O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI. TOShKENT ARXITEKTURA QURILISh INSTITUTI

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI TOShKENT ARXITEKTURA QURILISh INSTITUTI Qurilish texnologiyasi va tashkiliyoti kafedrasi V.Rasulov, X.I.Yusupov, A.T.Ilyasov BINO VA INShOOTLARNING ER OSTKI QISMINI BARPO ETISH TEXNOLOGIYASI fanidan kurs loyixasini bajarish uchun uslubiy qo llanma 5A340202 Qurilishni tashkil etish texnologiyasi (Bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasi) mutaxassisligi uchun TOSHKENT - 2013 1

V.Rasulov, X.I.Yusupov, A.T.Ilyasov Bino va inshootlarning er ostki qismini barpo etish texnologiyasi fanidan kurs loyixasini bajarish uchun uslubiy qo llanma. Ayrim bir binoning er ostki qismini barpo etish buyicha texnologik xarita 5A340202 Qurilishni tashkil etish texnologiyasi (Bino va inshootlarni barpo etish texnologiyasi) mutaxassisligi magistrlari uchun Uslubiy qo llanma Bino va inshootlarning er ostki qismini barpo etish texnologiyasi fani ishchi o quv dasturi asosida tuzildi. Uslubiy qo llanmada kurs loyixasini bajarish uchun kerakli nazariy axborot, texnologik xarita tarkibi tuzishga kerakli jadval va sxemalarning nusxasi hamda ilovalarda kurs loyixasini bajarishda kerak bo ladigan ma lumotlar keltirilgan. Taqrizchilar: E. Maxamataliev (TTYMI) R. A. Norov (TAQI) 2

KURS LOYIXASINING MAQSAD VA VAZIFALARI Talabalar kurs loyixasini bajarish uchun binoning er ostki qismini barpo etishda qurilish jarayonlari texnologiyasi loyixalari asosida oddiy va murakkab qurilish jarayonlari qurilish ishlarini bajarishga texnologik xaritalar tuzishni bilish kabi bilim va ko nikmalarga ega bo lishlari lozim. Talabalar oldiga quyidagi vazifalar qo yiladi: Oddiy va murrakkab qurilish jarayonlarni o rganish; Berilgan ish yoki qurilish jarayonlarni bajarish uchun asosiy texnologik manbalarni tanlash; Binoning er ostki qismini barpo etish uchun murakkab qurilish jarayonlarni bajarishga texnologik xarita tuzish. (er ishlari, binoning er ostki konstrukistyalarini barpo etish). 1. MURAKKAB QURILISH JARAYONLARNI BAJARISH TEXNOLOGIYASINING ASOSLARI 2.1. Aniq variantning xususiyatlarini aniqlash Aniq bir variantning xususiyatini aniqlash uchun, murakkab qurilish jarayoni bo ladigan ob ektning qisqacha tavsifini tuzish lozim, bunda bino va inshootning turi uning asosiy olchovlari, qavatlari, qo llaniladian materiallar va konstruktsiyalar turi (yig ma, monolit, yig ma monolit) va ularning asosiy tavsiflari. Keyingi bosqishda millimetr qog oziga plan yoki qurilayotgan bino va inshootning er ostki qismi barcha elementlari joylashishi ko rsatilgan ko ndalang kesimi chiziladi. Bu sxemalarda bino yoki inshootning barcha konstruktiv elementlari, o lchamlari, stax belgilari (otmetkalari) topshiriqga binoan ko rsatiladi. Keyinchalik bu sxemalardan murakkab qurilish jarayonini loyixalashda ish hajmi qaydnomalarini tuzish uchun foydalaniladi. 3

2.2. Binoning er ostki qismini barpo etish jarayonlari Binoning er ostki qismini barpo etishda ikkita asosiy ish bajariladi - er va monolitli temirbeton yoki montaj ishlari (yig ma poydevorlar uchun). Har bir murakkab qurilish jarayonlarni tarkibini aniqlash uchun talabalar avval uning tarkibiga kiruvchi oddiy jarayonlarni aniqlashlari lozim, ya ni murakkab qurilish jarayonini butunlay amalga oshirish uchun lozim bo lgan barcha asosiy: yordamchi va transport jarayonlarini yozib chiqishlari lozim. Bu jarayonlar YaMvaNda ko rsatilgan ishlarga mos kelishi lozim. Quyida ko rsatilgan jarayonlar: er, monolitli temirbeton va montaj ishlarini bajarish texnologiyasi ko rib chiqiladi. Ishlar nomi va hajmlari texnologik loyixalash uchun boshlang ich ma lumotlar hisoblanadi. Loyixalash jarayonida har qaysi qurilish jarayonida foydalanish mumkin bo lgan mashina va mexanizmlarning komplekti aniqlanishi lozim. Texnologik loyixalash natijasida ikki kompleks qurilish jarayonlarini bajarish uchun texnologik xarita tuziladi. Agar topshiriqda ekstremal sharoitlar ko rsatilsa unda ushbu sharoitda jarayonlarni bajarish uchun ko riladigan qo shimcha jarayonlar va chora tadbirlar ko rsatilishi kerak. 2. ISH HAJMINI ANIQLASh 3.1. HANDAK VA QAYTA TO LDIRISH HAJMI Vazifaga binoan talaba binoni joyga bog lashini handak o qlarini belgilashi, handakning geometrik o lchamlari va hajmini aniqlashi lozim. (3.1 - rasm). 1 - ilovada bu maqsad uchun kerakli bo lgan ma lumotnoma materiallar keltirilgan. Ishlar hajmini hisoblashda bino er ostki qismi tarhi va qirqimidan foydalanib, u orqali erto la, texnik pol osti borligi, poydevor turi, joylashishi va umumiy soni aniqlanadi. 4

Ko p qavatli fuqaro yoki sanoat binolari poydevorlarini joylashtirish uchun umumiy handak yoki lentasimon poydevor uchun transheya qaziladi (ishlanadi). Ustunlar ostidagi aloxida turuvchi poydevor uchun (bir qavatli sanoat binolari variantlari) er inshoatining turi buylama va ko ndalang o qlardagi har qaysi poydevor uchun handak ko rinishi ishlangandan so ng qabul qilinadi. Ishlangan natijalar 3 variantga tashkil etib, bunda handak yon tomonlari: formulasi Bo ylama va ko ndalang o qlarda kesishganda umumiy handak qaziladi; Bo ylama o qlar buyicha kesishganda har bir o q buylab transheya qaziladi; Kesishmaydi,bunday variantda har qaysi poydevor uchun aloxida handak qaziladi; Umumiy handak yoki transheya qazilganda gruntning hajmini aniqlash h Fн Fв 4Fср V, 6 h handak chuqurligi (vazifadan olinadi), m; F. handakning quyi yuzasi, m 2 ; q yuza F в handakning yuqori yuzasi, m 2 ; F - handakning h 2, m 2 chuqurlikdagi yuzasi ср Aloxida handak uchun hajmini aniqlash formulasi ishlatiladi: grunt hajmini hisoblash uchun kesik piramida h Fн Fв Fн Fв V. 3 5

Rasm- 3.1. Bino o qlarini belgilash va binoni bog lash: a) obnoskada o qlarni mahkamlash; b) binoni vertikal buyicha bog lash; 1 ustun; 2- taxta; 3 sim 6

Handak va transheyani yon tomonidagi bo shliqni qayta ko mishdagi grunt hajmini aniqlash uchun quyidagi formula ishlatiladi: Bu erda V handak hajmi, m 3 ; V V. ч. V qayta kumich п, 1 V п. ч. binoning er ostki qismining yoki poydevorning er ustining tekislanish sathiga (otmetkasigacha) bo lgan qismini hajmi, m 3 ; grunt turiga bog liq. gruntni sun iy zichlashdan keyin qoldiq yumshatilish koeffistienti, 3.2. Montaj va temirbeton ishlari hajmi 3.2.1. Montaj yoki konstruktsiya elementlarining tavsifini tuzish Binoning arxitektura va rejaviy echimlarining tahlili asosida asosiy konstruktiv elementlarning yig ma hamda monolit konstruktsiyalarning tavsifini tuzish lozim. Buning uchun har bir elementning hajmi va vaznini va ularning kerakli sonini aniqlash lozim, so ngra elementlarning qamrov yoki bino uchun umumiy hajmini hisoblaymiz. (jadval. 3.1). 7

t\r Montaj qilinadigan yoki konstruktiv elementlarning tavsifi Elementlar, kontstrukstiyalar nomi O lchovlar, sm Eni yoki baland ligi rovlard Uzunligi qalinligi yoki yaning hajmi, m 3 yoki kontsru vazni, t Jadval. 3.1 soni, dona. Elemen yoki kontstru yuzasi, m 2 Element konstruktsi Element kstiyaning kstiyalarning qam- agi hajmi m 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tavsif (spetsifikatsiya) tuzilayotganda shuni yodda tutish kerakki 6-grafa faqat orayopma, yopma plitalar va devor panellari uchun to ldiriladi. Agar vazifada alohida elementlarning o lchamlari berilmagan bo lsa o lchamlar chizmadan aniqlanadi, bu elementlarning vazni betonning o rtacha zichligi buyicha yuk ko taruvchi kontsrukstiya uchun 2,3 2,5 t/m 3, to suvchi konstruktsiya uchun 1,8 2,0 t/m 3 hisoblab aniqlanadi. Yig ma temir beton poydevorning hajmini quyidagi ketma-ketlikda hisoblanadi: blok podushkalarini turlari va o lchamlari bo yicha soni va hajmi hisoblanadi, so ngra qator poydevor bloklari soni hisoblanadi. Buning uchun avval terish (bloklar) hajmi xisoblanadi, so ngra uni bitta blok hajmiga bo linadi, 1.02 koeffistientga ko paytiriladi, ya ni blok hajmi 2 % ga oshadi (choklar hisobiga) Bloklar soni quyidagi formuladan aniqlanadi. N V terim (bloklar) hajmi, m 3 ; v bitta blok hajmi, m 3. V 1,02, dona., v 8

Terim hajmi poydevorning umumiy uzunligi (L r ), poydevorning blokpadushkasidan to ustigacha bo lgan balandligi va poydevor bloki yoki erto la devorining qalinligi (δ devor ) kupaytmasi: V L h δ, m 3. р Bitta blok hajmi uning geometrik o lchamlari buyicha aniqlanadi. Har xil chuqurlikda joylashgan poydevorlarda ular baland, past joylashtiriladi. Baland, pastlik odatda blok yoki blok padushka balandligida qabul qilinadi. девор 3.2.2. Asosiy yarimfabrikat va materiallarning miqdorini hisoblash. Tavsif (spetsifikatsiya) tuzilgandan so ng asosiy materiallar va yarimfabrikatlarga bo lgan talab qaydnomasini tuzishga o tiladi. (jadval. 3.2). Jadval 3.2 Materiallar, yarimfabrikatlar va konstruksiyalarga bo lgan talab qaydnomasi p/p Kontsruktsiya lar nomi o lcho v birligi Hajmi (soni) Materiallar nomi Hajm ga bir birlik me y ori materiallar sarfi Asoslash (QMQ bobi va paragraf) 1 2 3 4 5 6 7 8 Yarimfabrikat va materiallarning miqdorini aniqlash uchun kerakli ish hajmi 3.1 jadvaldan olinadi. Asosiy yarimfabrikat va materiallarning miqdori va tavsiflari SHNK 4.02.06 04 dan olinadi (6-to plam «Beton va monolit temirbeton konstruksiyalari» va 7-to plam «beton va yig ma temirbeton konstruktsiyalari») yoki Materiallarning me yoriy sarf ko rsatkichlari ( 06 va 07 tuplam), O zbekiston Arxitektura va qurilish qo mitasi tomonidan SHNK 4.02.06 04 ga asosan tuzatilgan. 9

Masalan montaj ishlarini bajarishda yarimfabrikatlar beton qorishmasi, qorishmalar, materiallar po lat armatura, listlar va elektrodlar, bevosta yig ma elementlarni yig ishda, payvandlashda hisoblanadi. Qorishma to shamasi, choklarni to ldirishda beton va qorishma markasi, me yoriy sarfi hamda elektrodlar miqdori me yoriy manbalardan olinadi. (ilova 2, jadval 2.3) Gidroizolyastiya ishlariga kerakli materiallar, yarimfabrikatlar miqdori 2 ilova jadval 2.3 da keltirilgan materialning me yoriy sarfi buyicha aniqlanadi. Suriladigan (sepiladigan) vertikal gidroizolyastiya yuzasi er to la devorlari er ostki qismi, tashqi tomonlari yuzasi maydoni buyicha aniqlanadi. Ertula poli satxidagi gorizontal gidroizolyastiya yuzasi binoning ertula qismi devorlarning, shu sathdagi kesimi yuzasiga teng, hamda erning tekislanish sathidan yuqoridagi gidroizolyastiya yuzasi, shu otmetkadagi tashqi devorlar kesimi yuzasi buyicha olinadi. Jadval 3.2 dagi ma lumotlar texnologik xaritadagi 5 shakilni (jadvalni) tuzishda foydalaniladi. 3.3. Ish hajmi qaydnomasini tuzish Ish hajmi qaydnomasi (jadval 3.3) o ziga barcha murakkab qurilish jarayonini loyixalashida bajariladigan asosiy va yordamchi jarayonlar kiritilishi kerak. Ish hajmi montaj va konstruktiv elementlar tavsifi va materiallar sarfi qaydnomasidan hamda ish chizmalaridan foydalanib tuziladi. Jadval 3.3 Ish hajmi qaydnomasi Jarayonlar nomi O lchov Qamrovlardagi Ish hajmi xisobi t\r birligi ish miqdori 1 2 3 4 5 10

Er ishlari uchun alohida qaydnoma tuzulishi mumkin. Unga quyidagi asosiy jarayonlar kiritiladi: gruntni ekskovator bilan ishlash, avtotransportga yuklash yoki yonga to kish; devor tagidagi poydevorga transheya, ustun tagidagi poydevorga handak qazish; gruntni qayta ko mish va zichlash; handak tagini tozalash; poydevor osti usun transheya va handakga qumdan to shama yotqizish. (QMQ da ko rsatilgan holda) Monolit poydevorlarni barpo etishda ish hajmi qaydnomasini tuzishda asosiy jarayonlarga qolip o rnatish, echish, qayta o rnatish, armatura karkas va setkalar montaji; armatura sterjenlari va qo yiladigan detallarni qo lda o rnatish armaturaga ulanish choklarni payvandlash va bog lash beton qorishmasini yotkizish, beton nasosni o rnatish va shu kabilar. Monolit konstruktsiyalrda ish hajmini hisoblashda qolip yuzasi monolit konstruktsiyalarning yon tomonlari yuzasiga teng. Armatura vazni va armatura ishlari hajmi vazifadan aniqlanadi. Beton qorishmani yotqizishda ish hajmi barpo etiladigan konstruktsiyani geometrik hajmi buyicha aniqlanadi. Ko ndalang kesim yuzasi bir hil monolit lentasimon poydevorlarni barpo etishdagi ish hajmini xisoblashda ko ndalang kesim yuzasini aniqlab uni poydevor uzunligiga ko paytirish lozim. V F L, m 3, F poydevorning ko ndalang keim yuzasi, m 2 ; L poydevor uzunligi, m. Poydevorni turli xil chuqurliklarda joylashganda ish hajmini bir xil kesimlarda bo lgan alohida uchastkalarda hisoblanadi. Natijalar qo shiladi. V F, m 3, 1 L1 F2 L2 F3 L3... Fn Ln F 1, F 2 F n har bir uchastka uchun poydevorning kesim yuzasi, m 2 ; L 1, L 2 L n uchastkalarning mos keluvchi uzunligi, m. 11

Tashqi devorlar poydevorning yoyma uzunligini ko ndalang kesishgan bir xil profilli turli xil o qlardagi uchastkalarda o lchamlari buyicha hisoblanadi. Bunday hisoblash usuli poydevorni rejadagi konfigurastiyasini inobatga olmagan holda, agar poydevor simmetriyasi uning kengligining o rtacha 1/3 dan oshmaganda qo llash mumkin. Agar bu talablar bajarilmasa lentasimon poydevor yoyma uzunligini alohida uchastkalarda ko ndalang kesimlarda hisoblanadi Ichki devorlardagi poydevorning uzunligiga ham alohida uchastkalarda tashqi devor poydevorlarining ichki qirralari oralig idagi masofalar uzunligi buyicha hisoblanadi. Montaj ishlarini loyixalashda ish hajmi qaydnomasini tuzishda asosiy jarayonlar: plitalar va poydevor bloklarini, podval yopmalari, zinapoya va zina maydonchasini montaj qilish, tavsifnomadagi barcha konstruktiv elementlar choklarni payvand qilish, choklarni beton, qorishma va boshqa materiallar bilan to ldirish, poydevor va erto la devorlarini gidroizolyastiya qilish (vertikal va gorizontal). Ish nomlari va o lchov birliklarini YaMvaNda ko rsatilgandek yozish lozim. Masalan 3.1 jadvaldagi konstruktiv element - Ustun mos ravishda 2 grafaga jadval 3.3 (YaMvaN E-4-1ga qarang) «Ustunlarni poydevor stakaniga o rnatish», «Orayopma plitalari» «Orayopma plitalarini o rnatish»; 2 holda ham dona deb yoziladi. Ustunni poydevorga o rnatayotgan yordamchi jarayon choklarni to ldirish, orayopma plitalarini o rnatganda choklarni payvandlash va choklarni to ldirish hisoblanadi. Yordamchi jarayonlar faqat ular asosiy jarayonlarni bajarish me yorlarida xisobga olinmaganda kiritiladi. Asosiy jarayonlar uchun ish miqdori (4 grafa) 3.1 jadval 9 grafadan olinadi, yordamchi ishlar esa avval 5 grafada hisoblanib, so ng natijasi 4 grafaga yoziladi. Payvandlash ishlari hajmini vazifaga asosan aniqlanib unda 1 elementga umumiy payvand choki uzunligi ko rsatilgan Yuza konstruktsiyalar choklari to ldirishda chok uzunligi shu element perimetri yarmiga teng bo ladi. 12

3. ER ISHLARINI BAJARISHNING MEXANIZATSIYALASHGAN TEXNOLOGIYASI Gruntni ishlash savolini ko rayotganda talaba avval handakning asosiy parametrlarini keltirishi lozim. (plandagi o lchami, chuqurligi, er osti suvi satxi, grunt turlari). Keyin bajariladigan ish tarkibi aniqlanadi, va ekskovator ishini tashkil etish masalasi xal etiladi. (gruntni transportga ortish yoki handak chetiga to kish, qayta ko mish uchun gruntni keltirish yoki handak chetiga to kilgandan foydalanish). Ishlarni bajarish davri belgilanib (yoz yoki qish) va smenasi (1, 2 yoki 3 smena) echimlarga ko ra talaba ishlar nomini, hajmini va mehnat sarfini va ularni bajarish texnologik sxemalarini ishlab chiqadi. 4.1. Handak gruntini ishlash texnologik jarayoni Poydevorlar ostiga handak ish hajmiga qarab 0,25 1 m 3 sig imli bir cho michli, to g ri yoki teskari belkurakli, shuningdek draglayn ekskovator bilan qaziladi. Handakning geometkik o lchamlariga, er qazish texnikasini turiga va markasiga qarab ekskovatorning o tsh yo li belgilanadi. Handakni ishlash 3 variantdan birida bajarilishi mumkin: barcha gruntni avtotransprotga yuklash va olib chiqib ketish; qisman avtotransportga yuklash va qisman handak chetiga to kish; barcha gruntni handak chetiga to kish va handakdan buldozer yordamida uzoqlashtirish. Gruntni ekskovatordan so ng ishlash qo lda bajariladi. Grunt qolip tashqarisiga yoki poydevorlar oralig iga joylashtiriladi. Qo lda qazish qalinligi ekskovatorning qurilmasiga va cho mishi sig imiga qarab 10 20 sm. bo ladi. 4.2. Ekskovator tanlash Ekskovator tanlashda ishlanadigan inshoot va ishlatiladigan ekskovator uskunasi turiga bog liq. Ishlanadigan grunt hajmiga va inshoatning geometrik o lchamlariga qarab ekskovatorning zaruriy chumuch sig imi aniqlanadi (ilova 1, jadval. 1.3). 13

Binoning erostki qismini qurishda gruntni ishlash uchun quyidagi ish uskunali ekskovatorni qo llash oqilona hisoblanadi: handaklar uchun to g ri yoki teskari belkurakli, draglayn; transheyalar uchun (asos eni 3 m gacha) teskari belkurakli; alohida turuvchi poydevorlar ostiga katta bo lmagan handaklar uchun (bir qavatli sanoat binolari) teskari belkurakli; kar erda yoki alohida gruntlar uchun to g ri cho mishli. Ekskovator tipini va cho mich sig imini aniqlangandan so ng, aniqlangan ekskovatorni foydalanishda texnik imkoniyatlari aniqlanadi: qazish chuqurligi yoki balandligi, maksimal yoki minimal qazish radiusi. Bir cho mishli ekskovatorlarning texnik ma lumotlari 1ilova 1.4 jadvalda keltirilgan. Ish shartlarini qoniqtiruvchi, aniqlangan ekskovator asosiga qarab ekskovator markasini iqtisodiy solishtirib, oqilona varianti aniqlanadi. 4.3. Grunt tashish uchun samasval tanlash Handakdan gruntni olib ketish, etakchi mexanizm ekskovatorning uzluksiz ishlashini ta minlash uchun zarur samosval markasi va ularning sonini aniqlash zarur. Ekskovator cho michidagi zich grunt hajmi V GR, m 3 formuladan topiladi V V К чўмиш тул ГР, К ПЕР. Р. bunda V chomich ekskovator cho mishi sig imi, m 3 ; K tul cho mishning to lish koeffistientini teskari cho mish uchun olamiz 0,8 1,0; draglayn 0,9 1,15; to g ri cho mish 1,0 1,25; К ПЕР. Р. gruntning boshlang ich yumshatilish koeffistientini 1ilova, 1.2 jadval yoki YAMvaN E-2, 2 ilovadan olamiz. Ekskovator cho michidagi grunt vazni quyidagi formuladan aniqlanadi; M, t; V ГР grunt zichligi YaMvaN E-2dan,1 jadvaldan olinadi, t/m 3. 14

Samasval kuzovi 3 dan 8 cho michgacha grunt bilan to ldirilish lozim. Samosval markasi ushbu ma lumotlarga tayanib 1 ilova, 1.5 v 1.6 jadvallardagi ma lumotlardan tanlanadi. Samosvalning ish stikli davomiyligi, yuk ortilib yana yuk ortishga tayorlanguncha: Samosvalga solingan grunt to ldirilgan cho mich soni; n П М, П samosvalning yuk ko tarish qobiliyati, t. Samosval kuzoviga yuklanadigan zich holatdagi grunt hajmi, V САМ V n. ГР V САМ, m 3 : T Ц t 60 L U t 60 L U t, ПОГР bunda t ортиш gruntni samosvalga ortish vaqti, min.; 1.6 jadval); L gruntni tashish masofasi, km, vazifaga ko ra olinadi; юк тук U юк i U буш samosval harakat tezligi, mos ravishda, yukli va yuksiz (1ilova 60 L U юк va L Uбуш va yuksiz, min.; (1 2 min.); 60 samosvalning yo ldagi vaqti, mos ravishda, yukli t тук samosvalni bo shatish vaqti, kerakli burilishlarni e tiborga olib t М АН yuklashga qo yish vaqti, aylanishi bilan 2 3 min. Samosvalning yuk ortish vaqt me yorini YaMvaN dan gruntni transportga yuklash qismidan olish mumkin. Samosvalning soni (butun son) teng (dona): N T t Ц ортиш буш МАН 15

4.4. Qayta to ldirishning texnologik jarayoni Erto la devorlari (poydevor) bilan va handaklar nishabi oralig ini to ldirish erto la usti yopilgandan so ng va devorlar gidroizolyastiyasidan so ng bajariladi. Bunga zarur bo lgan grunt samosvallar bilan boshqa joydan keltiriladi, yoki handak qazishda handak chetida qoldirilgan ortiqsha grunt ishlatiladi. Gruntni surish buldozer yoki yuklovchi (pogruzchik) tomonidan bajariladi, qatlamma qatlam joylanib zichlash mashinalari, hamda qo lda, elektr va pnevmatik mexanizmlar yordamida bajariladi. Sanab o tilgan mashinalarning texnik tafsilotlari 1ilovada, 1.7, 1.8, 1.9 va 1.10 jadvallarda keltirilgan. Zichlash qalinligi grunt turiga va ishlatilayotgan uskunaga qarab 20.30 sm oraliqda olinadi. 4. MONTAJ VA MONOLIT TEMIRBETON IShLARINING MEXANIZATSIYALASHGAN TEXNOLOGIYASI 5.1. Montaj ishlari Binoning erostki qismlarini montaj qilishda bir nomli yig ma konstruktsiyalarni (faqat poydevor bloklari, faqat erto la devorlari bloklari) bir tekisda, qator buylab yotqizish prinstipida bajarish lozim. Montaj ishlarini ob ekt qoshidagi omborxonadan yoki transport vositasida amalga oshirish mumkin. Lentasimon poydevor bloklari va erto la devorlarini o rnatayotganda burchaklarga va o qlar kesishgan joylarga mayok bloklarini o rnatishdan boshlash lozim. Erto la devori bloklarini o rnatayotganda choklarning bog lanishiga e tibor berish kerak. Bloklar orasidagi vertikal va gorizontal choklar qorishmalar bilan to ldirilib va 2 tomondan tikilgan bo lishi kerak. Ish quyidagi tartibda bajariladi. Avval butun perimetr bo ylab poydevor bloklari so ng erto la devori birinchi qator, ikkinchi qator va xokazo bloklari o rnatiladi, so ng zinapoya va zina marshi o rnatiladi. Oxirda erto la yopma plitasi o rnatiladi. 16

Montaj jarayonlari uchun mexanizmlar komplektiga qurilish maydoniga konstruktsiyalarni keltirish uchun transport vostialari ushbu konstruktsiyalarni montaj zonasiga tushirish, quyish uchun kranlar kiritilishi kerak. Qurilish kranini 3.1 jadvaldan tanlash uchun talaba maksimal vazinga ega bo lgan yig ma elementini belgilaydi. Yuk ko tarish moslamasining vaznini hisobga olish va yuk ko tarish qobiliyatini aniqlash uchun bu maksimal vazinni 1.1 koeffistientga ko paytirish kerak. So ng bu yukni ko tarish balandligi va bunda kran qulochi hisoblanadi. Uchta olingan parametrlardan vazni - Q, yuk kutarish balandlik - H, strela qulochi-l orqali qurilish krani tanlanadi. Aniqlangan qulochda yuk ko tarish qobiliyati element massasidan yuqoriroq va ko tarish balandligi hisoblanganidan 2 marta ko p bo lmagan kran tanlash tasiya etiladi. 5.2. Monolit temirbeton ishlari Monolit temirbeton poydevorlarni barpo etish kompleksmexanizastiyalashgan usulda bajariladi. Qolip turi tizimi tanlanadi. Qolip elementlari va armaturalarning montaj qilish, beton qorishmasini ish konstruktsiyasiga etkazib berishning mexanizastiyalashgan usulini, beton qorishmani zichlash va betonni qolipni echguncha saqlash usullari aniqlanadi. Beton ishlari uchun beton qorishmasini ob ektga etkazib berish samosval, beton tashiydigan va avtobetonaralashtiruvchilarda amalga oshirilishi mumkin. Ish bajarish joyiga beton qorishmasi kran, transport, betonasos, pnevmoetkazuvchi va xokazolar yordamida uzatish mumkin. Qolip щitlari va armaturalar o rnatish kran yordamida bajariladi. Monolit temirbeton poydevorlari barpo etishda etakchi ish beton qorishmasini ish joyiga etkazib berish hisoblanadi. Tanlangan mexanizm betonlashni yuqori yaruslarda uzliksiz talab etiladigan unumdorlikda borishini ta minlashi darkor. Uni tanlash uchun P.5.1 keltirilgan mezonlardan foydalaniladi (Q, L, H). 17

Boshqa jarayonlar uchun echimlar kompleks mexanizastiyalash tamoiliga asoslanadi. Beton qorishmasini yotqizishni mexanizastiyalash to g risidagi ma lumotlar ilova 2 da keltirilgan. 5.3. Asosiy qurilish mexanizmlarini tanlash (mexanizastiyalashgan komplekslar) Loyixalashtirilayotgan murakkab qurilish jarayoni uchun elementlar va konstruktsiyalarni zavodlardan qurilish maydoniga etkazishdan boshlab to so ngi konstruktsiyalarni, materiallarni loyixada ko rsatilgandek o rnatgunga qadar zarur bo ladigan mashina va mexanizmlar komplekti tanlanadi. Qurilish jarayonlarini bajarishda mumkin bo lgan mashina va mexanizmlar ma lumotnoma materiallarida keltirilgan. 5.3.1. Minorali va strelali relsli kranlar Kranlarni tanlayotganda zarur bo ladi: olingan kranning foydalanishda texnik imkoniyatini belgilash; uni qo llashning texnik-itisodiy asoslash, bajarish; Bunda boshlang ich ma lumot bo ib xizmat qiladi: bino yoki inshootning gabaritlari va xajmiy-rejaviy echimi; montaj qilinayotgan elementning gabaritlari, vazni va montaj moslamasini xisobga olgan xolda montajdagi xolati; montaj texnologiyasi; ish bajarish sharoiti (yo llar, omborlar, qo shni inshootlar va injenerlik kommunikastiyalari yaqinligiga, grunt-iqlim aloxida jihati, er ostki konstruktsiyasi va.k). 5.1 rasmda Minorali va strelali relisli kranlarning montajdagi tavsiflari keltirilgan. Binoni er ustki qismining montajida (a), er ostki qismining montajida (b). Kran ilmog ining ko tarilish balandligi N k m, quyidagi formuladan topiladi H к h, 1 h2 h3 h4 18

bunda h 1 qurilayotgan binoning kran asosidan balandligi, m; h 2 montaj qilinadigan elementning balandligi, m; h 3 binoning yuqori satxidan yukning tagigacha bo lgan balandlik (0,5 1,0 m), bu holatda, agar yuqori maydonchada insonlar bo lsa, h 3 balandlik 2,3 m dan kam bo lmasligi lozim; h 4 yuk ko taruvchi moslamaning balandligi (2 4,5 m). Aniq vaziyatlarda N k qiymati yuk ko tarish moslamalari katalogidan shu elementga taaluqligi tanlab olinadi. qismi kengligi. Er usti qismi montajida strela qulochi L, m, quyidagi formuladan aniqlanadi: L Н B a, a kran o qidan binogacha bo lgan masofa; Н B Н binoning burtib chiquvchi elementlari qismi bilan birgalikda erusti 19

Rasm- 5.1. Minorali, relsli strelali kranlarning montaj tavsiflarini aniqlash sxemasi. a) er ustini montaj qilganda; b) er ostini montaj qilganda. 20

Erostki qismi montajida strela qulochi L, m, quyidagi formuladan aniqlanadi: L Н a c B 0,5, bunda c handak nishabning joylashishi, m; B П binoning er ostki qismi kengligi, m; 0,5 zaxira zonasining kengligi, m; a kran o qidan handak qirrasigacha bo lgan masofa m. bunda b kran izlarining kengligi, m; П a b 2 0,5, 0,5 shpal yoki shpal zvenosining kengligini yarimi, m; a 1 handak nishabi chetidan shpal zvenosi chetigacha ruxsat etiladigan minimal masofa, m, 2 ilova, 2.1 jadvaldan olinadi. aniqlanadi: Tanlanadigan kranning yuk ko tarish qobiliyati, G t, quyidagi formuladan a 1 G G G. K, yuk yuk vazni G yuk ko tarilayotgan elementning(yukning) og irligi, t; G yuk.qut.vazni yuk ko taruvchi uskunaning vazni, t; K yuk ko taruvchi uskunaning vaznining o zgarishi koeffitsienti 1,08 1,12 ga teng. tanlanadi. Ma lumotnoma yoki kataloglar asosiy tafsilotlarga qarab kerakli kranlar 5.3.2. O zi yurar strelali kranlar Kranlarning asosiy parametrlarini (yuk ko tarishi, strela qulochi, ko tarish baladligi) inobatga olganda, kranlarning modifikastiyasini bazaviy modellarining almashtiriladigan qurilma qismlari: strelali va minorali - strelali, maydonchalar va har hil gusyoklar zarur. Kran ilmog i qulochi L KR, m, quyidagi formuladan aniqlanadi: bunda L КR montaj qulochi, m; L КR l, 1 l2 l3 21

l 1 burilish o qidan uning strelasining sharnirli qotirilish qismigacha bo lgan masofa m; l 2 uning strelasining sharnirli qotirilgan qismidan inshootning tashqi yoki bo rtib chiquvchi qismigacha bo lgan masofa, m; l 3 inshootning tashqi yuzidan yoki bo rtib chiquvchi qismidan kranning ilmog i o qigacha bo lgan masofa, m. Zarur yuk ko tarish qobilyati G minorali va relsli strelali kranlar kabi hisoblanadi. (p. 5.3.1). Zarur strela qulochi grafik usulida aniqlanadi. Guskasiz kranlar uchun strela o qi 2 nuqtadan o tadi (rasm 5.2): A 1 H П 1,5 м balandlikda joylashishi (1,5 m ilmoqdan strelaning tepasigacha bo lgan minimal balandlik) va V, kran strelasining inshootning D nuqtasiga o xavfsizlik uchun qoldiriladigan masofa (strela uzunligiga ko ra 0,5dan 1,5 m gacha) qabul qilinadi. Kran strelasining o qi sharnirni qotirish balandligida o tkazilgan N N chiziqlardan o tadi (strelali kranlar uchun kran turish joyidan 1,5 m balandlikni olish mumkin). Shu bilan birga, strelaning minimal qulochi va uzunligini ta minlash uchun B nuqtadan va yukning vertikal o qining o tishiga erishish zarur. A 1 M 1 strelaning turish xolati talabga mos. So ng M 1 nuqtadan chapga, l 1 masofa olinib, kranning aylanish strelasini hisoblaydilar. Gusyoklaridan foydalanadigan kranlar uchun aniqlanish oldingidagiga uxshagan bo ladi. Handak yoki transheya labida strelali kranlar joylashtirilganda gruntning turi va handak chuqurligini xisobga olib jadval 2.4 ilova 2 ga binoan aniqlanadi. Bunda kranning tayanch qismining aloxida tomonini e tiborga olish lozim. 22

Rasm- 5.2. O ziyurar strelali kranlarning montaj tavsivlarini aniqlash sxemasi. Rasm- 5.3. Strelali kranlarni ochiq handaklarlar yoki transheyalarning gabaritlariga bog lash. a) avtomobil kran, b) gusenistali kran; v) maxsus shosseli kran 23

5.3.3. Beton yotkizish komplekslari Beton ishlarini bajarishning asosiy sxemalarida beton qorishmasini konstruktsiya qolipiga quyishniga (yaxlit betonlash va poydevorlar, to ldiriladigan qoziq, aloxida turadigan konstruktsiya va boshqa) qarab quyidagi usullarnng biri ko zda tutiladi: a) avtotransport vositasidan to g ridan to g ri; b) kranlar va badyalar; v) stastionar yoki harakatlanuvchi maxsus mashinalar bilan; (betonnasoslar, pnevmonagnitatellar, lentali konveyerlar va boshqalar bilan) g) o ziyurar yoki maxsus mashinalar bilan. (avtomobil shassidagi strelali betonnasoslar, lentali betonyotqizgichlar teleskopik strelali va boshqa) Avtotransportdan betonni konstruktsiyaga yotqizish maxsus yo laklarni yoki estakad (ko priklar) har qaysi konstruktsiyada (qismida) barpo etishni talab qiladi. Bu bilan beton qorishma xobotlar, vibroxobotlar, tirkalgan konveyerlar yordamida yotqiziladi yoki to g ridan to g ri qolipga transport vositasidan tukiladi. Bunday sxema katta ish hajmlarida iqtisodiy tejamli hisoblanadi. Monolit konstruktsiyalar va ob ektlar tafsiflash uchun betonning keltirilgan qalinligi tushunchalari kiritiladi (TSNIIOMTP usuli). Poydevor, bino, qavatdagi yoki blokdagi betonning keltirilgan qalinligi beton hajmini joylashtirish yuzasiga nisbati bilan aniqlanadi. Barpo etiladigan poydevor va konstruktsiyadagi beton hajmi odatda butun bino maydoni yoki qamrov buyicha aniqlanadi. So ng beton maydonning keltirilgan qalinligi δ, m, va beton yotqizuvchi komleksdan 1 tuxtash joyidan yotqiziladigan beton hajmi V 1, m 3 hisoblanadi: V S B ; 24 bino V 1 S 1, bunda V B poydevor, bino, qavat, sekstiyadan tashqarida beton hajmi, m 3 ; maydoni, m 2. S bino, S 1 komleks bir to xtash joyidan xizmat qiluvchi bino, qavatning

Mashinalar va uskunalar komleksi ularning ishlash radiusi va ish unumdorligi bilan tavsiflanadi, ulardan bir to xtash joyda asosiy mashina ishining davomiyligiga bog liq bo ladi. Avtobetonnasos, gusenistali va minorali kranlarning ishlash radiusini mumkin bo lgan strelaning ishlash qulochi bilan aniqlanadi. Taqqoslash uchun bu radiusni 15 m deb olinishi mumkin. Beton yotqizuvchi mashinani markazga yoki betonlanadigan ob ekt joylashtirilsa xizmat qilish maydoni 90 dan 120 m 2 gacha o zgaradi. 2 ilova, 2.5 jadvalda nulevoy tsikl ishlarini bajarish uchun mashina va uskunalar komplekslari variantlari berilgan. Bu komplekslarga xizmat ko rsatuvchi ishchilar zvenosi quyidagi ishlarni bajaradilar: 1. Qorishmani avtobetonaralshtirgichdan avtobetonnasos bunkeriga qabul qilish uzatish va qolipga yotqizish, trubalar va betonasosni yuvish, smenalar orasida qayta joylashtirish. 2. Avtosamosvaldan bunkerga qorishmani qabul qilish, avtobetonnasos bunkeriga qorishmani uzatish va konstruktsiyaga yotqizish, betonanasos va trubani yuvish. 3. Avtosamosvaldan qorishmani 2 badyaga qabul qilish, ularni gusenistali kran bilan uzatish, badyalarni kerakli joyda bushatish, qorishmani taqsimlash va zichlash. Beton aralashmasi ob ektga avtotransport vositalarida etkaziladi, shuning uchun uning uzatish va yotqizish davriy jarayon xisoblanadi. Davr vaqti avtotransportning xarakatlanish, tushirish, betonnasos yoki badyalarda kran bilan uzatish, konstruktsiyaga yotqizishga ketgan vaqtlarning yig indisidan tashkil topadi. 25

2 ilova, 2.6 jadvalda 3 xil kompleks mashina va uskunalar uchun ish davri davomiyligi keltirilgan. Harakatlanish davomiyligi amaliy tajribadan kelib chiqib qabul qilingan, avtosamasvaldan tushirish YaMvaN buyicha avtobetonnasosda uzatish ekspluatastiya unumdorligi buyicha (30m 3 /soat) strelali yoki minorali kran bilan uzatish YaMvaN buyicha. Qorishmani yotqizish va zichlash birga olib boriladigan operastiyalar hisoblanib, ularning davomiyligi stiklning umumiy davomiyligini oshirmoqda. 2 ilova, 2.6 jadvalga ko ra eng yuqori jadallik kompleks 1dan foydalanilganda 12 min (avtobetonaralashtiruvchi va avtobetonanasos) zveno tarkibi 3 kishidan iborat. Kompleks 2 uchun 24 (avtosamosval, yuklanadigan bunker, avtobetonanasos) 4 kishi, kompleks 3 (avtosamosval, 2 badya, gusenistali kran) 6 kishiga 34 min. 5.4. Binoning erostki qismini gidroizolyastiya qilish Erto la devorlarining tashqi vertikal yuzalarini kapilyar namlikdan va kam bosimdagi erosti suvlaridan ximoya qilish uchun suriladigan gidroizolyastiya, gorizantal yuza uchun elimlanadigan gidroizolyastiya qo llaniladi. Suriladigan gidroizolyastiya binoning erostki qismini qurgandan keyin mexanizastiyalashgan usulda bajariladi (avtogrudronatorda). Kichik hajmdagi gidroizolyastiya ishlari erto la devorlari qurilayotganda qo lda bajariladi. Erto lada xonalar mavjud bo lsa elimlanadigan gidroizolyastiya 2 satixda yotqiziladi: er to la xonalarining poli asosining satxida va tekislangan er satxidan 10..15 sm yuqorida. Erto lasiz qismlarda faqat bir satxda tekislangan er satxidan 10 15 sm yuqorida yotqiziladi. 5. TEXNOLOGIK XARITALARNI ISHLAB CHIQISH 6.1. Umumiy tafsilotlar Texnik xarita quyidagi bo limlardan tashkil topgan bo lishi lozim: 1. Ishlatilish sohasi. 2. Ishni bajarish texnologiyasi va tashkil etish. 3. Ishning sifatiga va qabuliga talablar. 4. Mehnat sarfini, mashina vaqti va ish haqi kalkulyatsiyasi. 26

5. So ngi mahsulot o lchoviga ish bajarish grafigi. 6. Material-texnik resurslar. 7. Xavfsizlik texnikasi. 8. Texnik-iqtisodiy ko rsatkichlar. Texnologik xaritalarda quyidagilar xal etiladi: mashinalar, qurilmalar, moslomalarning joylashish sxemalari ko rsatilgan kompleks texnologik jarayonlarga kiruvchi ishlarni bajarish sxemalari, ishlarni bajarish ketma-ketligi va davomiyligi; ish sifatiga talablar; ishlarni xavfsiz bajarish choralari, material texnik resurslar sarfi. Texnologik xaritalar qurilish jarayonlariga tuzilib, ularni bajarish natijasida konstruktiv elementlar bino va inshoatning bir qismi barpo etiladi. Texnologik xaritaga kiruvchi yiriklashtirilgan birlikdagi yakuniy mahsulot: maydon 100 yoki 1000 m 2 ; hajmi 100 yoki 1000 m 3 ; uzunligi 100 pog. m yoki 1 km; vazni 100 yoki 1000 t; yig ma elementlarining soni 10 yoki 100 dona va.k. Texnologik xaritalarning qolgan bo limlari (mehnat sarfi kalkulyastiyasi, bajarish grafigi, material-texnik resurslar) ham ko rsatilgan o lchov birliklarda beriladi. Bular IBL va QTEL, boshqa tashkiliy-texnik xujjatlar ishlab chiqilayotganda texnologik xaritalardan foydalanish zarur. 6.2. Texnologik xaritaning tarkibi 6.2.1. Texnologik xaritalarning qo llash sohalari Bo limda quyidagi materiallar keltiriladi: 1) Xarita tuziladigan qurilish-montaj jarayoni; 2) Ishning bajarilish sharoitiga talab (iqlim, gidrogeologik, mavsum, smenli va.k); 3) Inshootning konstruktiv-rejaviy echimlari(plandagi o lchamlari, balandligi, qadami, oraliq va boshqa); 4) Xaritada ko rilayotgan ishlar tarkibi. 27

6.2.2. Ishlarni bajarish texnologiyasi va uni tashkil etish Bo limga quyidagi materiallar kiritilgan: 1) ishning tugallanish talabi (tekst); 2) kompleks mexanizastiyalash variantiga qarab tavsiya etilgan mashina va uskunalarning tavsiflari, turlari, markasi va har bir komplektdagi soni (tekst yoki jadval ko rinishida); 3) qamrovlarga va yaruslarga ajratilgan inshootning konstruktiv qismini sxemasi (grafik material); 4) mashina va uskunalarni konstruktiv elementlarga bog lab kompleks mexanizastiyalash sxemasi (grafik material); 5) konstruktiv qismining xar qaysi elementlarining montaji (barpo etish) sxemalari (grafik material); 6) Asosiy material va konstruktsiyalarni taxlanish sxemasi (grafik material); 7) Asosiy elementlarni kutarish yoki vaqtinchalik maxkamlash sxemasi (grafik material). Grafik materiallar ish bajarish tavsiyalari bilan tekstda qayd etib boriladi. 6.2.3. Ish qabuliga va sifatiga bo lgan talablar Bo limda texnologik xarita ishlab chiqilgan ish turiga operativ nazorat kartalari va sxemalari keltiriladi (sh. 1). Handaklarni qazish va qayta ko mish ishlarida yo l quyilishi mumkin bo lgan chetka chiqish nazorat ko rsatkichlari, hajmi va usullari QMQ 3.02.01-97 «Er inshootlari, asos va poydevorlar», monolit temirbeton va montaj ishlari uchun QMQ 3.03.01-98 «Yuk ko taruvchi va to suvchi konstruktsiyalar» ga mos kelishi lozim. 1 ilova, 1.11 jadvalda er ishlarini bajarishda 2 ilova, 2.7, 2.8 jadvallarda montaj va beton ishlarini ishlab chiqishda shakl 1 ni tuzish uchun bir qancha ma lumotlar keltirilgan,. 28

Shakl 1 Ish qabuliga va sifatiga bo lgan talablar t\r Nazorat zarur bo lgan jarayonlar nomi Nazorat predmeti Nazorat uskunasi va usuli Nazorat vati Mas ul shaxs Sifatni baholashni ng texnik me zoni 1 2 3 4 5 6 7 Eslatma. Sh.1 2 grafasida nazorat qilinadigan uzelning grafik qurilishini keltirish tavsiya etiladi. 29

Asoslash (YaMvaN, to plami, jadval, punkt) O lchov birligi Ish ajmi ishchilar, kishi.soat mashinistr, mash.-soat. ishchilar, kishi-kun mashinist, mash.-sm. 6.2.4. Mexnat va mashina vaqti sarfi kalkuliyastiyasi Bu bo limda asosiy va yordamchi jarayonlarni bajarish uchun mehnat, mashina vaqti sarfi hisobga olinadi (sh 2). Kalkulyastiya qo lda yoki mexanizmlarda bajariladigan ishlar hajmi qayidnomasi asosida va mos ishlar uchun YaMvaNga (YaMvaN E-2, E-4, E-11, E-22 va.k) tayanib tuziladi (3.3ilova, 3.3jadval). Qo lda bajariladigan ishlar uchun «Mashinist» jadvalida chiziqga qo yiladi. Umumiy mehnat sarfi va hajmini vaqt me yorlariga ko paytmasi bilan topiladi. Jadval so ngida keyinchalik texnik-iqtisodiy ko rsatkichlarni aniqlash uchun foydalaniladigan 8, 9, 13 grafalar natijalari yakuniy xisobi chiqarialdi t\r Jarayonl ar nomi Mexnat, mashina vaqti sarfi kalkuliyastiyasi Vaqt me yori Mehnat sarfi Shakl 2 1 2 3 4 5 6 7 8 9 6.2.5. Ish bajarish grafigi Ish bajarish grafigi mehnat sarfi kalkulyastiyasi ma lumotlari asosida tuziladi. Grafik pozistiyasi mehnat sarfi pozistiyalarining qo shilishidan xosil bo ladi. Yiriklashtirilgan jarayonlarning davomiyligi mexnat sarflari yig indisini qabul qilingan zveno tarkibidagi ishchilar soniga bo lish bilan aniqlanadi. Jarayonning davomiyligi 8 soatlik ish kunining xisobidan soatlarda topiladi (sh 3). 30

Shakl 3 Beton va montaj ishlariga ish bajarish grafigi Jarayonlar O lchov Ish mehnat sarfi Zveno tarkibi t\r nomi birligi hajmi ishchilar, mashinis tlar, Kasbi, lavozimi Ishchilar soni kishi-kun mash-sm. 1 2 3 4 5 6 7 8 10-gr 2- shakldan 11-gr 2- shakldan Rejalashtirilayotgan Ish kunlari Normaning Ish davomiyligi,smena 1 2 bajarilishi, % 9 10 1 2 1 2 6.2.6. Material-texnik resurslar Bu bo limda ishni bajarish uchun zarur bo lgan mexanizmlar, yordamchi uskunalar, qurilish materiallari va yarim fabrikatlar keltiriladi (sh 4, 5). Mexanizmlarga, inventar uskunalarga bo lgan talablar (sh 4) kompleks mexanizastiyalash texnologik sxemalarini ishlab chiqish bilan bir vaqtda aniqlanadi. Qurilish brigadalarini mexanizmlar, uskunalar bilan ta minlash me yorlarga asoslab olinadi. Materiallar va yarimfabrikatlarga talablar qaydnomasi (sh 5) 3.2 jadvalda berilgan ma lumotlarga tayanib tuziladi ( 3.2.2 ilovada). 31

Shakl 4 Mexanizmlarga, uskunalarga inventar moslamalarga talab qaydnomasi Nomlanishi Marka, texnik O lchov soni Tayinlash p/p tavsilot, GOST, chizma birligi 1 2 3 4 5 6 Shakl 5 Materiallar va yarimfabrikatlarga talab qaydnomasi Nomlanishi Boshlang ich ma lumotlar p/p (marka, GOST) Me yorlardagi Ish hajmi O lchov birligi Talab o lchov birligi me yoriy miqdori (chizma o lchov bo yicha) birliklarida 2 1 3 4 5 6 6.2.7. Texnika xavfsizligi Bu bo limda quriladigan jarayon uchun mehnat muxofazasi va xavfsizlik texnikasi buyicha tadbir va qoidalarning ishlab chiqilgan loyixa echimidagi talablar keltiriladi, jumladan: 1) alohida konstruktsiyalarning va inshootning barcha qismlari turg unligini ta minlovchi tadbirlar; 2) mashinalarning xavfsiz ekspluatastiya qilish qoidalari va ularni ish joylariga joylanishi (qazilgan handaklar, yaqindagi joylashishi); 3) yuk ortuvchi moslamalarni, mexanizastiyalashgan uskunalarning, xavfsiz ekspluatastiya qilish qoidalari, davriylangan tekshiruvlar vaqti; 4) ishlovchilarning ximoyalash manbalari va ish jarayonlarini amalga oshirishda ishlardagi xavfsizlik qoidalari; 32

5) umumiy qurilish maydoni uchun xavfsizlik texnikasi va mexnat muxofazasi. Keltirilgan ma lumotlar boshqa bo limlardagilarni takrorlamasliklari lozim. 6.2.8. Texnik-iqtisodiy ko rsatkichlar Mehnat sarfi kalkulyastiyasi va ish bajarish grafigi asosida sungi maxsulot o lchoviga texnik iqtisodiy ko rsatkichlar aniqlanadi. (i. 6.2.4) va (i. 6.2.5). Texnik-iqtisodiy ko rsatkichlarning tarkibi: 1) Ishchilarning (kishi.kun) mexnat sarfi me yori; 2) Mashina vaqtning me yori mexnat sarfi (mash.sm.); 3) Bir ish smenasida ishchining yaratgan yakuniy maxsulot miqdori, yakuniy mahsulot miqdorini ishchining umumiy mehnat sarfiga bo lish orqali aniqlanadi. 7. QURILISH JARAYONLARI (ISH) TEXNOLOGIYASINI TAKOMILLASHTIRISH TAKLIFLARI Ish bajarish texnologiyasini takomillashtirishni ishlab chiqish ilmiy izlanishlarning elementi hisoblanadi. Izlanishlar loyixaning istalgan qismiga tegishli bo lishi va o ziga an anaviy va taklifiy texnologiyasi tahlili, mehnat sarfini, murakkab jarayon bajarilishi davomiyligini aks ettirishi mumkin. Izlanishlar o tkazilganda komyuterdan to laqonli foydalanish. Takliflar yagona yoki barcha ko rsatilgan yo nalishlar bo yicha ishlab chiqiladi va alohida bo lim ko rinishida tushintirish xatida keltiriladi, zarur bo lganda kerakli hisob-kitoblar, sxemalar va eskizlar ko rsatiladi. Izlanishlar natijasida ishlab chiqilgan takliflar quyidagilarga yo naltirilgan bo lishlari kerak: Asosiy va yordamchi jarayonlarni bajarishda mexnat sarfini kamaytirishga, ya ni mexnat unumdorligini oshirishga; Ish bajarish davomiyligini qisqarttirishga; Mexanizastiya sarfini kamayttirishga; Ish bajarish tannarxini kamayttirish. 33

Takliflar ishlab chiqilishi mumkin bo lgan, shu bilan birga etarlicha asoslangan kurinishda bo lishi va keyingi ishlarda rivojlantirish va tadbiq etilishi mumkin. 34

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR Afanasev A.A. Vozvedenie zdaniy i soorujeniy iz monolitnogo jelezobetona. M.: Stroyizdat, 1990. ENiR. Sbornik E2. Zemlyanыe rabotы. Vыp. 1. Mexanizirovannыe i ruchnыe zemlyanыe rabotы / Gosstroy SSSR. M.: Stroyizdat, 1988. 224 s. ENiR. Sbornik E4. Montaj sbornыx i ustroystvo monolitnыx jelezobetonnыx konstrukstiy. Vыp. 1. Zdaniya i promыshlennыe soorujeniya / Gosstroy SSSR. M.: Stroyizdat, 1987. 64 s. ENiR. Sbornik E11. Izolyastionnыe rabotы / Gosstroy SSSR. M.: Stroyizdat, 1988. 64 s. ENiR. Sbornik E22. Svarochnыe rabotы. Vыp. 1. Konstrukstii zdaniy i promыshlennыx soorujeniy / Gosstroy SSSR. M.: Preyskurantizdat, 1987. 56 s. Mashinы dlya zemlyanыx rabot / G.V. Kirillov, P.I. Markov, A.V. Rannev i dr.; Pod red. M.D. Podosina, V.I. Polyakova. 3-e izd., pererab. i dop. M.: Stroyizdat, 1994. 228 s. Mashinы dlya transportirovaniya stroitelnыx gruzov / D.V. Bulыchev, M.I. Griff, D.M. Zlatopodskiy i dr. M.: Stroyizdat, 1985. 271 s. Mashinы i oborudovanie dlya betonnыx i jelezobetonnыx rabot / Ya.G. Mogilevskiy, I.G. Sovalov, A.L. Kopelovich; Pod obщ. red. M.D. Podosina, V.I. Polyakova. 2-e izd., pererab. i dop. M.: Stroyizdat, 1993. 199 s. Metodicheskie ukazaniya po razrabotke tipovыx texnologicheskix kart / Gosstroy SSSR M.: StNIIOMTP, 1987. 40 s. Smorodinov M.I. Stroitelstvo zaglublennыx soorujeniy: Sprav. posobie. M.: Stroyizdat, 1993. 208 s. SNiP 3.02.01-87. Zemlyanыe soorujeniya, osnovaniya i fundamentы. M.: Stroyizdat, 1989. SNiP III-4-80*. Pravila proizvodstva i priemki rabot. Gl. 4. Texnika bezopasnosti v stroitelstve / Gosstroy Rossii. M.: Stroyizdat, 1993. 35

SNiP 4.02-91. Sbornik smetnыx norm i rasstenok na stroitelnыe rabotы. Sb. 1. Zemlyanыe rabotы / Gosstroy SSSR. M.: Stroyizdat, 1992. 328 s. SNiP 4.05-91. Sbornik smetnыx norm i rasstenok na stroitelnыe rabotы. Sb. 6. Betonnыe i jelezobetonnыe monolitnыe konstrukstii / Gosstroy SSSR. M.: Stroyizdat, 1992. 96 s. Stroitelnoe proizvodstvo: Enstiklopediya / Gl. red. A.K. Shreyber. M.: Stroyizdat, 1995. 464 s. Stroitelnыe mashinы. Obщaya chast / S.P. Epifanov, M.D. Polosin, V.I. Polyakov. 3-e izd., pererab. i dop. M.: Stroyizdat, 1991. 176 s. 36

1 Ilova Er ishlari haqida ma lumotlar 1.1-jadval Vaqtinchalik transheya va handaklarning yon tomonlari qiyaligi Grunt nomi Qazilgan chuqurlikning qiyaligi, nishabi, m Do 1,5 Ot 1,5 do 3 Ot 3 do 5 p/p 1 qum 1:0,5 1:1 1:1 2 qumli loy 1:0,25 1:0,67 1:0,85 3 Loyli qum 1:0 1:0,5 1:0,75 4 Loy 1:0 1:0,25 1:0,5 5 Lessimon quruq 1:0 1:0,5 1:0,5 1.2-jadval Gruntlarning yumshash ko rsatgichlari p/p Gruntlar qayta ishlangandan keyin gruntni birlamchi ortishi, % Qoldiq gruntning yumshashi, % loy: 1 Bo laklanadigan va slanstevoy 28-32 6-9 2 Yumshoq va yog li 24-30 4-7 Grunt: 3 Shag al 16-20 5-8 4 hosildor 20-25 3-4 5 tog li 45-50 20-30 Less: 6 yumshoq 18-34 3-6 7 qotgan 24-30 4-7 8 qum 10-15 2-5 37

Loyli qum: 9 engil i lessovidniy 18-24 3-6 10 Og ir 24-30 5-8 11 qumli loy 12-17 3-5 12 qora tuproq va kashtanli grunt 22-28 5-7 p/p 1.3-jadval Ekskovator cho michi sig imining grunt hajmiga bog liqligi Ekskovator cho michi Ishlanadigan inshoot sig imi, kub. m hajmi, kub.m 0,15 500 Gacha 0,25-0,3 500-1500 0,5 1500-5000 0,65 2000-8000 0,8 6000-11000 1,0 11000-15000 1,25 13000-18000 1,5 va yuqori 17000 dan ortiq 38

m 3 1 ilovaning davomi 1.4-jadval Bir cho michli ekskovatorlarning texnik tavsilotlari. Marka cho mich sig imi, qazish qazis h ortishtish- quvvat i, kvt Og i rlik, unumum- Ekspluatat radiusi,m chuq urligi baland ligi,m T dorligi, siyaning, m m 3 /soa narxi t m.-soat, so m. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Teskari cho michli ekskovatorlar EO-2621V-3 0,25 5,3 4,15 3,2 44 6,1 18 10,2 EO-3323A 0,63 7,9 4,8 6,05 55 7 13,8 40 14,4 3 EO-3122A 0,63 8,1 5,2 5,7 55 7 14,3 40 13,3 3 EO-4121 0,65; 1,0 9,0 5,8 5 95 19,2 40 12,4 EO-4321 0,65; 1,0 9,0 5,5 5,6 59 19,2 40 13,5 EO-4124B 1 9,4 6,0 5,0 95,6 25,0 50 18,5 EO-5122 1,25; 1,6 9,4 6,0 5,0 125 35,8 60 25,3 «Poklen» 75 R 0,77 V (Frantsiya) (0,28 1) 7,9 4,6 6,2 79,5 14,4 50 16,5 «Poklen» 75 S 0,77 K (Frantsiya) (0,22 1) 7,9 4,85 5,95 58,1 15,4 50 16,5 0,6 «Libxerr» (0,18 0, R-900 (FRG) 6) 8,8 6,2 5,5 50 15,9 40 26,8 39

1 «Libxerr» (0,24 1, A-922 (FRG) 3) 9 5,83 6 100 20,9 50 24,1 1,15 «Poklen» 90 (0,23 1,1 R (Frantsiya) 5) 9,2 5,65 6,75 77,3 19 60 23,4 «Xitachi» IN- 123 (Yaponiya) 1 (0,9 1,4 ) 10,52 7,2 7,02 121 26,0 60 24,3 To g ri cho michli ekskovatorlar EO-2621V-3 0,25 5 2,85 2,5 44 5,45 20 10,2 EO-3323A 0,63 6,8 7,66 4,2 59 14,5 40 14,4 EO-3122 0,63 6,8 7,3 4,1 55 7 14,3 40 13,3 3 EO-4321 0,8 7,4 7,9 5,7 59 19,2 50 13,5 EO-4123 0,8 7,4 7,6 4,4 95 18,0 60 16,3 Draglayn ekskovatorlari EO-3211E-1 0,45; 0,5 11,1 5,3 3,83 37 12,9 30 11 EO-4112A 0,65,1 14,3 6,6 5,3 66 24,5 40 13,6 EO-5111B 1 16 7,8 5,3 103 32 65 15,4 Eslatma. To g ri cho michli ekskovatorlar uchun 4 grafada qazish balandligi keltirilgan. 2. Ekskovatorlarning ekspluatastiya qilish narxlari 1991 y narxlari keltirilgan. 40

1 Ilova davomi 1.5-jadval Gruntni tashish masofasi va ekskovator cho muchining sig imiga qarab avtosamosvalning tavsiya etilgan yuk ko tarish qobiliyati Tashish masofasi, km Samosvalning yuk ko tarish qobilyati,t ekskovator cho mishining sig imi, m 3 0,4 0,65 1,0 1,25 1,6 2,5 4,6 0,5 4,5 4,5 7 7 10 1,0 7 7 10 10 10 1,5 7 7 10 10 12 18 27 2,0 7 10 10 12 18 18 27 3,0 7 10 12 12 18 27 40 4,0 10 10 12 18 18 27 40 5,0 10 10 12 18 18 27 40 Avtosamasvollarning texnik tavsiflari 1.6-jadval Avtomobil modeli Kuzov Yuklash harakatlanish tezligi, km/s sig imi, м 3 т balandligi, m Yuklangan Yuksiz ho- holatda latda GAZ-SAZ-53B 4,5 3, 5 1,83 30 35 ZIL-MMZ-555 3,7 5, 25 1,25 30 35 MAZ-503A 3,9 8 2,42 25 30 KamAZ-5511 9 10 2,18 25 30 KrAZ-256B1 6,1 12 2,34 23 27 41

1 Ilova davomi Bir cho michli yuk ortuvchi mashinaning texnik xarakteristikasi 1.7-jadval Marka Traktor quvv og irl Cho mich tavsifi Yuk o lchamlari unum bazasi at, igi, t Yuk Sig i eni, quloc tu- : uzunlik dorli kvt ko ta rish qobil yati, t mi, m 3 m h, m shiri sh bala ndli- eni balandligi, m gi, m 3 /s gi, m Pnevmog ildirakli TO-1 9 TO-1 5 TO-6 B T-40A 29 4,4 0,5 0,25 1,4 0,8 2,6 5,2 1,9 2,4 15 T-150A 37 4,1 0,8 0,4 1,8 0,9 2,1 5,5 2,2 2, 20 P 4 maxsus. 55 7,5 1,8 1,0 2,3 1,0 2,3 5,7 2,3 2, 25 sh. 7 EO- 3322 Ekskava tor 55 12,7 1,5 0,65 2,6 3,8 3,0 9,3 2,6 3, 1 40 EO- 3322 A Ekskava tor 59 14,0 2,0 0,8 2,7 3,8 3,2 9,3 2,7 3, 8 45 TO-6 maxsus. 59 7,1 2,0 1,0 2,3 0,7 2,7 5,8 2,3 2, 30 A sh. 9 TO-1 maxsus. 66 8,5 2,0 1,0 2,3 0,9 2,7 6,1 2,3 3, 50 7 sh. 0 TO-1 maxsus. 100 10,5 3,0 1,5 2,4 1,0 2,8 7,2 2,4 3, 60 8 sh. 0 42

TO-2 5 TO-1 1 T-150K 122 10,0 3,0 1,5 2,6 1,1 2,8 7,0 2,6 3, 4 K-702 155 19,9 4,0 2,0 2,8 1,2 3,2 5,3 2,8 3, 5 70 90 TO-8 MOAZ- 8,0 3,2 3, 176 19,0 5,0 2,7 3,1 1,3 3,4 542A 2 TO-2 maxsus. 405 62,0 15,0 7,5 4,4 1,9 4,5 10,9 4,4 4 1 sh.,7 Gusenistali TO-2 DT-55A 37 8,0 1,5 0,8 2,1 0,5 3.2 6,2 2,1 2, 6 TO-7 DT-75 55 9,5 2,0 1,0 2,1 0,7 2,7 5,7 2,1 2, 0 EO- Ekskava 10,4 3.0 3 59 20,3 3,0 1,5 3,0 4,3 3,8 4121 tor,2 TO-1 TP-4 63 12,6 3,0 1,5 2,3 0,9 2,4 5,9 2,3 2, 2 2 TO-1 T-100 79 20,5 4,0 2,8 2,4 1.0 3,4 6,6 3,1 3, 4 90 350 25 40 85 60 60 TO- 10A T-130 118 20,5 4,0 2,0 2,9 1,1 3,2 6,9 2,9 3, 0 70 EO- Ekskava 5122 tor TO-5 D-804P G 130 35,8 5,6 2,8 3,0 4,7 4,7 13,0 3,1 4,9 132 23,9 5,0 2,5 3,0 0,8 3,1 7,5 3,1 3, 0 100 90 43

Buldozerlarning texnik tavsiflari 1 Ilova davomi 1.8-jadval Marka Traktor quvva og ir Ag dari ish- O lchamlar unum Yangi Eski bazasi ti, kvt ligi, t sh: uz- lash i : uzunlik dorlig unligi chuq i, balandligi,m urligi, m eni balandligi, m 3 /s m DZ-4 D-159 B DT-54A 40 2,8 0,8 0,15 4,3 2,8 2, 3 DZ-71 D-740 T-50AP 37 3,1 2,0 0,6 0,2 5,0 2,2 2, 4 DZ-37 D-579 MTZ-52 6,2 2,3 3, 41 3,8 2,0 0,7 0,15 «Belarus» 3 DZ-29 D-535 T-74 55 6,6 2,6 0,8 0,3 4,8 2,5 2, 5 DZ-42 D-606 DT-75 59 7,3 2,6 0,8 0,3 4,8 2,6 2, 7 DZ-128 DT-75 59 7,3 2,6 1,0 0,3 4,8 2,6 2, 7 DZ-8 D-271 T-100M 79 13,6 3,2 1,2 1,0 5,3 3,2 3, A 1 DZ-17 D-492 T-100 79 14,0 3,9 1,0 0,5 5,5 3,2 3, A 1 DZ-18 D-493 T-100M 79 13,6 3,9 1,0 0,5 5,5 3,2 3, A 1 200 200 200 280 300 300 510 570 570 44

DZ-19 D-494 A T-100M 79 13,6 3,0 1,3 0,4 5,1 3,2 3, 1 D-259 T-100 79 14,0 4,2 1,1 0,5 5,5 3,2 3, 1 DZ-53 D-686 T-100M 79 14,1 3,2 1,2 1,0 5,5 3,2 3, 1 DZ-54S D-687 T-100 79 13,7 3,2 1,2 0,4 5,5 3,2 3, 1 DZ-101 T-4AP 96 10,0 2,9 1,0 0,3 5,4 3,1 3, 1 DZ-104 T-4AP 96 10,3 3,3 1,0 0,3 4,3 2,0 2, 6 DZ-27S D-532 T-130 118 13,4 3,2 1,3 0,5 6,5 3,9 2, S 8 DZ-28 D-533 T-130 118 14,1 3,9 1,0 0,4 6,4 3,2 3, 1 DZ-109 T-130 118 17,5 4,1 1,1 0,5 6,4 3,2 3, XL 1 DZ-110 T-130 118 17,7 3,2 1,3 0,5 6,6 3,9 2, 8 DZ-9 D-275 T-180 132 18,9 3,4 1,4 1,0 6,7 3,4 2, A 5 DZ-24A D-521 T-180 132 18,2 3,4 1,1 1,0 7,0 4,4 2, 8 DZ-25 D-522 T-180 132 17,9 4,4 1,2 0,5 7,0 4,4 2, 8 570 570 570 570 650 660 860 860 900 900 900 900 960 45