3. κατάσταση, καθεστώς ὑπεροράω, -ῶ 4. προστάτης, προστασία, προϊστάμενος αἱροῦμαι 5. πείσμα, πειθώ, πεποίθηση, πιθανός προΐσταμαι 6. ιδέα, είδος, είδωλο, ιδεώδης πλέω 7. υπερόπτης, υπεροψία, ύποπτος καθίσταμαι 8. θέση, θήκη, θέμα, θετός, θετικός ὁρῶ, - εἶδον 9. αίρεση, αιρετός, αιρετικός ἀφίσταμαι 10. πλους, πλωτός, πλοίο, πλωτήρας τίθημι
43 2. Να συμπληρώσετε στη στήλη Β το ρήμα που χρησιμοποιείται ως β συνθετικό, ώστε να προκύψουν τα σύνθετα ουσιαστικά της α.ε. στη στήλη Γ. Α Β Γ κλείς + > κλειδοῦχος αὐτός + > αὐτοκράτωρ πᾶς + > παντοκράτωρ τρόπαιον + > τροπαιοφόρος ψυχή + > ψυχοπομπός ΣΥΝΤΑΞΗ 1. Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω επιρρηματικές προτάσεις και να δηλώσετε τη συντακτική τους λειτουργία: α. Τά πλοῖα κατέκαυσεν, ἵνα μή Κῦρος διαβῇ. β. Ἐπεί δέ ἀπορία ἦν, ἐλυπεῖτο ὁ Ξενοφῶν. γ. Ὅτι μέν ὀργίζεσθε οὐ θαυμάζω. δ. Συμμαχίαν ἐποιήσαντο ἐπί τοῖσδε, ὥστε Ἀμπρακιώτας μή στρατεύειν ἐπί Πελοπόννησον. ε. Φήσουσι με σοφόν εἶναι, εἰ καί μή εἰμί. στ. Γύμναζε σ αυτόν πόνοις ἐκουσίοις, ὅπως ἄν δύναιο καί τούς ἀκουσίους ὑπομένειν. Παρακάτω, σας παραθέτουμε τις απαντήσεις των ασκήσεων εκτός βιβλίου.
44 ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ 1. ΡΗΜΑΤΑ 1. ἀνίσταμαι < ἀνά + ἵσταμαι (= εξυψώνομαι, ανεβαίνω) ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: ανάστατος, ανάσταση, ανάστημα 2. ἀφίσταμαι < ἀπό + ἵσταμαι (= στέκομαι μακριά, αποσύρομαι) Σημείωση: Το φωνήεν ο της πρόθεσης ἀπό αποβάλλεται, γιατί η δεύτερη λέξη αρχίζει από φωνήεν και το π τρέπεται σε φ, αφού ακολουθεί δασυνόμενη λέξη. Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: απόσταση, αποστάτης, αποστασία 3. καθίσταμαι < κατά + ἵσταμαι (= στήνομαι, τοποθετούμαι, εδραιώνομαι) Σημείωση: Το δεύτερο φωνήεν α της πρόθεσης κατά αποβάλλεται, γιατί η επόμενη λέξη ξεκινάαπό φωνήεν και το τ της πρόθεσης τρέπεται σε θ, διότι η λέξη ἵσταμαι δασύνεται. Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: κατάσταση, καθεστώς 4. προΐσταμαι < πρό + ἵσταμαι (= παρουσιάζομαι μπροστά σε κάποιον) Σχηματισμός: το ρήμα έχει δύο θέματα: 1 στη- (ισχυρό), 2 στα- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: προστάτης, προστασία, προϊστάμενος 5. πείθω Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 πειθ- (ισχυρό), 2 πιθ- (ασθενές) Παράγωγες λέξεις: πείσμα, πειθώ, πεποίθηση, πιθανός 6. ὁρῶ- εἶδον (= βλέπω, κοιτάζω) Σχηματισμός: το ρήμα σχηματίζεται από τα εξής θέματα: 1 ορα-, 2 οπ-, 3 ιδ- Παράγωγες λέξεις: ιδέα, είδος, είδωλο, ιδεώδης