ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΔΑΣΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ι.Μ.Δ.Ο. & Τ.Δ.Π. ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΑΘΗΝΑ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2007
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ Δρ Γεώργιος Λυριντζής : Τακτικός Ερευνητής, Διευθυντής Ι.Μ.Δ.Ο. & Τ.Δ.Π., ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. ΟΜΑΔΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Ι.Μ.Δ.Ο. & Τ.Δ.Π., ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Δρ Γεώργιος Μπαλούτσος Τακτικός Ερευνητής (Υπεύθυνος αντιπλημμυρικών-αντιδιαβρωτικών έργων) Δρ Γεώργιος Καρέτσος - Εντεταλμένος Ερευνητής (Υπεύθυνος φυτοκομικών έργων) Δρ Παναγιώτης Κάββουρας - Τακτικός Ερευνητής Δρ Μιλτιάδης Τσόγκας - Τακτικός Ερευνητής Δρ Αναστάσιος Οικονόμου - Αναπληρωτής Ερευνητής Δρ Ιωσήφ Πετειναράκης - Αναπληρωτής Ερευνητής Δρ Κοσμάς Αλμπάνης - Αναπληρωτής Ερευνητής Δρ Παναγιώτης Τσόπελας - Αναπληρωτής Ερευνητής Δρ Παναγιώτης Μιχόπουλος - Αναπληρωτής Ερευνητής Δρ Μιχάλης Σκαρβέλης - Εντεταλμένος Ερευνητής Δρ Κωνσταντίνα Τσαγκάρη - Εντεταλμένη Ερευνήτρια Δρ Γαβριήλ Ξανθόπουλος - Δόκιμος Ερευνητής Δρ Ευαγγελία Δασκαλάκου - Δόκιμη Ερευνήτρια Δρ Βασιλική Γκούμα - Δασολόγος Δρ Παναγιώτης Τρίγκας - Δασολόγος Δρ Ασημίνα Σκουτέρη - Δασολόγος, Ειδικός Επιστήμονας Κώστας Ιωαννίδης - Π.Ε. Δασολόγος, Ειδικός Επιστήμονας Γιώργος Μάντακας - Π.Ε. Δασολόγος, Ειδικός Επιστήμονας Αθανάσιος Μπουρλέτσικας - MSc, Δασολόγος, Ειδικός Επιστήμονας Μανταλένα Μπαρδουνιώτη - Π.Ε. Γεωπόνος, Ειδικός Επιστήμονας Κωσταντίνος Καούκης - Τ.Ε. Δασοπόνος
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Σπύρος Ντάφης - Καθηγητής Δασολογίας Δρ Γεώργιος Μπρόφας Δασολόγος, τέως Τακτικός Ερευνητής ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Δρ Κωνσταντίνος Βαρελίδης Δασολόγος, τέως Τακτικός Ερευνητής ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Ολυμπία Βικάτου Αρχαιολόγος, Ζ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Ανδρέας Λυριντζής - Αρχαιολόγος (ΜΑ) Καλλιόπη Περράκη - Αρχαιολόγος Δρ Νικόλαος Πετρόχειλος Αρχαιολόγος, Υπουργείο Πολιτισμού ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΕΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Κώστας Κασσιός Καθηγητής, Αρχιτέκτων Τοπίου Δημήτριος Αργιαλάς - Καθηγητής Τηλεπισκόπισης ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ Αριστοτέλης Παπαγεωργίου Επίκουρος Καθηγητής Δασικής Γενετικής Δημήτρης Κασιμιάδης Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος Γεώργιος Κοράκης Λέκτορας Δασικής Βοτανικής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Θεόδωρος Γεωργιάδης - Καθηγητής Οικολογίας Δρ Γεώργιος Δημητρέλος - Δασολόγος, Διαχείριση Χερσαίων Οικοσυστημάτων Σίνος Γκιώκας - Λέκτορας Βιοποικιλότητας Δρ Γεώργιος Τρυφωνόπουλος - Βιολόγος Ευανθία Θάνου (MSc) - Διαχείριση Χερσαίων και Θαλάσσιων Οικοσυστημάτων Λεονάρδος Τηνιακός - Γεωλόγος Σπύρος Σφενδουράκης - Επίκουρος Καθηγητής Οικολογίας και Βιογεωγραφίας ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Κώστας Παπακωνσταντίνου - Ορνιθολόγος ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Μανταλένα Μπαρδουνιώτη - Π.Ε. Γεωπόνος, Ειδικός Επιστήμονας
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ως υπεύθυνος γενικού συντονισμού του έργου θα ήθελα να ευχαριστήσω το ερευνητικό και επιστημονικό δυναμικό που συμμετείχε στην εκπόνηση της παρούσας ειδικής μελέτης τεχνικού συμβούλου και το υπόλοιπο προσωπικό τεχνικής και διοικητικής υποστήριξης του Ινστιτούτου για την συμβολή του στην εκτέλεση του όλου έργου. Επιπρόσθετα, θα ήθελα να εκφράσω τα ίδια συναισθήματα σε όλους τους εξωτερικούς συνεργάτες και τους φορείς που πλαισίωσαν και συμπλήρωσαν σε εξειδικευμένα θέματα το δυναμικό του Ινστιτούτου, για την συμμετοχή και συνεργασία τους στην τεχνική μελέτη. Σημαντική επίσης ήταν η συμβολή και συμπαράσταση στο έργο των ανωτέρω μελετητών των προσώπων που ακολουθούν και των συνεργατών τους και τα οποία εξίσου ευχαριστώ: - κα Β. Βασιλοπούλου, Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού. - κα Γεωργία Χατζή Σπηλιοπούλου, Προϊσταμένη της Ζ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων Αρχαίας Ολυμπίας. - κα Κατερίνα Παράσχη, Αρχιτέκτων, Υπουργείο Πολιτισμού. - κ. Σπύρο Σπυρίδωνα, Γενικό Γραμματέα Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. - κ. Μίνωα Κυριακού, Πρόεδρο Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής. - κ. Γεώργιο Αηδόνη, Δήμαρχο Αρχαίας Ολυμπίας. - κ. Παναγιώτη Ζαφειρόπουλο του Olympia Palace Hotel. - κ. κ. Αλκιβιάδη και Ερνέστο Σπηλιόπουλο του Best Western Europa Hotel. - κ. Γεώργιο Σπηλιόπουλο του Olympion Asty Hotel. - κ. Ιωάννη Μαμούση του Olympic Village Hotel.
6.1.5 Αποκατάσταση της βλάστησης Ιστορικότητα των επιλεγέντων φυτών Εφόσον ο στόχος αποκατάστασης της βλάστησης είναι και η επανασύσταση του αρχαίου δάσους, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν ορισμένα στοιχεία ιστορικότητας για τα προτεινόμενα είδη φυτών. Για τα περισσότερα από αυτά υπάρχουν αναφορές από την αρχαιότητα, που συνδέονται κυρίως με παλαιότερες μυθολογικές δοξασίες. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι οι αρχαίες δοξασίες συνεχίζονται έως την πρόσφατη ιστορία μας. Το γεγονός αυτό μεθερμηνεύεται ως απότοκο της συνεχούς εξάρτησης των ανθρώπων από τη γη και το περιβάλλον. Σήμερα όμως ο άνθρωπος χάνει συνεχώς την επαφή με τη φύση και τον αγρό, ενώ ταυτόχρονα σβήνονται βαθμιαία οι όποιες παραδόσεις λειτουργούσαν συμπληρωματικά στο σεβασμό του περιβάλλοντος, το πνεύμα και τον πολιτισμό γενικότερα. Οι αρχαίοι συγγραφείς, αναφερόμενοι στο φυσικό περιβάλλον της Ολυμπίας, περιγράφουν ένα χώρο κατάφυτο με δένδρα και κυρίως αγριελιές (κότινοι) και πλατάνια. Σε αυτό το περιβάλλον οφείλεται η ονομασία του κέντρου του ιερού ως Ἄλτις (=δάσος). Πρόσφατες πλροφορίες αναφέρουν ότι πριν από την έναρξη των γερμανικών ανασκαφών, η κοιλάδα του Αλφειού καλυπτόταν από αμπέλια ιδίως μαύρης σταφίδας και χωράφια σπαρμένα με δημητριακά και καλαμπόκια. Ιδιαίτερα γλαφυρή είναι η περιγραφή του Έλληνα αρχαιολόγου Β. Λεονάρδου, ο οποίος περιέγραψε το φυσικό περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής στη μετάβαση προς τον 20 ο αιώνα: «Κλιτύες πεύκαις ἀπωτέρω δε καὶ κωνοφόροις πίτυσιν ὑλομανοῦσαι, λειμῶνες καὶ γύλοφοι εὐθαλεῖς, κοιλάδες καὶ νάπαι ποάζουσαι καὶ σύσκιοι... Παντοία καὶ μέχρι ἀκολασίας σφριγῶσα ἡ χλωρὶς οὐδαμοῦ σχεδὸν ἀπέλειπε ψιλὸν τὸ ἔδαφος δένδρα αὐτοφυᾶ καὶ ἥμερα ἐχορήγουν εὐχύμους καποὺς καὶ σκιὰν φίλην ἐν τῷ θάλπει τοῦ θέρους. Ἐνταῦθα μὲν ἔθαλλεν ἡ ἥμερος ἐλαία καὶ ὁ οὖλος κότινος μετὰ τοῦ φοίνικος... ἀμφιλαφὴς ἡ πλάτανος καὶ ὑψικάρηνος ἡ ὑπὸ Ἡρακλέους ἐκ τοῦ Ἀχέροντος εἰσαχθεῖσα λεύκη, ἡ ἄπιος... μετὰ τῆς ἀχέρδου, καὶ συκῆ ὀργῶσα καὶ ὅσα, ὡς καὶ νῦν, ἄλλα. Ἐνταῦθα δὲ θάμνοι αὐτόματοι καὶ ἄνθη μυρία κατὰ τὰς ὥρας τοῦ ἔτους ποικίλλοντα τὰς παραλλαγὰς τοῦ πρασίνου ἐκεῖ μὲν ἡ μύρτος καὶ ἡ σχῖνος, ἐκεῖ δὲ... ἡ σαρκόφυλλος σκίλλα καὶ ὁ πολύοζος καὶ πολύριθος ἀσφόδελος ἐκεῖ δὲ ἐρείκη δενδρώδης καὶ ἡ ἐρυθρόβοτρυς κόμαρος καὶ ἡ βάτος καὶ ἡ ροδοδάφνη καὶ αἱ ἀνεμῶναι... ἐκεῖ ποικίλη ἶρις καὶ ὁ χρυσαυγὴς κρόκος καὶ ὁ ξανθὸς νάρκισσος, τὰ κίτρινα σπάρτα καὶ ἡ κερκὶς ἡ κερατώδης... Τινὰ δὲ οὐ μόνον πέριξ ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ κλεινῷ ἐδάφει ἐφύοντο, οἷον ἄλσος ἀγρίων ἐλαιῶν παρὰ τὸ στάδιον καὶ ἐν αὐτῇ τῇ ζαθέῳ Ἄλτει, πλάτανοι ἐν τῷ μέσῳ, λεύκαι καὶ ἄλλα δένδρα μεταξὺ τῶν ναῶν καὶ βωμῶν καὶ τοῦ πλήθους ἐκείνου τῶν ἀγαλμάτων». Τα φυτά που προτείνονται στην παρούσα μελέτη, συμμετείχαν στη σύνθεση του αρχαίου δάσους, όπως προκύπτει από τα δεδομένα της φυτοκοινωνιολογίας, αλλά και από ιστορικές και μυθολογικές αναφορές και είναι τα εξής: Δένδρα Βελανιδιά (Quercus ithaburensis) Χνοώδης δρυς (Quercus pubescens) Αριά (Quercus ilex)
Χαλέπιος πεύκη (Pinus halepensis) Κουκουναριά (Pinus pinea) Λεύκη λευκή (Populus alba) Κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens) Κουτσουπιά (Cercis siliquastrum) Δάφνη Απόλλωνος (Laurus nobilis) Ελιά (Olea europaea) Θάμνοι Πουρνάρι (Quercus coccifera) Χρυσόξυλο (Cotinus coggygria) Σχίνος (Pistacia lentiscus) Φράξος (Fraxinus ornus) Κουμαριά (Arbutus unedo) Γλυστροκουμαριά (Arbutus andrachne) Πικροδάφνη (Nerium oleander) Λυγαριά (Vitex agnus castus) Μυρτιά (Myrtus communis) Φιλλύκι (Phillyrea latifolia) Η περιγραφή του χώρου από τους αρχαίους συγγραφείς αλλά και οι νεώτερες μαρτυρίες είναι δεσμευτικές ως προς την επιλογή των ειδών. Για τα περισσότερα είδη φυτών του προτεινόμενου καταλόγου, βρέθηκαν αναφορές σε αρχαία κείμενα και νεότερες δοξασίες. Οι υπάρχουσες αναφορές για τα είδη του προτεινόμενου καταλόγου σχετίζονται κυρίως με τη χρηστικότητα των φυτών. Για τα υπόλοιπα είδη δεν υπάρχουν αναφορές ή υπάρχει σύγχυση στα αρχαία γραπτά κείμενα. Ανεξάρτητα όμως από το γεγονός αυτό, είναι απόλυτα βέβαιο, ότι το σύνολο των φυτών του καταλόγου, συμμετείχε στη σύνθεση του αρχαίου δάσους της περιοχής.
Βελανιδιές Ήμερη βελανιδιά: Quercus ithaburensis Decaisne ssp., Macrolepis (Kotschy) Hedge Μεράδι: Q. pubescens Willd Αριά: Q. ilex L., Πρίνος ή Πουρνάρι: Q. coccifera L. Εικόνα 1: Ήμερη βελανιδιά (Quercus ithaburensis Decaisne ssp. Macrolepis (Kotschy) Hedge)
Εικόνα 2: Αριά (Quercus Ilex L.) Εικόνα 3: Χνοώδης δρυς (Quercus pubescens Willd) Εικόνα 4 : Πρίνος ή Πουρνάρι (Quercus coccifera L.) Η μεγάλη έκταση και η πυκνότητα των δρυοδασών της Ευρώπης (εξ ου και Δρυμοί ή Δρυμώνες), καθώς και η μακροβιότητα των δένδρων αυτών, επέδρασαν ισχυρά στο
πνεύμα των πρώτων κατοίκων της ηπείρου, ώστε να αποδώσουν σ αυτά, μυστηριώδεις και υπεράνθρωπες δυνάμεις. Η δρυς ήταν αφιερωμένη στο Δία και οι αρχαίοι θεωρούσαν ότι μπορεί να χρησμοδοτεί, όπως στην περίπτωση του Μαντείου της Δωδώνης. Αποτελούσαν τα ενδιαιτήματα των Αμαδρυάδων Νυμφών. Η ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία των δένδρων της δρυός φαίνεται και από πλειάδα ιερών δένδρων, όπως η δρυς του Μελάμπους στην Πύλο, η δρυς του Πανός στη Θυρέα της Αρκαδίας, η δρυς στη Φυλάκη της Θεσσαλίας, η δρυς (φηγός) της Κυθήρας Φερσεφαάσης κ.λπ. Παρ όλο το σέβας που έτρεφαν οι αρχαίοι για τα δένδρα αυτά, χρησιμοποιούσαν ευρέως το ξύλο τους σε πλείστες κατασκευές. Το απόφθεγμα «Δρυός πεσούσης, πας ανήρ ξυλεύεται», δεν είναι καθόλου τυχαίο. Η ιδιαίτερη σημασία των δρυών για τους Έλληνες διατηρήθηκε ως τις μέρες μας και σχεδόν σ όλη την Ελλάδα, όλα τα φυλλοβόλα είδη της δρυός, φέρουν την ονομασία «δένδρο», (δηλαδή η βελανιδιά θεωρείται ως το κατ εξοχή δένδρο), ενώ τα διάφορα είδη έχουν και δευτερεύουσες ιδιαίτερες ονομασίες, όπως μεράδι, πλατίτσα, τσέρος, ρουπάκι, γρανίτσα, μεσιές κ.λπ. Η αριά και το πουρνάρι είναι αειθαλή δένδρα και η μεν πρώτη αναφέρεται ως «Ημερίς», το δε δεύτερο ως Πρίνος, τόσο από το Θεόφραστο όσο και από τον Διοσκορίδη.
Λεύκη (Populus alba L.) Η λεύκη η λευκή, ή ασημόλευκα, όπως συνηθίζεται να λέγεται, αποτελούσε ιερό φυτό για την αρχαία Ολυμπία. Ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις V. Ηλιακά Α, 15.3), αναφέρει ότι οι Ηλείοι, είναι συνηθισμένοι να χρησιμοποιούν για τις θυσίες στο Δία, το ξύλο της λεύκας και κανενός άλλου δένδρου. Προτιμούν δε τη λεύκα, απλά και μόνο γιατί ο Ηρακλής την έφερε στην Πελοπόννησο από τη Θεσπρωτία. Και ότι όταν ο Ηρακλής θυσίασε στο Δία στην Ολυμπία, ο ίδιος έκαψε τα μηριαία οστά των θυμάτων πάνω σε ξύλο λεύκας, ενώ ο ίδιος ο Δίας αποκαλούνταν και «Λευκαίος». Η ποσότητα μάλιστα των ξύλων που απαιτούσε η θυσία, λεγόταν «τεταγμένον λήμμα» τα οποία έκοβε ο «ξυλεύς», που ήταν «οικέτης», δηλαδή υπηρέτης του Δία. (Παυσανίας, Ηλιακά Ε, 13.2-3, 15.10). Ο Ηρακλής βρήκε τη λεύκα να μεγαλώνει στις όχθες του Αχέροντα, το ποτάμι της Θεσπρωτίας, και για αυτόν τον λόγο ο Όμηρος την ονομάζει Αχερωίδα (ενν. λεύκα). Από τα παραπάνω διαφαίνεται, ότι υπήρχαν άφθονες λεύκες στην περιοχή. Εικόνα 5 : Λεύκη (Populus alba L.)
Αγριελιά (Olea europaea ssp. Oleaster (Hoffmanns & Link) Negodi) Για την αρχαία Ολυμπία και για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, η αγριελιά αποτελούσε το σύμβολο των ευγενέστερων αγώνων. Οι ελλανοδίκες στεφάνωναν τους ολυμπιονίκες με τα κλαδιά μιας συγκεκριμένης ελιάς που υπήρχε στην «Άλτη», το ιερό άλσος της Ολυμπίας, την οποία αποκαλούσαν «καλλιστέφανο». Υπήρχαν βέβαια στην περιοχή άφθονες αγριελιές, οι επονομαζόμενες «κότινοι», όπως προκύπτει από διάφορες αναφορές (Αριστοτέλης, «Περί θαυμασίων ακουσμάτων» 51, Θεόφραστος «Φυτών Ιστορίαι» 4.13.2, Παυσανίας «Ηλιακά» Ε. 15.3, Gaius Plinius Secundus N.H. XVI.LXXXVIII). Εικόνα 6: Αγριελιά (Olea europaea L. ssp. Oleaster (Hoffmanns & Link) Negodi)
Δάφνη Απόλλωνος (Laurus nobilis L.) Η Δάφνη ήταν κόρη της Γης και του Πηνειού. Μεταμορφώθηκε σε δένδρο όταν ο Απόλλωνας, που την αγαπούσε πολύ, προσπάθησε να την αγκαλιάσει. Ο Απόλλωνας τότε για να παρηγορηθεί, έκοψε κλαδί από το δένδρο και στεφανώθηκε. Εικόνα 7: Δάφνη Απόλλωνος (Laurus nobilis L.)
Κουκουναριά (Pinus pinea L.) Για την κουκουναριά δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές από την αρχαιότητα. Πιστεύεται ότι μάλλον αυτή ταυτίζεται με τη λεγόμενη «πεύκη την κωνοφόρο», την οποία ο Θεόφραστος κατατάσσει στα ήμερα πεύκα (Φυτών Ιστορίαι 2,2,6 και Φυτών Αίτια 1,9,2). Ονομάζει τον καρπό της «κώνο» και τα σπέρματά της «κάρυα». Δεν κάνει όμως λεπτομερή περιγραφή του δένδρου. Ο Κοραής (Άτακτα Δ 558) αναφέρει ότι ο Σόλων ονόμαζε «κόκκωνας» τα σπέρματα της κουκουναριάς, ενώ ο Αθήναιος (Β, 57) αναφέρει ότι τους καρπούς ονόμαζαν «οστρακίδας», «κώνων πυρήνας», «πιτύϊνα κάρυα», «κοκκάλους» ή απλώς «πυρήνας». Αργότερα, επί ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου, υπάρχουν σαφέστερες αναφορές, και η κουκουναριά αναφέρεται ως «στρόβιλος», τα σπέρματά της ως «στροβίλια», και ο τόπος που έφερε δάσος κουκουναριάς «στοβιλεών», εξ ου και το όνομα Σροφιλιά. Εικόνα 8: Κουκουναριά (Pinus pinea L.)
Κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens L.) Ως πατρίδα του κυπαρισσιού θεωρείται η Κρήτη και τα νησιά της Δωδεκανήσου. Φαίνεται όμως ότι από αρχαιοτάτων χρόνων είχε μεταφερθεί σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και επί Ρωμαϊκής εποχής και στην υπόλοιπη μεσογειακή Ευρώπη. Ο Όμηρος, όπως μνημονεύει στην Οδύσσεια (Ε, 64), πίστευε ότι το κυπαρίσσι ευδοκιμούσε στη νήσο Ωγυγία. Κατά τον Οβίδιο (Μεταμορφ. 10, 121) κάποιος νέος από την Κέα, Κυπάρισσος ονομαζόμενος, πέθανε από τη θλίψη του, γιατί σκότωσε κατά λάθος το αγαπητό του ελάφι. Παρακάλεσε τότε τον Απόλλωνα να διατηρήσει τη μνήμη της λύπης του αθάνατη και ο θεός τον μεταμόρφωσε σε κυπαρίσσι. Από τότε αφιερώθηκε στον Πλούτωνα και καθιερώθηκε ως έμβλημα πένθους. Από την αρχαιότητα, όπως αναφέρει ο Παυσανίας (2,2 4-4, 35, 5-8, 24,4), καθιερώθηκε οι άνθρωποι να φυτεύουν κυπαρίσσια στα νεκροταφεία, συνήθεια η οποία διατηρήθηκε και στις μέρες μας. Από κυπαρισσώνες απαρτιζόταν και πολλά Ιερά Άλση στην αρχαιότητα και περίφημα ήταν τα κυπαρίσσια στον τάφο του Αλκμαίωνα στην Ψωφίδα της Αρκαδίας, στο ναό του Βελλερεφόντη στην Κόρινθο, στην Κνωσό της Κρήτης και στην περιοχή της Τάρρας στην Κρήτη, όπως αναφέρουν διάφοροι αρχαίοι συγγραφείς (Θεόφραστος, Πλάτωνας, Παυσανίας, Αθήναιος). Εικόνα 9 : Κυπαρίσσι (Cupressus sempervirens L. )
Φράξος (Fraxinus ornus L.) Στην αρχαιότητα αναφέρεται με το όνομα μελία ή μελίη. Σε αρκετές περιοχές της χώρας μας ακόμη και σήμερα αναφέρεται με το ίδιο όνομα «μελιός», αλλά το επικρατέστερο είναι «φράξος». Ο Όμηρος κατ επανάληψη αναφέρει το φράξο και ότι εκ του είδους αυτού κατασκευαζόταν τα δόρατα (Ιλιάδα: Ν, 178. Π, 767. Χ, 225). Ο Ησίοδος αναφέρει, ότι ο Ζευς έπλασε την τρίτη γενιά των ανθρώπων ισχυρή όπως το ξύλο της μελιάς («εκ μελιά, δεινόν τε και όβριμον» - Έργα και Ημέραι, 144). Το όνομα του φυτού πιθανόν να προήλθε από την Νηρηίδα νύμφη Μελία, κόρη του Ωκεανού και σύζυγο του αδελφού της Ινάχου, μητέρα του Φορωνέα και του Αιγιαλέα. Μελία επίσης, ονομαζόταν και μία εκ των ερωμένων του Απόλλωνα, της οποίας τέκνα ήταν ο Ισμίνιος και ο Ταίναρος. Υπήρξε δε και μητέρα του Κεντάυρου Φόλου από την ένωσή της με τον Σιληνό. Εικόνα 10: Φράξος (Fraxinus ornus L.)
Κουμαριά (Arbutus unedo L.) και Γλυστροκουμαριά (Arbutus andrachne L.) Για τα δύο αυτά είδη κουμαριάς, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αναφορές από την αρχαιότητα. Ο Θεόφραστος (3,16,4 και 5), περιγράφει απλά τα φυτά και τα χαρακτηριστικά τους, με τα ονόματα «κόμαρος» και «ανδράχλη». Σήμερα τα ονόματα των δύο ειδών παραμένουν σχεδόν ίδια σ όλη την Ελλάδα : κουμαριά για το πρώτο και αδραχνιά ή γλυσροκουμαριά για το δεύτερο, λόγω του λείου φλοιού της. Στη μυθολογία αναφέρεται, ότι η κουμαριά προέρχεται από τη μεταμόρφωση του γιου της Γαίας Τρικόρφου. Ο Διοσκορίδης χαρακτηρίζει τα κούμαρα, τους καρπούς δηλαδή της κουμαριάς και της γλυστροκουμαριάς, ως κακοστόμαχα, αχυρώδη και φέροντα στον εσθιόμενο κεφαλαλγία. Τέλος ο Παυσανίας (Βοιωτικά, Θ 20, 22.1-2) αναφέρει, ότι έξω από το ναό του Προμάχου Ερμή στην Τανάγρα, στη σκιά μιας μεγάλης γλυστροκουμαριάς ανδρώθηκε ο Ερμής. Εικόνα 11: (Κουμαριά Arbutus unedo L.)
Εικόνα 12 : Γλυστροκουμαριά (Arbutus andrachne L.)
Σχίνος (Pistacia lentiscus L.) και Κοκκορεβιθιά (Pistacia terebinthus L.) Εύκολα κανείς συνάγει, ότι η ελληνική λέξη φιστικιά, είναι παραφθορά του λατινικού pistacia. Η κοινή ονομασία του σχίνος ή σκίνος δεν σχετίζεται με την επιστημονική, αλλά είναι συνέχεια της αρχαίας, ο γνωστός «σχίνος» του Θεόφραστου (φυτών ιστορία 9,1,7) και του Διοσκορίδη (Ι,89). Στον κόσμο ο σχίνος είναι γνωστός για τις χρηστικές του ιδιότητες, με πλέον σημαντική την παραγωγή της μαστίχας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Διοσκορίδης: «γεννάται δε και ρητίνη εξ αυτής σχινική καλουμένη, υπό ενίων δε μαστίχη, χρήσιμη προς αίματος αναγωγάς και προς παλαιόν βήχα πινομένη γεννάται δε καλλίστη και πλείστη εν Χίω τη νήσω». Το δεύτερο συνηθέστερο είδος φιστικιάς στην Ελλάδα είναι η λεγόμενη κοκκορρεβιθιά (επιστημονική ονομασία Pistacia terebinthus). Σε άλλες περιοχές της χώρας μας συναντάται με τα ονόματα: Κοκκορέτσα ή Κοκκορετσιά (στην Αττική), Τσιτσιρεβιά (στο Πήλιο), Τρεμιθιά ή Τριμιθιά (στην Κύπρο), όλα όπως φαίνεται πολύ κοντά στο αρχαίο Τέρμινθος ή Τερέβινθος του Θεόφραστου και του Διοσκορίδη. Σήμερα είναι περισσότερο γνωστή στη Β. Εύβοια, το Πήλιο και τις Σποράδες, γιατί από τους νεαρούς τρυφερούς της βλαστούς, παρασκευάζονται αλμευτά (τουρσί) τα γνωστά τσιτσίραφα ή τσιτσίραβλα. Στο παρελθόν, όπως και στο προηγούμενο είδος το σχίνο, μετά από έκθλιψη του αλεύρου των καρπών, παρήγετο έλαιο με τα ίδια χαρακτηριστικά, το λεγόμενο «έλαιον τερεβίνθινον», το οποίο ήταν βρώσιμο και χρησιμοποιείτο στη φαρμακευτική και για το φωτισμό. Ακόμη και σήμερα θεωρείται, ότι η ρητίνη που εκβάλλει από τις πληγές του δένδρου, έχει αντισηπτικές, σπασμολυτικές και κυτταροστατικές ιδιότητες. Εικόνα 13 : Σχίνος (Pistacia lentiscus L.)
Μυρτιά (Myrtus communis L.) Η μυρτιά, ήταν αφιερωμένη στην Αφροδίτη και θεωρείτο ιερή και σύμβολο της παρθενίας, για το λόγο αυτό στεφάνωναν στους γάμους τους νεόνυμφους με τα κλαδιά της, συνήθεια που κρατά ακόμη και σήμερα. Αν κρατήσουμε ένα φύλλο μυρτιάς στον ήλιο, θα διακρίνουμε πολλές μικρές διαφανείς κηλίδες. Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι αυτά τα σημάδια τα έκανε η δυστυχής Φαίδρα, σύζυγος του Θησέα, για τη στενοχώρια που τις προκάλεσε η άρνηση του Ιππόλυτου να ανταποκριθεί στον έρωτά της. Σε μια παρόμοια εκδοχή, η Αφροδίτη δεν εξασφαλίζει την εύνοια του Ιππόλυτου προς τη Φαίδρα, και κείνη για να εκδικηθεί τη θεά, τρυπά με τη φουρκέτα της τα φύλλα της ιερής μυρτιάς έξω από το ναό της. Την εν λόγω παράδοση πίστευαν και οι κάτοικοι της περιοχής, όπως επιβεβαιώνει ο Παυσανίας (1,22) κατά την επίσκεψή του στην Τροιζηνία. Σήμερα όμως γνωρίζουμε, ότι αυτά τα διαφανή στίγματα, είναι αδένες γεμάτοι με το αιθέριο έλαιο του φυτού, στο οποίο οφείλει το άρωμά της. Ξακουστός ήταν ο μυρτινίτης και ο μυρσινίτης οίνος. Αλλά και του καρπού γίνονταν μεγάλη κατανάλωση στην αρχαία Αθήνα. Κατά τον Αθήναιο (Δ, 138 και ΙΔ, 640), ο Αριστοφάνης, θέλοντας να υμνήσει το γλυκό κλίμα των Αθηνών, αναφέρει ότι στο μέσο του χειμώνα, στην αγορά πουλούσαν ελιές, μύρτα, σταφύλια, αχλάδια και σύκα. Η πιο σημαντική όμως χρήση της μυρτιάς ήταν διακοσμητική, όπως και σήμερα. Τα κλαδιά της χρησιμοποιούνται προς στολισμό των εκκλησιών και των εισόδων δημοσίων κτηρίων κατά τις επίσημες γιορτές. Αυτή η συνήθεια είναι αρχαιότατη και αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (7,54 και 8,98), ότι οι Πέρσες στις γιορτές τους έστρωναν τους δρόμους με κλαδιά μυρτιάς και οι ιερείς στεφανώνονταν με μυρτιά πριν αρχίσουν τις θυσίες. Αλλά και στην αρχαία Ελλάδα κατά τον Αθήναιο, οι πολίτες και οι ιερείς έφεραν τέτοια στεφάνια στις θυσίες και στα συμπόσια. Θεωρούσαν δε, ότι οι στεφανωμένοι με μυρτιά συνδαιτυμόνες, δεν μεθούσαν εύκολα. Υπήρχε μάλιστα ειδική αγορά «αι μυρρίναι», όπου πουλούσαν αποκλειστικά κλαδιά μυρτιάς (Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες 448). Ιδιαίτερο μοτίβο αποτελούσε η μυρτιά για τους χρυσοχόους, κυρίως στην αρχαία Μακεδονία. Πολλά χρυσά στεφάνια και πόρπες αντίγραφα με λεπτή σμίλευση φύλλων, καρπών και ανθέων μυρτιάς, βρέθηκαν ως κτερίσματα σε τάφους στην Πύδνα, τη Σταυρούπολη, το Δερβένι και στους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας και αποτελούσαν, ως φαίνεται, δείγματα εξουσίας. Ο αρωματικός αυτός θάμνος, αποτέλεσε για τους Έλληνες οικείο είδος και συνόδευε τους πιστούς στις ιερές τελετές, τους χαροκόπους στο γλέντι, τους ασθενείς στην ανάρρωση, τους καλλιτέχνες στην έμπνευση και τους δυνάστες στην εξουσία.
Συγκίνησε τις ευαίσθητες ψυχές και τραγουδήθηκε στους αρχαίους και σύγχρονους καιρούς: «Εν μύρτου κλαδί το ξίφος φορήσω Ώσπερ Αρμόδιος και Αριστογείτων Ότε τον τύρανον κτανέτην Ισονόμους τ Αθήνας εποιησάτην», όπως μαρτυρεί ο Καλλίστρατος Εικόνα 14 : Μυρτιά (Myrtus communis L.)
Λυγαριά (Vitex agnus castus L.) Είναι κοινό φυτό στην Ελλάδα, σε παραποτάμιους και παραθαλάσσιους τόπους γνωστό επίσης με τα ονόματα αγνιά, αλυγαριά, λύγος, λυγιά, καναπίτσα, αθκιά, μυριτζιά, μερόλια και καλαθιά. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι και στην αρχαιότητα, τη συναντάμε με παρόμοια ονόματα, όπως: Άγνος, Λυγία, Λύγος, Οισύα, Οισυίς, Οισίς, Οίσος ή Οισός. Με το όνομα «άγνος» τη συναντάμε ακόμη και σήμερα σε περιοχές της βορείου Ηπείρου. Στην αρχαιότητα και στο μεσαίωνα το φυτό ήταν πολύ γνωστό, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο Ευρωπαϊκό χώρο και συνδέονταν κυρίως με τις υποτιθέμενες ιδιότητες αφεψήματος καρπών ή φύλλων, να κατευνάζει την ερωτική διάθεση και να λειτουργεί ως εκτρωτικό φάρμακο. Προφανώς για τις εν λόγω ιδιότητες, στη Γερμανία ονομάστηκε Kenschbaum = δένδρο της παρθενίας, στην Αγγλία monk s pepper tree = το πιπέρι των μοναχών και στη Γαλλία Agneau chaste = αμνός αγνός. Με κλάδους λυγαριάς κατασκεύαζαν υπόστρωμα οι γυναίκες στη γιορτή των θεσμοφορίων για να διατηρήσουν την αγνότητά τους ή για να εξαγνιστούν (Διοσκορίδης: «Περί Ύλης Ιατρικής» 1.134). Επίσης τα σπέρματα χρησιμοποιήθηκαν κατά των κρυολογημάτων και κατά των δειγμάτων των φιδιών. Η καύση των φύλλων και τα στρώματα από εύοσμα φύλλα λυγαριάς θεωρούνταν ότι εξεδίωκαν τα θηρία. Οι βέργες της είναι κατάλληλες για καλαθοπλεκτική και το ξύλο της, λόγω των ιδιοτήτων του (σκληρό, βαρύ, καστανόχρωμο) χρησιμοποιήθηκε στην τορνευτική. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γενάδιος (τόμος Α, 5) «κολοβούται κατ έτος προς λήψιν των μακρών, λεπτών ευλύγιστων και δυσθραύστων ράβδων του, ων ανέκαθεν γίνεται μεγάλη κατανάλωσις υπό των κανιστροπλόκων». Η χρήση της λυγαριάς για πλεκτική ανάγεται στη μυθολογία όπως διαπιστώνεται από διάφορες αναφορές. Στην Ιλιάδα (11.05), ο Όμηρος διηγείται, ότι ο Αχιλλεάς έδεσε με βέργες λιγαριάς τους γιους του Πριάμου και στην Οδύσσεια (9.427), ότι ο Οδυσσέας για να διαφύγει από τη σπηλιά του τυφλωμένου Πολύφημου, δέθηκε μαζί με τους συντρόφους του στις κοιλιές των προβάτων, με βέργες λυγαριάς. Επίσης αναφέρεται από τον Αθήναιο («Δειπνοσοφιστές» 15.647.673), ότι όταν ο Προμηθέας ελευθερώθηκε, με τη βοήθεια του κενταύρου Χείρωνα, από τα δεσμά του Δία στον Καύκασο, φόρεσε στο κεφάλι ένα στεφάνι από κλαδιά λυγαριάς για να θυμάται τα δεσμά του. Ο Παυσανίας (8.23.5) στις περιηγήσεις του στην Πελοπόννησο, αναφέρει ότι στην Αρκαδία του μετέφεραν την πληροφορία, ότι στο προαύλιο του ναού της Ήρας στη Σάμο υπήρχε μια πελώρια λυγαριά. Λέγεται βέβαια, ότι η Ήρα γεννήθηκε κάτω από μια λυγαριά, γι αυτό θεωρείται το ιερό της δένδρο. Σε άλλο σημείο, ο Παυσανίας πάλι αναφέρει, ότι ο Ασκληπιός στη Σπάρτη είχε το προσωνύμιο «Αγνήτας» διότι το ξόανό του ήταν φτιαγμένο από ξύλο λυγαριάς. Το λατρευτικό άγαλμα, το ξόανο της Θεάς Αρτέμιδας (Παυσανίας «Λακωνικά» 16, 7), δεν ονομαζόταν μόνον Ορθία αλλά και Λυγοδέσμια, γιατί βρέθηκε μέσα σε θάμνο λυγαριάς, η οποία τύλιξε το άγαλμα και το έφερε σε όρθια στάση.
Εικόνα 15 : Λυγαριά (Vitex agnus castus L.)
Πικροδάφνη (Nerium oleander L.) Στην Ελλάδα το όνομά της ποικίλει από περιοχή σε περιοχή. Τα επικρατέστερα ονόματα είναι ροδοδάφνη ή πικροδάφνη τη συναντάμε όμως και με τα ονόματα Αριοδάφνη στη Σαντορίνη, Αροδάφνη στην Κύπρο και Σφάκα στην Κρήτη. Στους αρχαίους, τη συναντούμε με το όνομα Νήριον ή Νήρις καθώς και Ροδοδάφνη και Ροδόδενδρο. Η Ρωμαίοι την αποκαλούσαν Ολέανδρουμ. Το όνομά της, αν και δεν αναφέρεται η συσχέτισή της με μυθολογικά πρόσωπα, παραπέμπει στις Νηρηίδες νύμφες, πολλές απ τις οποίες σχετίζονταν με τα νερά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Θεόφραστος αναφέρεται στην πικροδάφνη ως «δάφνη η αγρία» (Φυτών Ιστορία 1,9,3) και ίσως ο «ονσθήρας» του ίδιου, τον οποίο περιγράφει: «το μεν φύλλον όμοιον αμυγδαλή, μικρότερον δε, το δε άνθος ερυθρόν ώσπερ ρόδον αυτός δε μέγας θάμνος» (Φ.Ι. 1,9,19,1) Φαίνεται ότι και στην αρχαιότητα είχε ιδιαίτερη σημασία για τους ανθρώπους λόγω της σπάνιας ομορφιάς της και ο Μπάουμαν (Η Ελληνική Χλωρίδα) αναφέρει, ότι ή πικροδάφνη αποτελούσε αγαπητό μοτίβο διακόσμησης Μινωικών τοιχογραφιών του 14 ου π.χ. αιώνα. Ο Διοσκουρίδης (IV, 82) αναφέρει ότι τα φύλλα και τα άνθη του φυτού έχουν θανατηφόρα δράση για τα ζώα, αλλά ο άνθρωπος μπορεί να χρησιμοποιεί τα φύλλα σε μίξη με κρασί, για τη σωτηρία από δαγκώματα δηλητηριωδών ζώων. Εικόνα 16 : Πικροδάφνη (Nerium oleander L.)
Βιβλιογραφία 1. Στράβων, VIII, 3, 30. πρόκειται δ ἄλσος ἀγριελαίων ἐν ᾧ τὸ στάδιον. Παυσανίας, V, 14, 3. 2. A.Bötticher, Olympia, das Fest und seine Stätte nach den Berichten der Alten und den Ergebnissen der deutschen Ausgrabungen, 1886, σποραδικά. P. Graef, Olympia und seine nächste Umgebung, στοf. Adler, E. Curtius, W. Dörpfeld κ.α., Topographie und Geschichte von Olympia, Berlin, 1897, 15-6. Ν.Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αθήνα, 1979, ιδ. 228-239. 3. Β. Λεονάρδου, Η Ολυμπία, Αθήνα, 1901. 4. Α. Ζάχαρης, 2006, Φύση και Δάση στην Αρχαία Ελλάδα. Α Β Γ Τόμοι, Εκδοση Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. 5. Α. Ζάχαρης, 2006, Δασικό Οικολογικό Λεξικό, Εκδόσεις «Δωρικός».