Πόλεμος και Τέχνη Πάμπλο Πικάσο Γκερνίκα

Πόλεμος και Τέχνη Πάμπλο Πικάσο Γκερνίκα

1.Εισαγωγη: Ο Πόλεμος στην Τέχνη Από πότε άραγε έχει να κάνει η τέχνη με τον πόλεμο; Ας μη χρησιμοποιήσουμε την αδέξια λέξη «ανέκαθεν» και ας πούμε ότι οι εικαστικές τέχνες, η λογοτεχνία, το θέατρο, η μουσική μάς μιλούν για τον πόλεμο εδώ και χιλιετίες. Στη Αίγυπτο, την Μεσοποταμία, την Ινδία, την Κίνα, την Νότιο Αμερική ανάγλυφα και ζωγραφιές αναπαριστούν εδώ και χιλιάδες χρόνια, συχνά με άγριο ρεαλισμό, μάχες, αιχμαλωσίες, εκτελέσεις. Είναι συνήθως έργα τέχνης που υμνούν τον νικητή ο οποίος διαπρέπει στον πόλεμο, που ας μην ξεχνάμε είναι και αυτός μια τέχνη. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι και σήμερα μιλάμε για πολεμικές τέχνες, που όπως συμβαίνει με το σαολίν και το τάι τσι συχνά χρησιμοποιούνται και για καλλιτεχνικούς σκοπούς. Ωστόσο, υπάρχουν δύο ζητήματα που απορρέουν από τη συσχέτιση του πολέμου με την τέχνη. Το πρώτο ερώτημα είναι αν ο πόλεμος εικονίζεται σαν κάτι το καλό ή το κακό. Μπορούμε να πούμε ότι μάλλον οι εικόνες που μας άφησαν οι παλαιότερες εποχές βλέπουν τα πράγματα από τη μεριά των νικητών ηγεμόνων και λαών των οποίων υμνούν τη δόξα. Η οικτρή μοίρα των νικημένων μοιάζει να είναι κάτι το αυτονόητο. Η παράδοση αυτή θα συνεχίσει και σε κάποιες αναπαραστάσεις των νικών του Μ.Αλεξάνδρου, όπως για παράδειγμα το έργο του Φιλόξενου που μας τον δείχνει να πολεμά στην Ισσό, στις ρωμαϊκές αψίδες, όπως είναι η αψίδα του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη, σε αναμνηστικούς κίονες και σε όλες γενικά τις τέχνες που εξυμνούν τον πόλεμο από τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση μέχρι την εποχή μας. Υπάρχουν βέβαια και έργα τέχνης που ακολουθούν σε σχέση με την αξιολόγηση του πολέμου έναν διαφορετικό δρόμο. Για τα ομηρικά έπη, ο πόλεμος δεν είναι υποχρεωτικά ένδοξος, καθώς ακόμα και τα πιο συγκλονιστικά κομμάτια της Ιλιάδας είναι αυτά που βλέπουμε την Ανδρομάχη, τον Έκτορα και κάποτε τον ίδιο τον Αχιλλέα να καταγγέλλουν την πολεμική αγριότητα. Η παράδοση αυτή της κριτικής στάσης απέναντι στον πόλεμο πέρασε σε μεγάλο βαθμό και στην αρχαία τραγωδία και κωμωδία, από την Ελένη ως και τη Λυσιστράτη. Συναντάται ακόμη σε πολλά μυθιστορήματα, όπως το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι και σε πάρα πολλά λογοτεχνήματα, θεατρικά έργα και ταινίες, όπως αυτές εναντίον του Βιετνάμ στην εποχή μας. Στη ζωγραφική η φρίκη του πολέμου βρήκε μια εκπληκτική απεικόνιση σε μια σειρά από κορυφαία έργα. Ανάμεσά σ αυτά αναφέρουμε τη «Φρίκη του Πολέμου» του Ρούμπεν, το ζωγραφικό και χαρακτικό έργο του Ισπανού ζωγράφου Γκόγια και μεταξύ πολλών άλλων από διάφορες χώρες- το έργο των επίσης Ισπανών Νταλί και κυρίως του- Πικάσο. Για τον τελευταίο, όταν εικονίζει τον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα (για τους Ισπανούς Γκερνίκα) της βασκικής πόλης που ισοπέδωσε η γερμανική αεροπορία στον Ισπανικό εμφύλιο ή όταν καταγγέλλει την ιμπεριαλιστική εισβολή των Αμερικάνων στην Κορέα, ο πόλεμος δεν έχει τίποτε το ένδοξο. Αντίθετα αποτελεί την χείριστη έκφραση βίας και κτηνωδίας. Έτσι, λοιπόν, φτάνουμε στο δεύτερο ερώτημα. Για να χαρακτηρίσουμε τη σχέση της τέχνης με τον πόλεμο χρησιμοποιούμε την λέξη «εικονίζει», αντί για τη λέξη «αναπαριστά».

Αποφύγαμε την έξη αναπαράσταση, αναπαριστώ καθώς, αν δεν γίνουν οι σωστές διευκρινίσεις, περιέχει τον κίνδυνο να νομίσουμε ότι η τέχνη προσπαθεί να αντιγράψει παθητικά την πραγματικότητα, κάτι που από την μία είναι ακατόρθωτο και από την άλλη οδηγεί το έργο μακριά από την ουσία της ζωής. Από τα αρχαία χρόνια στην Ελλάδα οι Έλληνες, αν και στη μάχη φορούσαν πανοπλίες, σε πολλά ανάγλυφα εικονίζονται να πολεμούν γυμνοί, γιατί ο καλλιτέχνης πίστευε ότι αυτό εξέφραζε πιο σωστά το ηρωικό ήθος του πολεμιστή. Γενικότερα μάλιστα, σε αντίθεση με Ασιάτες, Αιγυπτίους και Ρωμαίους, οι Έλληνες τεχνίτες συνελάμβαναν τον πόλεμο μέσα από το πρίσμα του μύθου που από μόνος του αποτελεί απομάκρυνση από την εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι, οι Περσικοί πόλεμοι εικονίζονται στις μετώπες του Παρθενώνα με τα μυθικά «ισοδύναμα» της αμαζονομαχίας και της κενταυρομαχίας. Πίσω από την μυθική εικόνα διαβάζουμε το ιστορικό γεγονός. Γενικότερα, βέβαια, οι τέχνες των «πρωτογόνων», των παιδιών και μη δυτικών πολιτισμών, όπως αυτοί της Αφρικής, που ο Πικάσο είχε μελετήσει και αξιοποιήσει δεν αντιγράφουν αλλά παραμορφώνουν και μεταμορφώνουν δημιουργικά την πραγματικότητα. Από τα τέλη του 19 ου αιώνα ο τρόπος με τον οποίο οι εικαστικοί καλλιτέχνες συλλαμβάνουν και αποτυπώνουν τον κόσμο αλλάζει εντυπωσιακά. Οι κανόνες της ζωγραφικής προοπτικής, το σχέδιο, τα χρώματα, η οργάνωση του χώρου μεταβάλλονται ραγδαία. Στην κοσμογονία αυτή, όπου έπαιξαν σπουδαίο ρόλο ζωγράφοι και γλύπτες από πολλές χώρες, ο Πικάσο με τις αλλεπάλληλες καινοτομίες που εγκαινίασε κρατά πρωταγωνιστική θέση. Έτσι, όποιος πρωτοδεί την Γκερνίκα καταλαβαίνει με μια πρώτη ματιά ότι αυτό που ζητά ο καλλιτέχνης δεν είναι η εξωτερική αναπαράσταση του γεγονότος, αλλά η έκφραση της φρίκης και του πόνου που μοιάζει να παραμορφώνει τον χώρο, τα πρόσωπα, τα κορμιά. Με την έννοια αυτή το έργο του είναι πολιτικό χωρίς να είναι μια επίπεδη προπαγάνδα. Αντίθετα, η καταγγελία περνά μέσα από μια κορυφαία δημιουργία. 2. Βιογραφία του Πάμπλο Πικάσο Ο Πικάσο είναι ο ζωγράφος που κατάφερε να απογειώσει την τέχνη του εικοστού αιώνα πάνω από τη ροή της ιστορίας. Η επιμονή του στο κυνήγι της ομορφιάς άλλαξε τότε τα πάντα στην τέχνη.το όνομά του έχει ταυτιστεί με κάθε λογής πρωτοπορία. Έγινε οικείο σε μυημένους και αδαείς. Έγινε «σλόγκαν». Ο Πάμπλο Πικάσο γεννήθηκε στις 25 Οκτωβρίου του 1881 στη Μάλαγα της Ανδαλουσίας. Ο πατέρας του, ΡούιθΜπλάσκο, ήταν καθηγητής ζωγραφικής και σχεδίου στη Σχολή Καλών Τεχνών στη Μάλαγα και έτσι ο Πάμπλο από πολύ μικρός επέδειξε εξαιρετική ικανότητα στο σχέδιο και στη ζωγραφική, σε έκφραση νατουραλιστική, ακαδημίζουσα. Το 1904 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι και, ως το 1906, περνά από την περίοδο «Τουλούζ Λωτρέκ» στη «Γαλάζια» και στη «Ροζ περίοδο». Ο κυβισμός έπειτα υπήρξε για τον Πικάσο ένα πάθος που κράτησε περίπου πέντε χρόνια και κατόπιν το 1915 γυρίζει και πάλι σ έναν επιδέξιο ρεαλισμό που προχωρά μετά το 1917 στους νεοκλασικούς του πίνακες. Κάθε προσπάθεια, όμως, χρονολογικής κατάταξης καταλήγει σε αποτυχία, γιατί καμιά περίοδος δεν είναι κλειστή για τον Πικάσο, καμιά δεν περιορίζεται σ ένα μόνο

ύφος. Ο Πικάσο ακολούθησε μια μακρά πορεία στο χώρο της ζωγραφικής, της κεραμικής και της γλυπτικής, με άσβεστη δημιουργικότητα, η οποία τον κρατούσε πάντα στο κέντρο της διεθνούς πρωτοπορίας. Η ζωγραφική του επηρεασμένη από τη «ροζ» και τη «γαλάζια» περίοδο ευαισθητοποιείται και εκφράζεται με συμπάθεια γύρω από την ανθρώπινη φιγούρα. Ο Πικάσο χωρίς να έχει επηρεαστεί από το κίνημα του Φωβισμού, το οποίο χαρακτηρίζεται από την εκφραστική αξιοποίηση του έντονου απλού χρώματος και την απλοποίηση της φόρμας, διατηρεί τη δική του ευαισθησία στα χρώματα και με ακρίβεια στο σχέδιο δίνει ένα δικό του νόημα και περιεχόμενο στον πίνακα. Ταυτόχρονα, όμως, λεπταίνει τις φιγούρες και αρχίζει παραμορφώσεις και επιμηκύνσεις, πράγματα που φανερώνουν τη βαθύτερη επίδραση που ενεργούσε κιόλας στον Πικάσο η πρώτη του γνωριμία και οι πρώτες του επαφές με το έργο του Γκρέκο στη Βαρκελώνη. Πηγές έμπνευσης για τον Πικάσο αποτέλεσαν επίσης και οι δύο μεγάλοι ζωγράφοι, Σεζάν και Βελάσκεθ, αλλά και η ιβηρική γλυπτική και αφρικανική τέχνη. Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα έκθεση των τελευταίων έργων του, που ζωγράφισε κατά το 1969, οργανώθηκε στην Αβινιόν, το 1970, από την Υβόν Ζερβός (γυναίκα του Κριστιάν Ζερβός, του ιστορικού της τέχνης και κριτικού) και στην οποία ο Πικάσο παρουσίασε στα ογδόντα του χρόνια, μια μεγάλη σειρά από φιγούρες που δείχνουν την ανεξάντλητη νεότητά του. Πρόκειται για φιγούρες με παραμορφωμένα πρόσωπα σε τραγική ένταση που εκφράζουν το εσωτερικό δράμα του καλλιτέχνη. Συγκεκριμένα η Μερόπη Πρέκα είπε για την έκθεση αυτή: «Θυμάμαι ότι, τότε, είχα θαυμάσει τον τρομερό ψυχισμό που διέθετε όχι τόσο το έργο, αυτό καθεαυτό, όσο η δύναμη και η αντοχή του ίδιου του ζωγράφου. Τον φανταζόμουνα να δουλεύει γυμνός, όπως το συνήθιζε, μπροστά στο καβαλέτο του, με τις αποφασιστικές κινήσεις των χεριών. Των ίδιων αυτών χεριών που σαλεύουν απελπισμένα στην «Γκουέρνικα», με τις πιο ακραίες θεατρικές χειρονομίες για να τονίσει τον τρόμο και την φρίκη. Κάθε έργο ζωγραφικής είναι σαν μια αυτοπροσωπογραφία ή σαν μια αυτοβιογραφία. Και τα έργα ενός δημιουργού είναι έργα ενός μονολόγου της μοναξιάς. Μπορούμε να κάνουμε ακτινογραφία της σκέψης, των αισθήσεων και των συγκινήσεων της στιγμής.» 1. Είναι φανερό, άλλωστε, ότι ό,τι μας συνεπαίρνει στην προσωπικότητα και το έργο του Πικάσο, ό,τι έστησε τη μεγαλοσύνη του, είναι η άρνησή του στην εύκολη δόξα της πεπατημένης. Ποτέ δεν ζωγράφισε «αριστουργήματα» για τα μουσεία, αρνήθηκε να στηρίξει την παραγωγή του σε συμβατικές βάσεις και καθιερωμένους κανόνες, πράγματα που θα του εξασφάλιζαν έτσι μια σίγουρη, υψηλή θέση στην ιεραρχία της τέχνης. Ένας Αμερικάνος κριτικός, ο Φρανκ Έγκλαρ, παρατηρεί πως ο Πικάσο: «Εκφράζει την αθλιότητα του μοντέρνου κόσμου που έχασε την παρηγοριά της σωτηρίας, μα ξεφεύγει [ο Πικάσο] από αυτόν δημιουργώντας ελεύθερα έναν άλλο.» 2. Όταν ρώτησαν κάποτε τον Αντρέ Μαρλώ «Τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει τον εικοστό αιώνα», ο ίδιος απάντησε: «Τον εικοστό αιώνα τον χαρακτηρίζει η συγκλονιστική αυθαιρεσία ενός Πικάσο» 3. Δεν αναφέρθηκε ούτε σε επαναστάσεις, ούτε σε πολιτική, οικονομία ή 1 Μερόπη Πρέκα, «Πάμπλο Πικάσο», σελ.123 από βιβλ. «Πάμπλο Πικάσο- ο Ζωγράφος του 20 ου Αιώνα» 2 Φράνκ Έγκλαρ, «Ο Πικάσσο» του Π.Καραβιας,σελ.91 από βιβλ. «Πάμπλο Πικάσο- ο Ζωγράφος του 20 ου Αιώνα» 3 Αντρέ Μαρλώ, «Πάμπλο Πικάσο» της Μ.Πρέκα», σελ.123 από βιβλ. «Πάμπλο Πικάσο- ο Ζωγράφος του 20 ου Αιώνα»

φιλοσοφία. Είπε ουσιαστικά για τη δύναμη της εικόνας. Της εικόνας που όταν έχει λόγο και ουσία έχει την ικανότητα να καθοδηγεί και να ερεθίζει δραστικά, χωρίς να γνωρίζει σύνορα. Μπορεί να κραυγάζει χωρίς ήχο και να δονεί τη σκέψη. Ο ανήμερος ταύρος του Πικάσο σηματοδότησε την ανελέητη εποχή που ζούμε. Άλλωστε, ακόμα και ο ίδιος ο Πικάσο είχε πει στον Κριστιάν Ζερβός το 1935: «Το ουσιώδες σ αυτή την εποχή της μιζέριας είναι να δημιουργείς ενθουσιασμό. Πόσοι έχουν διαβάσει Όμηρο; Κι όμως, μιλάμε γι αυτόν. Έτσι δημιουργήθηκε ο ομηρικός μύθος που προκαλεί πολύτιμο ψυχικό ερεθισμό. Αυτό χρειαζόμαστε σήμερα όλοι εμείς, αλλά και οι νέοι.» 4. ο Πικάσο ήταν ο ζωγράφος που σφράγισε τον αιώνα μας και ο οποίος εξέφρασε όσο κανένας άλλος καλλιτέχνης της εποχής μας το τραγικό αίσθημα που δίνει η οξυδερκής αντίληψη για τον κόσμο μας. Ο Πικάσο πέθανε στις 8 Απριλίου του 1973, ενώ προς το τέλος της ζωής του επαναλάμβανε συνεχώς τη φράση «δεν έχω πει ό,τι έχω να πω και δεν μου μένει πολύς χρόνος.». Ο Πικάσο πράγματι είναι ο μεγαλύτερος πρωταγωνιστής της τέχνης του σήμερα και παραμένει ένα σημαντικό κλειδί για να καταλάβουμε πενήντα χρόνια εικαστικής ιστορίας. Στη σειρά των αντιφάσεων όπου είναι μπλεγμένο το έργο του Πικάσο υπάρχει ένα στοιχείο που παραμένει σταθερό και αυτό είναι η συνείδησή του για τον αντικειμενικό κόσμο. Η μεγάλη επανάσταση στις τέχνες,που περάτωσε σχεδόν ολομόναχος, είναι πως ο κόσμος είναι η δική του καινούργια παράσταση. Απογράφει τα στοιχεία του και τις λεπτομέρειες του με μια βαναυσότητα που έχει όμως και χάρη. Η ΓετρούδηStein έγραψε ότι ο Πικάσο δεν ενδιαφερόταν για το πνεύμα γιατί τον απασχολούσαν πολύ τα πράγματα. Δεν αρνείται το αντικείμενο, το φωτίζει όμως με την ευφυΐα και το συναίσθημά του. Σε κάποιες δηλώσεις του το 1935 έλεγε: «Εγώ χειρίζομαι τη ζωγραφική όπως συμπεριφέρομαι στα πράγματα. Ζωγραφίζω ένα παράθυρο σαν να κοίταζα από ένα παράθυρο. Αν ένα ανοιχτό παράθυρο χτυπάει άσχημα σ ένα πίνακα, τότε τραβάω τις κουρτίνες και το κλείνω, όπως θα έκανα στο δωμάτιό μου. Στη ζωγραφική όπως και στη ζωή πρέπει να δρα κανείς άμεσα. Σίγουρα η ζωγραφική έχει τις συμβατικότητές της και κατ ανάγκη πρέπει αν τις λάβετε υπόψη, δεν μπορείτε να τις αποφύγετε. Αλλά παρ όλα αυτά δεν πρέπει να χάσετε από τα μάτια σας την πραγματική ζωή» 5. Ο Πικάσο ποτέ δεν υπήρξε ένας καλλιτέχνης που έζησε στο περιθώριο των γεγονότων. Υπήρξε ένας άνθρωπος βουτηγμένος στον καιρό μας. Το έργο του Πικάσο είναι μέχρι το τέλος η ιστορία του πώς αντέδρασε ο ίδιος σε όλα όσα συνέβησαν γύρω του. Κάποια έργα του είναι καρπός ενός καιρού τραγικού, ματωμένου και κατεστραμμένου από την ορμή του πολέμου, του καιρού της καταστροφής του ανθρώπου. Αλλά δίπλα σ αυτά ο Πικάσο ήξερε να ζωγραφίζει και τα πιο ανθρώπινα συναισθήματα. Ζωγράφισε τη χαρά, την επιθυμία για δικαιοσύνη και ειρήνη, ζωγράφισε την δόξα του ανθρώπου. Το να χωρίζουμε το έργο του Πικάσο σ εκείνο που είναι το «καλό» και σ εκείνο που είναι το «κακό», σ εκείνο που είναι «ζωή» και σ εκείνο που είναι «θάνατος» θα ήταν μια ενέργεια λαθεμένη. Ο Πικάσο είναι αυτή ακριβώς η πολυπλοκότητα, είναι αυτή η ενότητα της αντίφασης. Σε κάθε έργο του αποκαλύπτονται τέτοια αντιφατικά στοιχεία. Εκείνο, όμως, που μετράει σ αυτές τις αντιφάσεις είναι ο άσβεστος έρωτας του Πικάσο για την ειλικρίνεια και την 4 Πάμπλο Πικάσο, «Πάμπλο Πικάσο» της Μ.Πρέκα», σελ.123 από βιβλ. «Πάμπλο Πικάσο- ο Ζωγράφος του 20 ου Αιώνα» 5 Πάμπλο Πικάσο, «Οι Πρωτοπορίες της τέχνης του 20 ου αιώνα» του Μάριο ντε Μικέλι(σελ.236)

αλήθεια. «Η τέχνη» είπε «δεν είναι εφαρμογή ενός κανόνα ομορφιάς, αλλά εκείνο που συλλαμβάνουν το ένστικτο και το μυαλό πέρα από κάθε κανόνα.» 6. Γι αυτό το λόγο ο Πικάσο φεύγοντας από τον κυβισμό έφτασε στην Γκουέρνικα και πέρα από την Γκουέρνικα. 3.Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε στις 17 Ιουλίου του 1936 και ολοκληρώθηκε την 1 η Απριλίου του 1939 με την ήττα των αριστερών και των φιλελεύθερων δυνάμεων και τη νίκη των εθνικιστών με αρχηγό τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο, ο οποίος επέβαλε δικτατορία. Στις αρχές της δεκαετίας του 30 η πολιτική ζωή στην Ισπανία ήταν χωρισμένη ανάμεσα στη αριστερά και τη δεξιά. Η μοναρχία είχε καταργηθεί, ενώ η αριστερά διεκδικούσε την αναδιανομή της γης, την αυτονομία των περιοχών που αποτελούσαν την Ισπανία και τον περιορισμό της δύναμης της καθολικής εκκλησίας. Το 1936 η Αριστερά, σε συνεργασία με τις δυνάμεις από τον κεντρώο χώρο, ανέβηκε στην εξουσία. Οι αιματηρές αψιμαχίες που ακολούθησαν προκάλεσαν την εξέγερση ου στρατού. Ιδιαίτερα οι νεαροί αξιωματικοί, στους οποίους στηρίχθηκε ο Φράνκο, θεωρούσαν ότι η Ισπανία ήταν υπό «ερυθρά απειλή» και ότι έπρεπε να προστατεύσουν τον χριστιανικό πολιτισμό με κάθε τρόπο. Η σια των όπλων αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο «Ισπανίες» ήταν γεγονός. Από την μια πλευρά ήταν οι Δημοκράτες, οι οποίοι διακρίνονταν για τα αντικληρικαλιστικά τους πιστεύω και διατηρούσε τη μεγαλύτερη δύναμή της στις πόλεις, ενώ από την άλλη ήταν οι Εθνικιστές, οι οποίοι επιδίωκαν τη δημιουργία ενός συγκεντρωτικού κράτους και αντιτίθεντο στις αυτονομιστικές τάσεις της Βασκωνίας και της Καταλονίας. Η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερμανία υποστήριξαν σχεδόν από την αρχή τις δυνάμεις του Φράνκο με έμψυχο και άψυχο υλικό. Η Γαλλία υποστήριξε στην αρχή την κυβέρνηση της Μαδρίτης, ενώ σύμμαχοι της συνέχισαν να είναι η Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό. Ωστόσο οι περισσότερες δημοκρατικές χώρες της Δύσης κράτησαν ουδέτερη στάση. Ο πόλεμος είχε διάρκεια τριών χρόνων και ήταν άγριος και ανελέητος, όπως κάθε εμφύλιος άλλωστε. Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων του Ισπανικού Εμφυλίου δεν είναι μέχρι σήμερα εξακριβωμένος. Υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάνει μέχρι 1.000.000. Η καθολική εκκλησία που θεωρούταν υποστηρικτής του παλιού καθεστώτος δέχθηκε τις επιθέσεις των δημοκρατικών. Οι εθνικιστές από την άλλη μεριά προέβησαν σε μαζικές εκκαθαρίσεις διαφωνούντων και αντιπάλων τους, με πιο γνωστό θύμα το διάσημο θεατρικό συγγραφέα και ποιητή Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Επίσης πραγματοποίησαν βομβαρδισμούς με αεροπλάνα, τα οποία τους είχαν διαθέσει ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι. Ο βομβαρδισμός της βασκικής πόλης Γκερνίκα, έμεινε στην ιστορία χάρις στον περίφημο πίνακα του Πάμπλο Πικάσο, που αποτύπωσε μοναδικά τη φρίκη του πολέμου. 6 Πάμπλο Πικάσο, «Οι Πρωτοπορίες της τέχνης του 20 ου αιώνα» του Μάριο ντε Μικέλι(σελ.243)

Ο Ισπανικός εμφύλιος ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας και προκάλεσε τη συμπαράσταση από χιλιάδες αντιφασίστες σ όλο τον κόσμο, ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες. Μετά την κατάληψη της Βαρκελώνης και της Μαδρίτης ο Ισπανικός εμφύλιος έλαβε τέλος την 1 η Απριλίου του 1939. Ο Φράνκο,ως νικητής, επέβαλε μια στυγνή δικτατορία, η οποία κατέρρευσε με το θάνατό του το 1975, οπότε στη Ισπανία εδραιώθηκε ξανά η δημοκρατία. 4. Ο Βομβαρδισμός της Γκουέρνικα Η πολύνεκρη αεροπορική επίθεση κατά της βασκικής πόλης Γκουέρνικα έλαβε χώρα το απόγευμα της 26 ης Απριλίου 1937 και έμεινε στην ιστορία κυρίως χάρις στον πινάκα του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου Πικάσο, που αποτύπωσε μοναδικά τη φρίκη του πολέμου. Η Γκουέρνικα μια πόλις πέντε χιλιάδων ανθρώπων και χιλιάδων δημοκρατικών προσφύγων ήταν πολλή σημαντική για τους Βάσκους, γιατί κάτω από μια βελανιδιά στο κέντρο της πόλης συνήθιζε να συνεδριάζει η Βουλή τους. Την άνοιξη του 1937 οι εθνικιστές του Φράνκο έχοντας ήδη υπό τον έλεγχό τους το μεγαλύτερο μέρος της Ισπανίας, ήθελαν να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους στο βορρά καταλαμβάνοντας το Μπιλμπάο, τη μεγαλύτερη πόλη των ανυπότακτων Βάσκων. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την κατάληψή της ήταν η Γκουέρνικα, η οποία βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο στο δρόμο προς αυτήν. Η εντολή για τον βομβαρδισμό της Γκουέρνικα δόθηκε από τους φρανκιστές στον αντισμήναρχο Βόλφραμ Φράιχερ Ριχτχόφεν, που ήταν επικεφαλής των γερμανών εθελοντών πιλότων, οι οποίοι είχαν σταλεί με διαταγή του Ράιχ για να εμποδίσουν την εξάπλωση του Κουμμουνισμού και να δοκιμαστούν σε συνθήκες μάχης. Οι εθελοντές αυτοί είχαν συγκροτήσει τη «Λεγεώνα Κόνδωρ». Στη επιχείρηση που σχεδίασε ο Ριχτχόφεν θα έπαιρναν μέρος 20 γερμανικά μαχητικά και 3 ιταλικά, τα οποία είχε στείλει ο Μουσολίνι για να υποστηρίξει τον ομοϊδεάτη του Φράνκο. Η Επιχείρηση Επίπληξη, όπως ήταν η κωδική ονομασία, πραγματοποιήθηκε από τις 4:30 το απόγευμα έως στις 7 το βράδυ της 26 ης Απριλίου του 1937. Η Γκουέρνικα ήταν μια πόλη ανοχύρωτη, πράγμα που έκανε τον βομβαρδισμό της «περίπατο» για τους πιλότους. Η πόλις σχεδόν ισοπεδώθηκε από τους ανηλεείς βομβαρδισμούς και από τις μεγάλες πυρκαγιές που ακολούθησαν. Τα θύματα ανήλθαν σε 1654 νεκρούς και 889 τραυματίες, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν οι αρχές, αν και πρόσφατες έρευνες μειώνουν τον αριθμό των νεκρών γύρω στους 300, πράγμα βέβαια που δεν μειώνει σε τίποτα την φρίκη της επίθεσης. Ήταν ένα κλασσικό έγκλημα πολέμου, αφού η επίθεση δεν εκδηλώθηκε κατά στρατιωτικού στόχου. Σύμφωνα, όμως, με διάφορες εικασίες οι Γερμανοί υπερέβησαν τις οδηγίες των Ισπανών και ισοπέδωσαν την πόλη ως αντίποινα για το λιντσάρισμα από Δημοκρατικούς ενός γερμανού πιλότου, το αεροπλάνο του οποίου είχε πέσει κοντά στο Μπιλμπάο λίγες μέρες νωρίτερα. Οι εθνικιστές από την άλλη μεριά, χωρίς βέβαια να αρνηθούν το βομβαρδισμό της Γκουέρνικα, έριξαν τις ευθύνες για τις μεγάλες πυρκαγιές στους υποχωρούντες Δημοκρατικούς, οι οποίοι εφάρμοζαν την τακτική της «καμένης γης», πράγμα που ήταν εν μέρει αλήθεια.

5.Ανάλυση του πίνακα Γκουέρνικα Μια από τις πηγές έμπνευσης του Πικάσο ήταν και ο πίνακας του Γκόγια «3 η Μαΐου 1808», ο οποίος αποκλίνοντας από τα παραδοσιακά πρότυπα, απεικονίζει την φρίκη του πολέμου. Ο Πικάσο με τη σειρά του, σπάζοντας τα δεσμά της συμβατικότητας της εποχής του ζωγραφίζει την ανατρεπτική Γκουέρνικα. Στην επιθεώρηση NewMasses, Νέα Υόρκη, στις 13 Μαρτίου του 1945, δημοσιεύτηκε μία συνέντευξη του Πικάσο που δόθηκε στον αμερικάνο ζωγράφο ΤζέρομΣέκλερ στο Παρίσι. Μεταξύ άλλων, ο ζωγράφος ρώτησε τον Πικάσο «Κοιτάξτε εκεί δα έχει ένα ποτήρι και ένα λεμόνι, με τις φόρμες τους και τα χρώματά τους-κόκκινα, γαλάζια, κίτρινα. Βλέπετε μήπως σ αυτά κάποια πολιτική σημασία;». Και ο Πικάσο απάντησε: «Έτσι απλά σαν αντικείμενα όχι. Εγώ ζωγραφίζω για να ζωγραφίζω. Ζωγραφίζω τα αντικείμενα γι αυτό που είναι. Αυτό είναι στο υποσυνείδητό μου. Μόνο όταν ο κόσμος τα κοιτάζει βγάζει διαφορετικά νοήματα, ανάλογα με εκείνο που βλέπει ο καθένας. Δεν σκέφτηκα ποτέ να δώσω στο έργο μου ξεχωριστά νοήματα. Αν ζωγραφίσω ένα σφυρί και ένα δρεπάνι, ο κόσμος μπορεί να πιστέψει πως είναι το σύμβολο του κομμουνισμού, αλλά για μένα είναι μόνο ένα σφυρί και ένα δρεπάνι. Δεν υπάρχει οπωσδήποτε καμία αίσθηση σκόπιμης προπαγάνδας στη ζωγραφική μου.». «Εκτός από την Γκουέρνικα» είπε ο Σέκλερ. «Ναι», συμφώνησε ο Πικάσο, «Εκτός από την Γκουέρνικα. Με εκείνο τον πίνακα κάνω σκόπιμη έκκληση στο λαό, έχει προπαγανδιστική σημασία.». Άλλωστε ο ίδιος είχε δηλώσει όταν τον ζωγράφιζε : «Η σύνθεση που ετοιμάζω και που θα την ονομάσω Γκουέρνικα εκφράζει με σαφήνεια την απέχθεια μου προς την στρατιωτική κάστα που βύθισε την Ισπανία σ έναν ωκεανό πόνου και θανάτου.» 7. Όταν ο Φράνκο και η κυβέρνηση του το 1937, παράγγειλαν ένα έργο για το κυβερνητικό περίπτερο της Ισπανίας στη μεγάλη έκθεση του Παρισιού κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου της Ισπανίας, ο Πικάσο δέχτηκε την παραγγελία του κατεστημένου που συνιστούσε ο Φράνκο και μεγαλούργησε με την «Γκουέρνικα». Η ιστορία γνωστή. Τα γερμανικά αεροπλάνα για να βοηθήσουν το σύμμαχο Φράνκο βομβάρδισαν λυσσαλέα την μικρή πόλη Γκουέρνικα καταστρέφοντάς την σχεδόν ολοσχερώς. Η σύνθεση του Πικάσο είναι συγκλονιστική και ακόμα και σήμερα εντυπωσιακά επίκαιρη. Η Γκουέρνικα ήταν η πρώτη σφαγή αθώων της εποχής μας και ήταν ο σπινθήρας για μια παγκόσμια πυρκαγιά. Το έργο ξεσήκωσε συνειδήσεις. Η ελεύθερη βούληση του Πικάσο, είχε τολμήσει στην ουσία να καταγγείλει την ίδια την εξουσία που του είχε δώσει την παραγγελία του έργου. Ο πολιτισμένος κόσμος τρόμαξε από την ωμότητα εκείνου του εγκλήματος και το έργο του Πικάσο, που γεννήθηκε από τον πόνο, την οργή και το πάθος του, ήταν μια σπαρακτική πράξη κατηγορίας κατά της προσπάθειας να εγκαθιδρυθεί στη Ευρώπη η κυριαρχία της άρνησης του ανθρώπου. Στην Γκουέρνικα κάθε παράσταση και κάθε σημείο εκφράζει το γεγονός αυτό καθεαυτό και η οποιαδήποτε παραμόρφωση τονίζει την αλήθεια των πραγμάτων. Ο ταύρος, το άλογο, το μαχαίρι, η λάμπα, το λουλούδι, τα εμβληματικά πρόσωπα του 7 Πάμπλο Πικάσο, «Τα γραφτά του Πικάσο» του Μάριο ντε Μικέλι(σελ.76-77)

δράματος αποκτούν ένα αμείλικτο νόημα, αποκτούν δηλαδή την παγκόσμια καταδίκη κάθε πράγματος που καταστρέφει τη ακεραιότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αλλά η Γκουέρνικα σε εκείνα τα χρόνια θέλει να πει και κάτι άλλο. Σε εκείνη την περίοδο η θεωρητικοποίηση της καθαρής τέχνης και της ποίησης σαν «απουσίας», έχει φτάσει στο αποκορύφωμά της. Η Γκουέρνικα έρχεται για να ανατρέψει όλα αυτά και να επιβεβαιώσει το αντίθετο. Ήταν η ένδειξη για το πόση ιστορία, πόση παρουσία και πόση συμμετοχή έπρεπε και μπορούσε να βιώσει η τέχνη. Για όλες αυτέ τις αιτίες, η Γκουέρνικα, εκτός από βασικό στοιχείο της σύγχρονης ιστορίας της τέχνης, ήταν και ένα έργο που καθόρισε τη διαμόρφωση της συνείδησης των διανοουμένων κάθε χώρας. Το έργο εκφράζει την προσωπική αλληγορική άποψη του καλλιτέχνη για τη βία, τη φρίκη και την κτηνωδία του πολέμου. Μια απεγνωσμένη έκφραση είναι χαραγμένη στις μορφές που έχει ζωγραφίσει από τις οποίες «ακούγονται» κραυγές πόνου και δυστυχίας. «Ακούγεται» όμως και ο αποτροπιασμός του ίδιου του Πικάσο για τον βομβαρδισμό άμαχων πληθυσμών. Η Γκουέρνικα είναι μια απόδειξη ότι ο Πικάσο είναι ένας καλλιτέχνης με κοινωνική συνείδηση. «Η ζωγραφική», έλεγε, «δεν είναι για να στολίζει διαμερίσματα. Είναι ένα πολεμικό εργαλείο για την επίθεση και την άμυνα ενάντια στον εχθρό.». Ο εχθρός όπως είχε ξεκαθαρίσει πολλές φορές ο ίδιος είναι όποιος εκμεταλλεύεται τους συνανθρώπους του από εγωισμό ή από συμφέρον. Στη Γκουέρνικα φαίνεται καθαρά η τάση του Πικάσο για αποσύνθεση και παραμόρφωση των μορφών και των αντικειμένων προσπαθώντας με αυτόν τον τρόπο να εκφράσει καλύτερα την αγωνία και την φρίκη των ανθρώπων μπροστά στο θάνατο. Πρώτα χρησιμοποιεί μόνο δυο χρώματα και τις αποχρώσεις τους. Αυτά είναι το μαύρο, το άσπρο και οι ενδιάμεσες αποχρώσεις του γκρι. Δεν χρησιμοποιεί άλλα χρώματα για να δώσει έστω και μια στοιχειώδη ομορφιά στον πίνακα, αλλά με αυτό τον τρόπο αποτύπωσε την απογοήτευση, την καταχνιά, τον πόνο και τη δυστυχία. Άνθρωποι και ζώα στον πίνακα βρίσκονται σε πλήρη ακαταστασία. Άσπρες φιγούρες με μάτια που δείχνουν φόβο, απελπισία, πόνο, με στόματα ορθάνοιχτα που φωνάζουν για έλεος, που ουρλιάζουν από τον πόνο και τη δυστυχία. Οι περισσότερες μορφές δεν έχουν μια συγκεκριμένη μορφή. Αλλού τα μάτια, αλλού τα χέρια. Με αυτόν τον τρόπο φανερώνονται όχι μόνο οι τραγικές συνέπειες ενός βομβαρδισμού αλλά και η ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων. Μία από τις τραγικότερες μορφές του πίνακα είναι η μάνα που κρατάει αγκαλιά το νεκρό παιδί της. Μέσω των μορφών δημιουργούνται ήχοι. Άνθρωποι και ζώα έχουν ανοιχτά τα στόματα από όπου βγαίνει ένα «βουβό» ουρλιαχτό. Αυτό φαίνεται καλύτερα στις εκφράσεις των μορφών που δείχνουν ξεκάθαρα την πανωλεθρία και τη δυστυχία που φέρνει ο πόλεμος. Με αυτόν τον τρόπο ο Πικάσο παρουσιάζει τον πόνο να μοιάζει με κραυγή, αμφιβολία και φρίκη. Ο Πικάσο είχε πει ότι ο ταύρος αντιπροσωπεύει την αγριότητα, το άλογο τον λαό και ότι ο ταύρος δεν είναι ο φασισμός αλλά η αγριότητα και ο σκοταδισμός. Στην κάτω μεριά του πίνακα εκτείνεται το σώμα ενός νεκρού

πολεμιστή με τα χέρια ανοιχτά και την μορφή παραμορφωμένη. Ο Πικάσο σχεδίασε τον πολεμιστή με το ένα χέρι από την μία και το άλλο χέρι από την άλλη πλευρά ώστε η στάση αυτή να θυμίζει την σταύρωση. Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία για τη δημιουργία ενός πετυχημένου πίνακα είναι το να χρησιμοποιείς σωστά το φώς. Σχετικά με τον φωτισμό του έργου οι κριτικοί έχουν κατά καιρούς διαφωνήσει. Άλλοι ισχυρίζονται ότι τα ανοιχτόχρωμα μέρη του έργου, που υποδηλώνουν το φωτισμό, προέρχονται από πολλές πηγές φωτός και άλλοι υποστηρίζουν ότι το φως έρχεται από μία σκέτη ηλεκτρική λάμπα που οι ακτίνες της μυτερές σαν δόντια δεν αφήνουν κανένα παράθυρο ελπίδας αλλά αντίθετα δίνουν στον πίνακα μια σκληρότητα αποτυπώνοντας το παράλογο του πολέμου. Αν προσέξει κανείς τα μάτια στα πρόσωπα που εικονίζονται, δηλαδή στη μητέρα, στον νεκρό πολεμιστή, στον ταύρο, στο άλογο και στις άλλες μορφές, είναι όλα βαλμένα σε διαφορετικές και αφύσικες θέσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί αντικρίζουν ένα κόσμο παράλογο και κτηνώδη. Με την μετατόπιση των ματιών από τις θέσεις τους και με τις παραμορφώσεις των σωμάτων παρουσιάζεται εδώ η παραφροσύνη του πολέμου. Ιδιαίτερα για τα σώματα που σχεδιάστηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνονται σαν κομματιαστά μπορούμε να πούμε ότι απεικονίζουν το αποτέλεσμα που φέρνει η έκρηξη μιας βόμβας. Ολόκληρος ο πίνακας δίνει την εντύπωση πως απεικονίζει εκείνο ακριβώς που συμβαίνει τη στιγμή της έκρηξης. Ο ζωγράφος όμως έχει βάλει στον πίνακά του και μια εστία ελπίδας φανερώνοντας έτσι πως ακόμα και στις πιο σκοτεινές εποχές μπορεί να υπάρξει ελπίδα για κάτι καλύτερο. Είναι η έννοια του πολιτισμού που προσπαθεί να σωθεί. Επίσης δείχνει την επιθυμία του Πικάσο να λήξει ο πόλεμος. Αυτή η εστία είναι μια λάμπα πετρελαίου που κρατάει μια γυναικεία μορφή και ρίχνει ένα γλυκό φώς που έρχεται σε αντίθεση με το σκληρό και αδυσώπητο φώς της λάμπας.

Η Γκουέρνικα είναι ένας πίνακας γεμάτος με αντιπολεμικά μηνύματα, μια έντονη διαμαρτυρία εναντίον του πολέμου και της καταστροφής που αυτός σπέρνει. Ο Πικάσο κατάφερε μέσα σε αυτόν να κλείσει όλα του τα συναισθήματα για τον πόλεμο. Η Γκουέρνικα ξεφεύγει από τα στενά όρια της Ισπανίας και εκφράζει παγκόσμια και διαχρονικά κάθε λαό που ένιωσε τη φρίκη του πολέμου. Είναι μια απόδειξη πως ο Πικάσο είναι ένας καλλιτέχνης με κοινωνική συνείδηση. Το 1935 σε μια συνομιλία με τον Κριστιάν Ζερβός, τον εκδότη των περίφημων «Cahiersd art», ο Πικάσο δήλωσε: «Η ζωγραφική δεν είναι απλή διασκέδαση ή στολίδι. Όπως δεν υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από τα όπλα στα χέρια του στρατηγού και από τη δικαιοσύνη στα χέρια του δικαστή, έτσι δεν υπάρχει και τίποτα πιο επικίνδυνο από ένα πινέλο στα χέρια του ζωγράφου.» 8. Στη διάρκεια της κατοχής ο γερμανός πρέσβης στο Παρίσι, ΌττοΆμπετζ, επισκέφθηκε τον Πικάσο στο εργαστήρι του. Φεύγοντας είδε τη φωτογραφία της Γκουέρνικα. «Εσείς το κάνατε αυτό;» ρώτησε τον ζωγράφο και εκείνος του απάντησε λακωνικά: «Όχι, εσείς!» 9. Από το 1992 ο περίφημος πίνακας βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης «Βασίλισσα Σοφία» της Μαδρίτης. Η Γκουέρνικα θα υπενθυμίζει πάντα σε όλους μας το τόσο απλό μα τόσο δύσκολο απόφθεγμα του Μενάνδρου: «Ὡς χαρίεν ἔστ' ἄνθρωπος, ὅταν ἄνθρωπος ᾖ», δηλαδή πόσο όμορφο πλάσμα είναι ο άνθρωπος,όταν είναι άνθρωπος. 8 www.art-teachers.com 9 Πάμπλο Πικάσο, www.antifono.gr

Βιβλιογραφία-Πηγές «Οι κυβιστές ζωγράφοι», Guillaume Apollinaire, εκδ. ΝΕΦΕΛΗ (βιβλιοθήκη της τέχνης) «Τα γραφτά του Πικάσο», Μάριο ντε Μικέλι, εκδ. Οδυσσέας «Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής», Χέρμπερτ Ρήντ, εκδ. υποδομή «Οι πρωτοπορίες της τέχνης του 20 ου αιώνα» Μάριο ντε Μικέλι, εκδ. Οδυσσέας «Πάμπλο Πικάσσο, Ο Ζωγράφος του 20 ου αιώνα», εκδ. Καστανιώτη «Ζητήματα Ιστορίας του Πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», Πέπη Ρηγοπούλου-Γιάγκος Ανδρεάδης, εκδ. τόπος «Ιστορία της Τέχνης», γ τάξη ενιαίου Λυκείου «The seasons of our lives», George Pan Kouloukis www.sansimera.gr/articles/165 http://users.sch.gr/marianezi/e-learning/war%20and%20art.htm http://www.art-teachers.com/content/view/201/26/1/3/ http://www.sansimera.gr/print /articles/253 http://dim-rizou.pel.sch.gr/papers/04apr2003/paper1.htm http://el.wikipedia.org/wiki/γκερνίκα_(ζωγραφική) http://www.antifono.gr/portal/κατηγορίες/μουσική-ποίηση-εικαστικά/άρθρα/2403- Αναλύοντας-τe1bdb4ν-Γκουέρνικα.html http://www.inmsol.es/mathimata-ispanikon-ispania/gkoyernika.html http://en.wikipedia.org/wiki/guernica_(painting) http://www.ikarditsa.gr/2011/02/η-άποψη-της-εβδομάδας-h-γκουέρνικα-του/ http://tvxs.gr/node/36087 http://www.provoles.de/el/themata/dimosievmata/5909-mila-ellinida-apodikopoieito-ergo-gkoyernika-toy-pikaso.html