13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ 13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 20-22 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2010 ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΕΙΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΛΑΡΙΣΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΕ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΙΘΑΝΩΣ ΤΟΞΙΚΑ ΙΧΝΟΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΔΑΦΩΝ ΤΥΠΟΥ FLUVISOLS ΚΑΙ LITHOSOLS ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΑΒΑΛΑΣ Γ. Παπαστέργιος 1, Κ. Σκόρδας 2, Α. Φιλιππίδης 1, Ν. Καντηράνης 1 και Ε. Τζάμος 1 1 Τομέας Ορυκτολογίας-Πετρολογίας-Κοιτασματολογίας, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 541 24, Θεσσαλονίκη 2 Σχολή Γεωπονικών Επιστημών, Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Ν. Ιωνία, 384 46 Βόλος e-mail: gpapaste@geo.auth.gr, kskord@uth.gr, anestis@geo.auth.gr, kantira@geo.auth.gr, tzamos@geo.auth.gr Περίληψη Εξήντα πέντε δείγματα επιφανειακών εδαφών από το νομό Καβάλας αναλύθηκαν για το περιεχόμενό τους σε τριάντα δύο πιθανώς τοξικά ιχνοστοιχεία (Ag, As, B, Ba, Cd, Ce, Co, Cr, Cs, Cu, Ga, Ge, Hg, La, Li, Mn, Mo, Ni, Pb, Rb, Sb, Se, Sn, Sr, Th, Ti, U, V, W, Y, Zn, Zr) με τη βοήθεια της τεχνικής ICP-MS. Το κλάσμα του εδάφους που χρησιμοποιήθηκε ήταν < 200 µm, ενώ η διαλυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με τη χρήση συμπυκνωμένου HNO 3. Η πλειοψηφία των αναλυθέντων στοιχείων παρουσιάζει τις μεγαλύτερες τιμές εντός της βιομηχανικής ζώνης της Καβάλας. Οι συγκεντρώσεις των στοιχείων της παρούσας εργασίας συγκρίθηκαν με τις συγκεντρώσεις τους σε αντίστοιχους τύπους εδαφών και φαίνεται πως τα στοιχεία Ag, As, Pb, Se, V και Zn εμφανίζονται στα εδάφη της Καβάλας εμπλουτισμένα κατά 2, 16, 2, 2, 2 και 2 φορές, αντίστοιχα. Επιπρόσθετα, η σύγκριση των ίδιων στοιχείων με διεθνείς οδηγίες έδειξε πως το αρσενικό παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλές συγκεντρώσεις. Λέξεις-κλειδιά: πιθανώς τοξικό ιχνοστοιχείο, γεωχημεία, περιβάλλον, έδαφος, Καβάλα. Εισαγωγή Τα εδάφη θεωρούνται ως οι βασικοί αποδέκτες πολλών ειδών ρυπαντών (π.χ. πιθανώς τοξικά ιχνοστοιχεία - ΠΤΙ, PCBs, PAHs κλπ) οι οποίοι μπορεί να προέρχονται είτε από φυσικές διεργασίες (π.χ. διάβρωση πετρωμάτων), είτε από ανθρωπογενείς δραστηριότητες (π.χ. βιομηχανία, αγροκαλλιέργειες). Ιδιαίτερα τα ΠΤΙ θεωρούνται ως μια σημαντική μορφή ρύπανσης καθώς μπορούν να οδηγήσουν σε αρνητικές

152 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία (Kabata-Pendias και Pendias, 2001, Skordas και Kelepertsis, 2005, Papastergios κ.α. 2010a, b, Petrotou κ.α. 2010, Skordas κ.α. 2010). Ένα από τα στοιχεία που έχει προσελκύσει ιδιαίτερη προσοχή είναι το αρσενικό (As) καθώς θεωρείται ιδιαίτερα τοξικό και έχει τοποθετηθεί στην ομάδα Α ανθρώπινων καρκινογόνων ουσιών (IARC 1987, USEPA 1997). Αν και η κατανάλωση νερού με υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνη, εξίσου αρνητικές επιπτώσεις για την ανθρώπινη υγεία μπορεί να έχει και η κατά λάθος κατάποση ή η απλή επαφή εδάφους με υψηλή περιεκτικότητα σε αρσενικό καθώς και η κατανάλωση τροφών με υψηλές τιμές από αυτό το στοιχείο (WHO 2008). Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να συγκρίνει το περιεχόμενο των εδαφών της περιοχής της Καβάλας σε διάφορα ΠΤΙ με αυτό παρόμοιου τύπου εδαφών και να κάνει μια πρώτη εκτίμηση της περιβαλλοντικής τους κατάστασης. Υλικά και Mέθοδοι Περιοχή μελέτης Η περιοχή έρευνας περιλαμβάνει την πόλη της Καβάλας, τη βιομηχανική της ζώνη και τα περίχωρά τους (Εικόνα 1). Οι χρήσεις γης στην περιοχή μπορούν να χωριστούν σε αγροτική, ακαλλιέργητη, βιομηχανική και οικιστική. Στην περιοχή μελέτης βρίσκονται η Βιομηχανία Φωσφορικών Λιπασμάτων (ΒΦΛ) και οι χερσαίες εγκαταστάσεις της «Kavala Oil». Γεωλογικά, η περιοχή ανήκει στη μάζα της Ροδόπης, ενώ οι κύριοι τύποι πετρωμάτων που συναντώνται είναι: α) γνεύσιοι, σχιστόλιθοι και αμφιβολίτες, β) ασβεστόλιθοι και μάρμαρα, γ) γρανιτικά και γρανοδιοριτικά πετρώματα και δ) ιζηματογενείς αποθέσεις (Εικ. 2). Επίσης, υπάρχουν διάσπαρτες εμφανίσεις μεικτών θειούχων (PBG), Au, Cu, Mn και Fe (Vavelidis κ.α. 1996, 1997, Kilias κ.α. 1999, Christofides κ.α. 2001). Τέλος, οι κύριοι τύποι εδαφών που συναντώνται είναι Lithosols και Fluvisols, ενώ μικρότερες εκτάσεις καλύπτονται από Luvisols, Histosols και Vertisols (FAO 1974, 2003). Συνολικά ελήφθησαν 65 δείγματα ακαλλιέργητων, επιφανειακών εδαφών και αναλύθηκαν για το περιεχόμενό τους σε τριάντα δύο πιθανώς τοξικά ιχνοστοιχεία (Ag, As, B, Ba, Cd, Ce, Co, Cr, Cs, Cu, Ga, Ge, Hg, La, Li, Mn, Mo, Ni, Pb, Rb, Sb, Se, Sn, Sr, Th, Ti, U, V, W, Y, Zn, Zr) με τη βοήθεια της τεχνικής ICP-MS. Τα εδάφη θεωρούνται ως κατάλληλα μέσα για την μελέτη και την παροχή πληροφοριών σχετικά με τη συσσώρευση σε αυτά ποσοτήτων ΠΤΙ (Kabata-Pendias and Pendias 2001,

13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 153 Papastergios κ.α. 2010a, Petrotou κ.α. 2010, Skordas κ.α. 2010). Το κλάσμα του εδάφους που χρησιμοποιήθηκε ήταν < 200 µm, ενώ η διαλυτοποίηση των δειγμάτων έγινε με πυκνό HNO 3. Περισσότερες λεπτομέρειες παρατίθενται από τους Papastergios κ.α. (2010a, b). Εικόνα 1. Χάρτης χρήσης γης της περιοχής μελέτης και θέσεις δειγματοληψίας. Εικόνα 2. Απλοποιημένος γεωλογικός χάρτης της περιοχής μελέτης. Συμπεριλαμβάνονται και οι θέσεις εμφανίσεων μεταλλευμάτων. Αποτελέσματα και Συζήτηση Στον Πίνακα 1 δίνονται διάφορα στατιστικά στοιχεία για τα εδάφη της Καβάλας, καθώς και αντίστοιχες πληροφορίες για εδάφη τύπου Fluvisols από διάφορες χώρες του

154 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Πίνακας 1. Σύγκριση μεταξύ των συγκεντρώσεων (σε mg kg -1 )των στοιχείων της παρούσας μελέτης και εδαφών τύπου Fluvisols από Kabata Pendias και Pendias, 2001. Επιφανειακά εδάφη Καβάλας (A) Fluvisols (B) A/B Στοιχείο min max Μ.Ο. min max Μ.Ο. ΣΕ Ag 0.02 9.3 0.6 0.01 8.0 0.4 2 As 1.4 1634.5 55.1 0.1 66.5 3.4 16 B 0.4 84.0 8.0 4.0 85.0 45 < 1 Ba 15.9 323.8 97.2 10.0 1500.0 691 < 1 Cd 0.02 3.4 0.6 0.2 2.0 0.42 1 Ce 5.0 83.6 23.8 29.5 97.4 57.53 < 1 Co 1.0 39.4 6.8 5.3 21.0 6.4 1 Cr 1.0 74.3 16.1 1.0 1100.0 91 < 1 Cs 0.3 8.7 1.6 2.2 6.7 4.45 < 1 Cu 3.2 184.3 22.3 11.5 160.0 40.25 1 Ga 0.4 31.7 2.6 <5 30.0 20.75 < 1 Ge 0.01 0.1 0.0 0.6 1.4 1.15 < 1 Hg 0.01 0.5 0.1 0.01 1.1 0.18 < 1 La 2.4 48.3 11.9 26.1 40.0 33.23 < 1 Li 0.8 20.2 5.6 0.01 160.0 98 < 1 Mn 13.1 2111.2 524.2 150.0 1965.0 626.33 1 Mo 0.01 6.7 0.3 0.4 3.5 2.75 < 1 Ni 2.3 78.7 14.9 0.2 450.0 18 1 Pb 3.9 873.1 62.4 1.5 280.0 40.33 2 Rb 3.1 42.7 16.7 <20 210.0 97.5 < 1 Sb 0.01 2.0 0.3 0.1 2.0 0.82 < 1 Se 0.6 2.8 0.8 0.01 3.5 0.34 2 Sn 0.1 4.3 0.4 <0,1 7.9 1.15 < 1 Sr 4.4 787.3 35.6 5.0 1000.0 170 < 1 Th 1.2 20.5 5.7 0.4 76.0 9.3 1 U 0.1 4.9 0.9 0.8 11.0 3.57 < 1 V 2.4 78.1 18.4 6.3 500.0 9.54 2 W 0.04 8.7 0.4 0.5 85.5 2.23 < 1 Y 2.4 38.9 10.7 <4 150.0 18.33 1 Zn 13.4 5416.1 147.7 34.0 180.0 62 2 Zr 0.2 9.2 2.0 184.0 760.0 348 < 1

13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 155 κόσμου όπως παρατίθενται από τους Kabata Pendias και Pendias, (2001) με όσο το δυνατόν πιο κοινά χαρακτηριστικά με την περιοχή μελέτης. Από τη σύγκριση φαίνεται πως η πλειοψηφία των αναλυθέντων στοιχείων έχει παρόμοιες συγκεντρώσεις με άλλες χώρες, καθώς οι Συντελεστές Εμπλουτισμού (ΣΕ) που παρουσιάζουν είναι περίπου ένα. Αυτή η παρατήρηση υπονοεί πως οι περιεκτικότητες αυτών των στοιχείων είναι προϊόν φυσικών διεργασιών. Παρόλα αυτά, ορισμένα στοιχεία (Ag, As, Pb, Se, V, Zn) εμφανίζονται εμπλουτισμένα. Από αυτά, το αρσενικό έχει τον υψηλότερο ΣΕ (16). Οι υψηλές τιμές Ag, Αs, Pb και Zn θα μπορούσαν να προέρχονται από τις εμφανίσεις μικτών θειούχων της περιοχής. Όμως επειδή αυτές οι εμφανίσεις βρίσκονται στα περιθώρια της περιοχής μελέτης, ενώ αρκετές υψηλές τιμές των παραπάνω στοιχείων εμφανίζονται εντός της βιομηχανικής ζώνης της Καβάλας (πλησίον της ΒΦΛ και της Kavala Oil) είναι αρκετά πιθανό ότι οι βιομηχανικές δραστηριότητες της περιοχής επηρέασαν την κατανομή αυτών των στοιχείων. Οι υψηλές τιμές Se πιθανότατα σχετίζονται τόσο με τις εμφανίσεις μικτών θειούχων, όσο και με την έντονη παρουσία οργανικής ύλης στον τυρφώνα των Φιλίππων. Οι αυξημένες συγκεντρώσεις του V θα μπορούσαν να αποδοθούν στην έντονη παρουσία γρανοδιοριτών και σχιστόλιθων στην περιοχή. Όμως, τα δείγματα με τις υψηλότερες συγκεντρώσεις συναντώνται πλησίον των χερσαίων εγκαταστάσεων της «Kavala Oil» και της ΒΦΛ. Τέτοιου είδους δραστηριότητες έχουν συνδεθεί με αυξημένες τιμές V (Kabata Pendias και Pendias, 2001). Επειδή, το αρσενικό θεωρείται ως ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο στοιχείο και επειδή παρουσιάζει τον μεγαλύτερο ΣΕ στην περιοχή έρευνας οι συγκεντρώσεις του συγκρίθηκαν με τις Μέγιστες Επιτρεπτές Συγκεντρώσεις (Maximum Allowable Concentrations - MACs) που προτείνονται από διάφορες χώρες (Πίνακας 2). Η σύγκριση αυτή επιβεβαιώνει πως πράγματι το αρσενικό παρουσιάζει υψηλές συγκεντρώσεις στην περιοχή της Καβάλας και πως θα πρέπει να θεωρείται ως μια πιθανή περιβαλλοντική απειλή για την περιοχή. Επιπρόσθετα, οι συγκεντρώσεις του αρσενικού συγκρινόμενες με τιμές από άλλες περιοχές της Ελλάδος συνεχίζουν να είναι αρκετά υψηλές. Οι Skordas και Kelpertsis (2005) βρήκαν ένα μέσο όρο για τα εδάφη της Θεσσαλίας ίσο με 13 mg kg -1, ενώ το εύρος των τιμών που παρατήρησαν ήταν από 5 mg kg -1 έως 242 mg kg -1. Οι Petrotou κ.α. (2010) βρήκαν ότι τα εδάφη της λεκάνης Κοζάνης Πτολεμαΐδας περιέχουν κατά μέσο όρο 15.1 mg kg -1 αρσενικό, με ένα εύρος τιμών μεταξύ 6.5 mg kg -1 και 44.2 mg kg -1. Σε κάθε περίπτωση, τόσο ο μέσος ορός, όσο και οι μέγιστες τιμές των

156 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ προαναφερθέντων περιοχών είναι κατά πολύ μικρότερες της περιοχής της Καβάλας. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και για το Pb και το Zn. Οι Petrotou κ.α. (2010) δίνουν μέσες τιμές ίσες με 17.2 mg kg -1 και 80.0 mg kg -1, ενώ οι Skordas και Kelpertsis (2005) δίνουν 15.0 mg kg -1 και 87.0 mg kg -1, αντίστοιχα. Το αντίθετο παρατηρείται για τις συγκεντρώσεις του V αφού οι μέσες τιμές που αναφέρουν οι παραπάνω ερευνητές είναι 87.5 mg kg -1 και 134.0 mg kg -1, αντίστοιχα. Σχετικά πρόσφατες μελέτες έδειξαν πως ο νομός Καβάλας παρουσιάζει υψηλότερο δείκτη θνησιμότητας, κατά 20% σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο και πως αυτό θα μπορούσε να συνδεθεί με τις τοπικές ανθρωπογενείς δραστηριότητες (Theophanides κ.α. 2002, 2007, Theophanides κ.α. 2002). Η αρνητική επιρροή των τοπικών δραστηριοτήτων έχει προταθεί και από άλλες μελέτες που έγιναν στην περιοχή (Grigoriadou κ.α. 2008 a, b, Christoforidis. και Stamatis 2009, Papastergios κ.α. 2010a, b). Πίνακας 2. Σύγκριση της συγκέντρωσης αρσενικού από τα εδάφη της Καβάλας με τις Μέγιστες Επιτρεπτές Συγκεντρώσεις (MACs: Maximum Allowable Concentrations) διάφορων κρατών (από Kabata Pendias and Pendias 2001). Καβάλα Γερμανία (1984) ΣΕ Ρωσία (1986) ΣΕ UK (1987) ΣΕ ΗΠΑ (1988) ΣΕ As 55.1 20 2.8 2 27.5 10 5.5 14 3.9 Συμπεράσματα Οι συγκρίσεις που έγιναν στη παρούσα εργασία έδειξαν πως η πλειοψηφία των στοιχείων συναντώνται στην περιοχή της Καβάλας με συγκεντρώσεις οι οποίες οφείλονται σε φυσικές διεργασίες όπως η διάβρωση των περιβαλλόντων πετρωμάτων. Παρόλα αυτά, ορισμένα στοιχεία (Ag, As, Pb, Se, V, Zn) βρίσκονται εμπλουτισμένα σε σχέση με τους αντίστοιχους τύπους εδαφών άλλων περιοχών, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζουν και τα δείγματα με τις υψηλότερες περιεκτικότητες εντός της βιομηχανικής ζώνης της περιοχής. Ιδιαίτερα το αρσενικό παρουσιάζει το μεγαλύτερο ΣΕ (16), ενώ ο μέσος όρος του είναι μεγαλύτερος από τις μέγιστες επιτρεπτές συγκεντρώσεις που προτείνονται από άλλα κράτη.

13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 157 CONTENT OF ARSENIC AND OTHER POTENTIALLY TOXIC TRACE ELEMENTS IN FLUVISOLS AND LITHOSOLS OF KAVALA REGION G. Papastergios 1, K. Skordas 2, A. Filippidis 1, N. Kantiranis 1 and E. Tzamos 1 1 Department of Mineralogy-Petrology Economic Geology, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki, 541 24 Thessaloniki, Greece 2 School ofagricultural Sciences, Department of Ichthyology and Aquatic Environment, University of Thessaly, N. Ionia 384 46 Volos, Greece e-mail: gpapaste@geo.auth.gr, kskord@uth.gr, anestis@geo.auth.gr, kantira@geo.auth.gr, tzamos@geo.auth.gr Abstract A total of 65 surface soils samples from the area surrounding the city of Kavala, northern Greece, was collected and analyzed for their contents in 32 trace elements (Ag, As, B, Ba, Cd, Ce, Co, Cr, Cs, Cu, Ga, Ge, Hg, La, Li, Mn, Mo, Ni, Pb, Rb, Sb, Se, Sn, Sr, Th, Ti, U, V, W, Y, Zn and Zr), by ICP-MS. The elements were extracted from the < 200 µm soil fraction using analytical grade HNO 3. All the elements have the majority of their elevated concentrations inside the industrial part of the study area. Compared to their respective concentrations in similar soil types, Ag, As, Pb, Se, V and Zn are found enriched in the surface soils of Kavala by 2, 16, 2, 2, 2 and 2 times, respectively. Compared to several international guidelines arsenic is found enriched by a factor ranging from 3 to 28 times. Key-words: potentially toxic element, geochemistry, environment, soil, Kavala. Ευχαριστίες Ο πρώτος συγγραφέας θα ήθελε να εκφράσει τις ευχαριστίες του προς το Dr J.L. Fernandez-Turiel και το Dr D. Gimeno για την επιστημονική τους βοήθεια. Κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας ο Δρ Γεώργιος Παπαστέργιος ήταν υπότροφος του ΙΚΥ. Βιβλιογραφία Christoforidis, A. and Ν. Stamatis. 2009. Heavy metal contamination in street dust and roadside soil along the major national road in Kavala's region, Greece. Geoderma, 151: 257-263.

158 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Christofides, G., A. Koroneos, T. Soldatos, G. Eleftheriadis and A. Kilias. 2001. Eocene magmatism (Sithonia and Elatia plutons) in the Internal Hellenides and implications for Eocene-Miocene geological evolution of the Rhodope Massif (Ν Greece). Acta Vulcanologica. 13: 73-89. FAO. 1974. Legend of the Soil Map of the World. Internet link: Key to the FAO Soil Units in the FAO/Unesco Soil Map of the World, Available at: http://www.fao.org/ag/agl/agll/key2soil.stm, (Accessed: 4/2003). FAO. 2003. The Digital Soil Map of the World notes, version 3. 6, 21p. Grigoriadou, A., J. Schwarzbauer and A. Georgakopoulos. 2008a. Molecular indicators for pollution source identification in marine and terrestrial water of the industrial area of Kavala city, north Greece. Env. Poll. 151: 231 242. Grigoriadou, A., J. Schwarzbauer and A. Georgakopoulos. 2008b. Organic geochemical parameters for estimation of petrogenic inputs in the coastal area of Kavala City, Greece. J. Soil Sediment. 8: 253-262. IARC, (International Association for Research on Cancer). 1987. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks of Chemicals to Humans. Suppl. 7: Overall evaluations of Carcinogenicity: Updating of IARC Monographs. IARC, Lyon 1:42. Kabata-Pendias, A. and H. Pendias. 2001. Trace elements in soils and Plants, 3rd ed., CRC Press, New York, 413p. Kilias, A.A., G., Falalakis and D.M. Mountrakis. 1999. Cretaceous Tertiary structures and kinematics of the Serbomacedonian metamorphic rocks and their relation to the exhumation of the Hellenic hinterland (Macedonia, Greece). Int. J. Earth Sci. 88:513-531. Papastergios, G., A. Filippidis, J.L. Fernandez Turiel, D. Gimeno and C. Sikalidis. 2010a. Surface soil geochemistry for environmental assessment in Kavala area, northern Greece. Water Air Soil Poll. doi: 10.1007/s11270-010-0522-x. Papastergios, G., A. Filippidis, J.L. Fernandez Turiel, D. Gimeno and C. Sikalidis. 2010b. Distribution of potentially toxic elements in sediments of an industrialized coastal zone of the northern Aegean Sea. Environ. Forensics. 11: 282-292. Petrotou, A., K. Skordas, G. Papastergios and A. Filippidis. 2010. Concentrations and bioavailability of potentially toxic elements in soils of an industrialised area of northwestern Greece. Fresen. Environ. Bull. 19: in press.

13 ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΔΑΦΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 159 Skordas, K. and A. Kelepertsis. 2005. Soil contamination by toxic metals in the cultivated region of Agia, Thessaly, Greece. Identification of sources of contamination. Environ. Geol. 48: 615-624. Skordas, K., D. Pateras G. Papastergios A. Lolas and A. Filippidis. 2010. Spatial distribution and concentrations of Fe, Mg, Co, Cr and Ni in surface soils of central Greece as affected by parent rocks. Geochemistry, Mineralogy Petrology, in press. Theophanides, M., J. Anastassopoulou and T. Theophanides. 2002. A statistical study of disease related mortalities due to environmental pollutants in Kavala, Greece. In Environmental Science and Pollution Research, Special Issue 3:44. Theophanides, T., Ch. Vassilakos, J. Anastassopoulou, T. Maggos, J. Hatzianestis and I. Bartzis. 2002. Chemical characterization of VOCs in Nea Karvali area, Kavala, Greece. In Environmental Science and Pollution Research, Special Issue 3:45 46. Theophanides, M., J. Anastassopoulou, C. Vasilakos, T. Maggos and T. Theophanides. 2007. Mortality and pollution in several Greek cities. J. Environ. Sci. Health A. Tox. Hazard. Subst. Environ. Eng. 42: 741-746. USEPA. 1997. On-line database maintained in Toxicology Data Network (TOXNET). Bethesda MD: National Library of Medicine, IRIS (Integrated Risk Information System). Vavelidis, M., G. Christofides and V. Melfos. 1996. The Au Ag bearing mineralization and placer gold of Palea Kavala (Macedonia, N. Greece), In Terranes of Serbia: The formation of the geologic framework of Serbia and the adjacent regions, eds. Knezevi V. and Krsti B. Belgrade, Serbia, Faculty of Mining and Geology. Brezovica. 311-316. Vavelidis, M., V. Melfos and G. Eleftheriadis. 1997. Mineralogy and microthermometric investigations in the Au-bearing sulfide mineralization of Palea Kavala (Macedonia, Greece). In Mineral deposits: Research and exploration, where do they meet? ed. Papunen H. Rotterdam: Balkema, 343-346. World Health Organization. 2008. Water Sanitation and Health, Water-related diseases, Arsenicosis, Available at: http://www.who.int/water_sanitation_he-alth/diseases/arsenicosis/en/, (Accessed: 10/2008).