ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ «Η Πολιτική αφίσα ως μέσο πολιτικής επικοινωνίας» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ του ΜΕΛΕΤΙΟΥ Κ. ΖΑΧΑΡΑΚΗ Επιβλέπουσα : Δημητρακοπούλου Δήμητρα Εργαστηριακός Συνεργάτης Καστοριά, Οκτώβριος 2006

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ «Η Πολιτική Αφίσα ως μέσο πολιτικής επικοινωνίας» ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ του ΜΕΛΕΤΙΟΥ Κ. ΖΑΧΑΡΑΚΗ Επιβλέπουσα : Δημητρακοπούλου Δήμητρα Εργαστηριακός Συνεργάτης Εγκρίθηκε από τη τριμελή εξεταστική επιτροπή την 16η Νοεμβρίου 2006... Δρ. Πρόδρομος Γιαννάς Καθηγητής... Δρ. Αναστασία Στάμου Επιστημονικός Συνεργάτης... Δήμητρα Δημητρακοπούλου Εργαστηριακός Συνεργάτης Καστοριά, Οκτώβριος 2006 2

Copyright 2006 - Μελετίου Κ. Ζαχαράκη Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα Οι απόψεις και τα συμπεράσματα που περιέχονται σε αυτό το έγγραφο εκφράζουν αποκλειστικά τον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Τ.Ε.Ι. Δυτικής Μακεδονίας 3

Περίληψη Η πολιτική αφίσα, ένα καθαρό και παραδοσιακό μέσο πολιτικής επικοινωνίας, έχει παίξει και στην χώρα μας σημαντικό ρόλο στην διάδοση ιδεών, θέσεων και απόψεων στις διαφορές στιγμές της νεότερης ιστορίας. Μέσα από τη σύνθεσή της, προσπαθεί να πείσει τον πολίτη, να κεντρίσει το βλέμμα του απλού περαστικού και να βοηθήσει τον ψηφοφόρο στην επιλογή κατά τις εκλογές. Μέσα από εκτενή εμπειρική έρευνα η παρούσα εργασία επιχειρεί να καταγράψει τις διάφορες μορφές πολιτικής αφίσας στην Ελλάδα, και με ανάλυση των απεικονίσεών και της τεχνοτροπίας τους να αναδείξει τον ρόλο τους ως μέσο πολιτικής επικοινωνίας. Η μοναδικότητα της παρούσας εργασίας έγκειται στο ότι είναι ίσως η πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια για καταγραφή και σχολιασμό των εν Ελλάδι πολιτικών αφισών. Μέσα από αυτήν την πτυχιακή εργασία επιχειρήθηκε μια πρώτη έρευνα για τον ρόλο της πολιτικής αφίσας στην πολιτική επικοινωνία. Θεωρούμε πως θα αποτελέσει το έναυσμα για μια περεταίρω ανάλυση. Μιας, και όπως είδαμε, το θέμα είναι ταυτόχρονα πολιτικό, αφού αναλύει πολιτικές τακτικές, αλλά και ιστορικό, γιατί φωτίζει λεπτομέρειες σημαντικών συγκυριών του παρελθόντος. 4

Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ...4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...5 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΟ...7 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ...8 Το θέμα...8 Η εργασία...8 ΜΕΡΟΣ Α` ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο - ΑΦΙΣΑ ΩΣ ΕΝΝΟΙΑ...10 1.1 ΕΝ ΑΡΧΗ ΕΙΝΑΙ Η ΤΕΧΝΙΚΗ...10 1.2 Η ΑΦΙΣΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΔΕΑ...10 1.3 ΑΦΙΣΑ: ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ...11 1.4 Η ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ...13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο ΌΣΟ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΞΕΛΙΣΣΕΤΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΦΙΣΑ ΑΛΛΑΖΕΙ...15 2.1 Η ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΝΤΑ...15 2.2 ΔΥΟ ΠΡΟΣΩΠΑ ΔΥΟ ΚΟΜΜΑΤΑ...17 2.3 ΟΙ ΕΠΟΧΕΣ ΑΛΛΑΖΟΥΝ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΑΙ...18 2.4 ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ...19 2.5 Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ...20 2.6 ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ...22 ΜΕΡΟΣ Β` - ΕΜΠΕΙΡΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ...24 3.1. Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ...24 3.2 Η ΕΡΕΥΝΑ...26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΈΡΕΥΝΑ - Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΦΙΣΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΩΝ....27 4.1 ΟΙ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΙΚΕΣ ΑΦΙΣΕΣ...27 Α. Ο Α` Παγκόσμιος Πόλεμος (1917)...27 Β. Ο Μεσοπόλεμος και η δικτατορία της 4 ης Αυγούστου (1936 1940)...28 Γ. Η κήρυξη του πολέμου (1940 1941)...30 Δ. Η κατοχική προπαγάνδα (1943 1944)...32 Ε. Η εθνική αντίσταση (1941 1944)...33 4.2 ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ΔΙΧΑΣΜΟ ΣΤΑ ΠΡΟΣΩΠΟΠΑΓΗ ΚΟΜΜΑΤΑ...36 Α. Οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές (1946)...36 Β. Το πολιτειακό δημοψήφισμα (Σεπτέμβριος 1946)...38 Γ. Οι εκλογές μετά τον εμφύλιο (1950 1955)...39 Δ. Η ίδρυση της ΕΡΕ (1956-1958)...41 Ε. Οι εκλογές μεταξύ Καραμανλή Παπανδρέου (1960 1966)...42 4.3 ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΑΦΙΣΟΚΟΛΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΦΙΣΑ ΤΗΣ ΠΟΛΥΦΩΝΙΑΣ...45 Α. Η Απριλιανή Δικτατορία (1967 1973)...45 Β. Οι αντιδικτατορικές αφίσες (1968 1973)...49 Γ. Η μετάβαση προς τη δημοκρατία (1974)...51 4.4 Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΦΙΣΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ...53 Α. Οι εκλογές του 1977...53 Β. Η «Αλλαγή» της πολιτικής αφίσας (1981 1982)...58 4.5 Η ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΦΙΣΑΣ...64 Α. Οι εκλογές του 1985...64 Β. Οι εκλογές του Ιουνίου 1989...66 5

Γ. Η Οικουμενική Κυβέρνηση (Ιούνιος Νοέμβριος 1989)...71 Δ. Από την «αλλαγή» στην «μεταρρύθμιση» (Απρίλιος 1990)...75 4.6 ΟΙ ΔΙΑΔΟΧΟΙ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΙ ΚΟΜΜΑΤΙΚΟΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ...77 Α. Οι τελευταίες εκλογές του «παλιού ΠΑΣΟΚ» (1993)...77 Β. Οι «εκλογές του καναπέ» (1996)...79 Γ. Τα έργα «μακέτας» και η επέλαση του Photoshop (1999-2000)...82 4.7 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΙΣΑ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ...84 Α. Το τέλος της πολιτικής αφίσας (2000)...84 Β. Δημοτικές Εκλογές 2002: Μια άλλη ματιά εισάγεται στην πολιτική επικοινωνία...89 Γ. 2004: Το τέλος της μεταπολίτευσης και η δεύτερη «αλλαγή»...91 Δ. Οι ευρωεκλογές του 2004...100 4.8 Η ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ ΑΦΙΣΑ...103 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΟΥ 2006...107 5.1 Η ΥΠΕΡΝΟΜΑΡΧΙΑ ΑΘΗΝΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ...107 5.2 ΟΙ ΥΠΟΨΗΦΙΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΑΘΗΝΑΙΩΝ...109 5.3 Η ΧΡΗΣΗ ΣΥΜΒΟΛΩΝ...111 5.4 «Ο ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΣ ΔΗΜΑΡΧΟΣ»...111 5.5 «ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ Η ΝΕΑ ΓΥΝΑΙΚΑ»...112 5.6 «ΤΟ ΣΑΚΑΚΙ ΜΟΥ ΚΙ ΑΝ ΣΤΑΖΕΙ»...113 5.7 ΟΙ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ...114 5.8 ΚΑΙ ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΑΓΕΣ...115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...117 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...122 ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ...128 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...129 6

Αρκτικόλεξο ΑΝ : Αναγκαστικός Νόμος ΑΠ : Αστυνομική Πράξη ΔΑΠ-ΝΔΦΚ : Δημοκρατική Ανανεωτική Πρωτοβουλία Νέα Δημοκρατία Φοιτητική Κίνηση ΔΗΚΚΙ : Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα ΕΑΜ : Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ΕΔΑ : Ένωση Δημοκρατικής Αριστεράς ΕΔΗΚ : Ένωση Δημοκρατικού Κέντρου ΕΚ : Ένωση Κέντρου ΕΚ-ΝΔ : Ένωση Κέντρου Νέες Δυνάμεις ΕΛΑΣ : Εθνικό Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός ΕΟΚ : Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα ΕΟΝ : Εθνική Οργάνωση Νεολαίας ΕΟΤ : Ελληνικό Οργανισμός Τουρισμού ΕΠΟΝ : Ελληνική Πολιτική Οργάνωση Νέων ΕΡΕ : Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση ΚΑΠΗ : Κέντρο Ανοικτής Προστασίας Ηλικιωμένων ΚΚΕ : Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος ΚΚΕ-ΕΣ : Κομμουνιστικό Κόμμα Εσωτερικού ΚΕΔΚΕ : Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδος ΚΟΔΗΣΟ : Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού ΜΜΕ : Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΝΔ : Νέα Δημοκρατία ΟΝΝΕΔ : Οργάνωση Νέων Νέας Δημοκρατίας ΟΤΑ : Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΠΑΣΟΚ : Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα ΠΑΣΠ : Πανελλήνια Σπουδαστική Παράταξη ΠΔ : Προεδρικό Διάταγμα ΠΚΣ : Πανσπουδαστικές Κινήσεις Συνεργασίας ΠΟΛΑΝ : Πολιτική Άνοιξη ΣΥΝ : Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου ΣΥΡΙΖΑ : Συνασπισμός Ριζοσπαστικής Αριστεράς ΥΠΕΣΔΑ : Υπουργείο Εσωτερικών Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης ΦΕΚ : Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως 7

Εισαγωγικά Το θέμα Είναι αλήθεια πως η πολιτική αφίσα έχει αποτελέσει ένα σημαντικό όργανο πολιτικής επικοινωνίας. Πέρα από την άμεση και σε μεγάλη έκταση διάδοση του μηνύματος που επιτυγχάνει, παραμένει ακόμα ένα από τα πιο φθηνά μέσα διάδοσης ιδεών, θέσεων απόψεων ενός κομματικού συνδυασμού ή ακόμα - ακόμα και του ίδιου του κρατικού μηχανισμού. Οι νέες τεχνολογίες αναπτύσσονται στις μέρες μας ραγδαία. Η πολιτική αφίσα, παρά την ύπαρξη πολλών μέσων ενημέρωσης στις μέρες μας, καλείται να γίνει μέσο ελεύθερης έκφρασης ομάδων, ενώσεων ή ακόμα και μηχανισμός επηρεασμού της κοινής γνώμης. Η εργασία Μέσα από την παρούσα εργασία επιχειρούμε να καταγράψουμε τις χαρακτηριστικότερες πολιτικές αφίσες που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα τα τελευταία 80 χρόνια. Στόχος μας είναι να αναδείξουμε το διαφορετικό σκοπό που είχαν οι πολιτικές αφίσες σε κάθε συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Μέσα από αυτήν την καταγραφή στοχεύουμε να διαφανεί ο σημαντικός ρόλος της πολιτικής αφίσας στην πολιτική επικοινωνία, στις διάφορες χρονικές περιόδους. Αρχικά πρέπει να αναφέρουμε πως ως πολιτική αφίσα δεν νοήσαμε μόνο εκείνες που έγιναν από κομματικές οργανώσεις κατά τις προεκλογικές περιόδους. Και αυτό γιατί οι περισσότεροι έχουν ανάγει ως πολιτική αφίσα απλά κάθε κομματική αφίσα. Στην διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας, έγινε προσπάθεια να συγκεντρωθεί υλικό που εκδόθηκε μια δεδομένη χρονική στιγμή στο παρελθόν και περιείχε πολιτικά μηνύματα ή πολιτικές ιδέες. Με την έννοια πολιτικά μηνύματα εννοούμε κάθε τι που μπορεί να απασχολούσε ή απασχολεί ακόμα τον Έλληνα πολίτη. Λαμβάνοντας τα παραπάνω ως δεδομένα, ο σκοπός της εργασίας ήταν να αναδείξει πώς μια πολιτική αφίσα, μπορούσε μέσα από ένα γενικότερο σχεδιασμό της 8

εμβρυακής ακόμα πολιτικής επικοινωνίας να επηρεάσει τον δέκτη, έτσι ώστε να αποτελεί ένα ισχυρό όπλο επικοινωνίας κομμάτων ή κυβερνήσεων. Στο πρώτο κεφάλαιο προσπαθούμε να αποσαφηνίσουμε την έννοια της αφίσας. Αρχικά δίνουμε τα χαρακτηριστικά της πολιτικής αφίσας, ενώ παραθέτουμε μια ιστορική αναδρομή της εξέλιξης και συνάμα τις διάφορες χρονικές αναφορές στην Ελλάδα και στον κόσμο. Στο δεύτερο κεφάλαια αναλύουμε την μεθοδολογία που χρησιμοποιήσαμε για την έρευνα, και τις δυσκολίες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκειά της και κατά τη συγκέντρωση του υλικού. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται ο ρόλος της αφίσας ως μέσου πολιτικής επικοινωνίας μέσα από ανάλυση συγκεκριμένων περιπτώσεων. Αρχικά αναλύουμε την χρήση της αφίσας ως μέσου προπαγάνδας. Στην συνέχεια παρουσιάζουμε την χρήση της αφίσας κατά τις προεκλογικές περιόδους. Αναλύουμε τη θέση της αφίσας στα πρώτα βήματα της πολιτικής επικοινωνίας στην Ελλάδα την δεκαετία του `70, και καταγράφουμε την σημασία της στην μεταπολίτευση και στις τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις. Τέλος σχολιάζουμε την αλλαγή που είχε η χρήση της πολιτικής επικοινωνίας και συνάμα η σύνθεση της αφίσας. Στο τέταρτο κεφάλαιο προσπαθούμε μέσα από αφίσες των Δημοτικών και Νομαρχιακών Εκλογών του 2006 να αναδείξουμε κοινά στοιχεία και σκοπούς στην σύνθεσή τους, έτσι ώστε να διαφανεί η σημαντικότητα που έχουν ακόμα στις τοπικές εκλογές. Στο πέμπτο κεφάλαιο της εργασίας ανάγονται τα συμπεράσματα της ανάλυσης, και της πτυχιακής εργασίας 9

ΜΕΡΟΣ Α` Θεωρητικό Μέρος Κεφάλαιο 1 ο - Αφίσα ως έννοια 1.1 Εν αρχή είναι η τεχνική Η αφίσα 1 (affiche, poster) είναι τυπωμένο φύλλο χαρτιού που προορίζεται για τοιχοκόλληση ή ανάρτηση. Στην Ελλάδα ισχύει το κάθετο σχήμα χαρτιού διαστάσεων 0,58 Χ 0,80μ. ή και 0,70 Χ 1,00μ. Ο πολλαπλασιασμός αυτών των διαστάσεων δημιουργεί μεγαλύτερα μεγέθη που φθάνουν μέχρι γιγαντοαφίσα 2. Η αφίσα αποτελεί άμεσο τρόπο πληροφόρησης, που προσδιορίζει ιδιαίτερα την εμπορική διάδοση των προϊόντων και των υπηρεσιών που προσφέρουν. Η αφίσα μεταφέρει ένα γραπτό σύντομο μήνυμα και εικόνα, προβάλλοντας και διαφημίζοντας. Η κατασκευή της υπόκειται στις εκάστοτε τεχνικές της τυπογραφίας, και αναπαράγεται σε χιλιάδες αντίτυπα. Αναρτάται σε περίοπτες θέσεις και πολυσύχναστους χώρους αποβλέποντας να εισβάλει στο οπτικό μας πεδίο, να αιφνιδιάσει, να εντυπωθεί στο υποσυνείδητο ακαριαία και ανεξίτηλα, και στη συνέχεια να σχολιαστεί. 1.2 Η αφίσα ως πολιτική ιδέα Σύμφωνα με τον ΜcNair πολιτική διαφήμιση 3 είναι η αγορά και χρήση διαφημιστικού χώρου ή χρόνου, πληρωμένου σε τιμές εμπορίου, προκειμένου να μεταδοθούν πολιτικά μηνύματα σε ένα ευρύ κοινό. Κατ επέκταση λοιπόν, και παραφράζοντας λίγο τον ορισμό, πολιτική αφίσα είναι ο εκτυπωμένος χώρος που σε αυτόν πρόκειται να μεταδοθούν πολιτικά μηνύματα. Παρά το εφήμερο συνήθως χαρακτήρα της πολιτικής αφίσας, για τη σύνθεση του περιεχομένου της, απαιτείται μακροχρόνια και επίμονη προεργασία, που είναι αποτέλεσμα σχεδιασμού και επεξεργασίας ειδικών της πολιτικής επικοινωνίας. Η εικόνα που προβάλλει, ο τόνος των συνθημάτων-μηνυμάτων, ήπιος ή οξύς, τα χρώματα 1 Η λέξη ετυμολογείται από το λατινικό affixus, που σημαίνει επικολλημένος, συνδεδεμένος 2 Βακιρτζής Γ. (1984), Η αφίσα, τα είδη της, στο Καραχρήστου Σπ. (επιμέλεια) «Ελληνικές Αφίσες», Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, σελ. 23 3 McNair Brian (2002), Εισαγωγή στην πολιτική επικοινωνία, Αθήνα: Εκδόσεις Κατάρτι, σελ. 153 10

και ο συνδυασμός τους, επιλέγονται μεθοδικά για να επιτύχουν το αποτέλεσμα που ορίζει η στρατηγική του οργάνου που της παράγει 4. Ο πιο παραγωγικός κλάδος της πολιτικής αφίσας είναι αυτός της προεκλογικής περιόδου. Όμως πολιτική αφίσα καλείται και κάθε έκδοση που μπορεί να έχει πολιτικές ιδέες ή θέσεις. Έτσι ως τέτοιες μπορούν κάλλιστα να χαρακτηριστούν οι φοιτητικές, οι συνδικαλιστικές-εργατικές, οι αντιστασιακές, και η κάθε είδους προπαγανδιστικές. Αναμφίβολα η πολιτική έχει εξελιχθεί τις τελευταίες δεκαετίες σε ένα παιχνίδι εικόνων. Οι εικόνες που αναπαράγει είναι κατεξοχήν εξωστρεφείς, με πρόθεση να δημιουργήσουν εντυπώσεις ή να προπαγανδίσουν. Έτσι η πολιτική αφίσα, παρότι δεν έχει συγκεκριμένο καλλιτέχνη, υπόσχεται την ταυτότητα, την ομαδικότητα και καλεί σε δράση όποιον τη βλέπει ή την προσπερνά. Κάθε τι που περιλαμβάνει είναι ενσωματωμένο για αυτό που σημαίνει και όχι για αυτό που απεικονίζει 5, έτσι ώστε η πληροφορία να διαβιβάζεται με την πρώτη ματιά. 1.3 Αφίσα: Βίος και ιστορία Κατά τους περισσότερους ιστορικούς της τέχνης, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πρόγονος της αφίσας κάθε δημόσια πληροφορία που δίνονταν στο παρελθόν σχεδιασμένη ή γραμμένη. Χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις είναι οι εγχάρακτες ξύλινες επιγραφές και τα εμπορικά σήματα που δημιουργούσε κάθε επιχείρηση κατά τον 15 ο αιώνα 6, αλλά και οι παράνομες τοιχοκολλήσεις με τη μορφή μανιφέστου στις αρχές του 16 ου αιώνα 7. Βέβαια, επειδή η αφίσα θεωρείται μέσο μαζικής επικοινωνίας, η ανάπτυξή της συνδέεται χρονικά με την ανακάλυψη των μέσων ευρείας κυκλοφορίας. Εξαρτήθηκε έτσι οικονομικά από την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής και των εμπορικών συναλλαγών. Και αυτό γιατί μέσω της αφίσας προβάλλονταν στις αγορές τα νέα προϊόντα και γνωστοποιούνταν οι ανακοινώσεις των καταστημάτων. Από την άλλη μεριά όμως η ανακάλυψη της τυπογραφίας εμφανίζει τις πρώτες γνωστές αφίσες (το 1477 στην Μεγάλη Βρετανία η αφίσα του Γουίλιαμ Καξτον). Με 4 Παπασπύρου Καραδημητρίου Ευθ. (2000), Προεκλογική αφίσα και ιστορική τεκμηρίωση, στο «Η Προεκλογική αφίσα», ένθετο στη Καθημερινή, σελ. 3 5 Ναυρίδης Κλ. (1990), Οι πολιτικές αφίσες στις εκλογές του `89, στο Λυριτζή Χρ. Νικολακόπουλου Ηλ., «Εκλογές και κόμματα στη δεκαετία του `80», Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 279 6 A. Τάσσος (1984), Οι Ελληνικές αφίσες, στο Καραχρήστου Σπ. (επιμέλεια), «Ελληνικές Αφίσες», Αθήναι: Εκδόσεις Κέδρος, σελ. 15 7 Εγκυκλοπαίδεια Υδρία (1980), Τόμος 4 ος, Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, λήμμα: αφίσα, σελ. 202-203 11

την πραγματικά μοντέρνα αφίσα τον 19 ο αιώνα να είναι χαρακτηριστική έκφραση της καταναλωτικής κοινωνίας 8. Οι πρώτες καλλιτεχνικά άψογες αφίσες εμφανίζονται γύρω στα 1866 στην Γαλλία και αναφέρονταν σε γιορτές. Η έγχρωμη λιθογραφία άλλα και η δυνατότητα εκτύπωσης μεγάλου σχήματος βιβλίων ήταν από τα σημαντικότερα στοιχεία για την ανάπτυξη της. Παράλληλα η γέννηση του ιμπρεσιονισμού, ωθεί πολλούς καλλιτέχνες σε εικόνες γεμάτες χρώματα και σχεδιαστική τόλμη, οι οποίες προκαλούν αίσθηση. Οι ίδιοι οι καλλιτέχνες ήταν εκείνοι που έκαναν την αισθητική διαμόρφωση της αφίσας, ανακαλύπτοντας ένα σύντομο αλλά εντυπωσιακό μήνυμα με μια απλή εικόνα που θα έλκει με την πρώτη ματιά. Με το ξέσπασμα του Α` Παγκοσμίου Πολέμου η αφίσα έγινε μια τέχνη που μπορούσε να επηρεάσει τα ιστορικά γεγονότα. Έπρεπε πλέον να είναι δυναμικές, αποκαλυπτικές και ποικίλες. Η Μπολσεβίκικη επανάσταση έκανε τις αφίσες της να απευθύνονται απλοϊκά σε ένα αναλφάβητο λαό 9. Παράλληλα, η ανάπτυξη της φωτογραφίας έκανε πολλούς να θέλουν να αποτυπώνουν τα εμπορεύματά τους όπως ακριβώς είναι. Αυτό ενισχύθηκε την δεκαετία του `20 από τον έντονο ρεαλισμό της «γερμανικής αντικειμενικότητας», και τη διάδοση του φωτομοντάζ, τον οποίο πρωτοεμφάνισε σε διεθνή κλίμακα ο Ι. Χερφιλτ. Έτσι η ελάχιστη απαιτούμενη προσπάθεια δημιουργίας κάνει σταδιακά τη φωτογραφική αφίσα ιδανική λύση, και υπηρέτη των φασιστικών καθεστώτων. Η δεκαετία του `60 χαρακτηρίζεται ως εποχή φρεσκάδας και ποιότητας της αφίσας. Τον Μάη του `68 η αφίσα γίνεται για πρώτη φορά ένα αυθόρμητο μέσο που εκφράζει την διάδοση της συγκίνησης. Η μαζικοποιήση της κοινωνίας και οι νέες τεχνολογίες οδήγησαν την αφίσα να είναι μέρος της εξωτερικής διαφήμισης. Το λεγόμενο outdoor advertising (υπαίθρια διαφήμιση), που χρησιμοποιείται κυρίως σε μεγάλες διαφημιστικές εκστρατείες, βοηθάει τον πολίτη να έρχεται σε καθημερινή επαφή με την εικόνα του προϊόντος ή ακόμα και του υποψηφίου πολιτικού, που θα επιλέξει 10. Έτσι οι σύγχρονες αφίσες εμφανίζονται με διαφορετικά μεγέθη να τοποθετούνται σε στάσεις λεωφορείων σε επίπεδους πίνακες μεταβλητών εικόνων και σε κάθε νόμιμο πλέον πλαίσιο. 8 Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα (1997), Τόμος 12 ο, Αθήναι: Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, λήμμα: Αφίσα 9 Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, ό.π. 10 Sean Reilly (1999), Outdoor Advertising, Louisiana United State of America: Louisiana State University Press, Σελ. 15 12

1.4 Η εν Ελλάδι περιπτώσεις Η ίδρυση του πρώτου Εθνικού Τυπογραφείου από τον βασιλιά Όθωνα το 1873 συντελεί στη δημιουργία των πρώτων λιθογραφιών. Οι περισσότερες λιθογραφίες απεικόνιζαν ιστορικά γεγονότα ή σημαντικά πρόσωπα και η ανάρτηση τους γίνονταν σε δημόσια κτίρια ή χώρους συγκέντρωσης κόσμου. Η λαϊκή εικονογραφία εξύμνησε αλλά και γελοιογράφησε πολλά πολιτικά γεγονότα. Σημαντική πορεία στην παραγωγή της ελληνικής αφίσας έπαιξε το εργαστήριο Ασπιώτη. Το μετέπειτα τυπογραφείο Ασπιώτη ΕΛΚΑ παρήγαγε τις πρώτες άλλα και τις περισσότερες ελληνικές αφίσες μέχρι τη δεκαετία του `80. Καθότι διέθετε για πολλά χρόνια σύγχρονες εγκαταστάσεις χρωμολιθογραφίας 11. Στα 1888 ο Νικόλαος Γύζης δημιουργεί για την καλλιτεχνική έκθεση του Μονάχου τις πρώτες ζωγραφικές αφίσες, εισάγοντας έτσι τη συμπόρευση της αφίσας με τη ζωγραφική. Ωστόσο μέχρι το 1910 η χρήση της περιορίζονταν κυρίως παρουσίαση θεαμάτων (Θεάτρου Σκιών, Θέατρο) ή διακηρύξεων της πολιτείας. Η ανάπτυξη της καπνοβιομηχανίας δημιουργεί νέα λογότυπα και νέα προϊόντα. Στη διαφήμιση αρχίζει ολοένα να τις δίνονται σοβαρές διαστάσεις. Είναι η εποχή που κατασκευάζεται η πρώτη εμπορική αφίσα για τα τσιγάρα «Πέρση», και στη συνέχεια για την Παπαστράτος την ποτοποιία Καμπά και το Εθνικό Λαχείο 12. Η δικτατορία Μεταξά φέρνει και στην Ελλάδα τις μορφές της προπαγάνδας, οι οποίες εμφανίζονται σε πλειάδα εντύπων εκτυπώσεων. Παράλληλα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής αναπτύσσεται μια τεράστια δράση σε παράνομο έντυπο υλικό, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου έχει καταστραφεί. Ο στόχος της Ελλάδας να γίνει μοναδικός τουριστικός προορισμός, εντάσσουν από την δεκαετία του `50 μέχρι τις μέρες μας μια μεγάλη παραγωγή τουριστικών αφισών. Οι περισσότερες εκδίδονται από τον ΕΟΤ ή την Ολυμπιακή Αεροπορία. Στην αρχή παρουσίαζαν ζωγραφικές απεικονίσεις γνωστών μνημείων, και τις τελευταίες δεκαετίες συνθέσεις τοπίων και άλλων χαρακτηριστικών στοιχείων της χώρας μας. Η επταετής δικτατορία, αλλά και η εξέγερση των φοιτητών στο Πολυτεχνείο, απέδειξαν την σημασία της αφίσας στην πολιτική. Η νομιμοποίηση των πολιτικών κομμάτων το 1974 φέρνει την άνθηση της πολιτικής αφίσας και παράλληλα της πολιτικής επικοινωνίας. Στις αρχές του `80 πολλές διαφημιστικές εταιρείες της 11 Α. Τάσσος, ό.π. 12 Καραχρήστος Σ. (1984), Χρονικό της Ελληνικής Αφίσας, στο Καραχρήστου Σπ. (επιμέλεια), «Ελληνικές αφίσες», Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος, σελ. 29 13

αλλοδαπής ιδρύουν γραφεία τους και στην Ελλάδα. Φέρνοντας έτσι νέες τεχνικές και νέες ιδέες στη δημιουργία της αφίσας. Η ζωγραφική σύνθεση εγκαταλείπεται και σταδιακά εισάγεται όλο και περισσότερο η τεχνική του φωτομοντάζ. Τα τελευταία χρόνια οι περισσότερες δημιουργίες πραγματοποιούνται με ηλεκτρονικό υπολογιστή. Έτσι ώστε να επιτυγχάνονται βελτιωμένες ψηφιακές εκτυπώσεις. Αξίζει να σημειώσουμε ότι μετά τις συνεχόμενες εκλογές του 1989 και την πλημμυρίδα αφισών, τα κόμματα χρησιμοποιούν μεθόδους περιορισμού της αφισοκόλλησης. Με την αφίσα πλέον να αναρτάται και όχι να επικολλάται 13. Το 2000 θεωρείται ως έτος θανάτου της αφίσας. Όχι μόνο γιατί βάσει του ισχύοντος εκλογικού νόμου 14 απαγορεύεται στο εξής ανάρτησή τους, αλλά γιατί άρχισαν να θεσπίζονται μέτρα για την εικόνα της Αθήνας κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Έτσι περιορίστηκαν οι γιγαντοαφίσες που βρίσκονταν σε ξύλινα πλαίσια, και δόθηκε η ευθύνη στους ΟΤΑ για να οριοθετήσουν συγκεκριμένους χώρους για την τοποθέτησή τους. 13 Στην ουσία πρόκειται για αφίσα τύπου «σάντουιτς». Η αφίσα αποτελείται από δυο συνεχόμενα χαρτόνια, τα οποία συρράπτονται μεταξύ τους και τοποθετούνταν σε στύλους φωτισμού, κάνοντας έτσι πιο εύκολη την ανάρτηση και αποκαθήλωση τους. 14 Άρθρο 97 Π.Δ. 55/1999 ΦΕΚ 58 Α 14

Κεφάλαιο 2 ο Όσο η πολιτική επικοινωνία εξελίσσεται η πολιτική αφίσα αλλάζει Η φύση και η σύνθεση της πολιτικής αφίσας αναμφίβολα έχει επηρεαστεί από την εξέλιξη της πολιτικής επικοινωνίας. Η πολιτική αφίσα ως ένα διαρκές μέσο πολιτικής επικοινωνίας, άλλαξε τη λειτουργία και τη διεισδυτικότητά της όσο η επιστήμη της επικοινωνίας αναπτύσσονταν και η τεχνολογία προχωρούσε. Στο πέρασμα του χρόνου οι θεωρίες της επικοινωνίας αναπτύχθηκαν και διαμορφώθηκαν, θέτοντας τα θεμέλια και τις μεθόδους για την καλύτερη χρήση των μέσων. Μέσα από όλες τις διαφορετικές προσεγγίσεις των μεθόδων της πολιτικής επικοινωνίας, η πολιτική αφίσα ανέπτυξε τη δράση της ως μέσο επικοινωνίας. 2.1 Η προπαγάνδα υπάρχει πάντα Στις αρχές του εικοστού αιώνα ο σταδιακός μετασχηματισμός της οικονομίας της Ελλάδας από αγροτική σε βιομηχανική επηρέασε όχι μόνο την ανάπτυξη της χώρας αλλά και την γενικότερη κοινωνική δομή της. Οι μετακινήσεις των πληθυσμών στις μεγάλες πόλεις δημιούργησαν πρώιμα την έννοια της μαζικής κοινωνίας. Παράλληλα, το άνοιγμα των αγορών επέφερε την εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, ιδίως της τυπογραφίας, ενώ η αυξανόμενη γνώση της ανάγνωσης την εξάπλωση της λειτουργίας των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Οι κοινωνίες που είχαν δημιουργηθεί έπρεπε να ενημερωθούν. Αρχικά μέσω των εφημερίδων και των αφισών, και αργότερα με την εισαγωγή του ραδιοφώνου. Για το ελληνικό κράτος η επικοινωνία εκείνη τη περίοδο γίνονταν μονόπλευρα προς τους πολίτες. Στην πραγματικότητα η προπαγάνδα αποτελούσε ένα αναπόσπαστο χαρακτηριστικό όχι μόνο στα δικτατορικά αλλά και στα δημοκρατικά καθεστώτα. Σκοπός του προπαγανδιστή είναι να πραγματοποιήσει ένα πολιτικό σκοπό, έτσι ώστε η κοινή γνώμη να υιοθετήσει μια ορισμένη γνώμη και συμπεριφορά 15. Βέβαια πρέπει να τονίσουμε πως κάποια μορφή προπαγάνδας ήταν αδύνατο να υπάρξει χωρίς κάποια μορφή λογοκρισίας. Για να οργανωθεί μια προπαγάνδα πρέπει να υπάρχει κάποιος φραγμός ανάμεσα στο κοινό και το γεγονός 16. Η εισαγωγή της λογοκρισίας αρχικά επιβλήθηκε ως ανάγκη, για να αποφευχθεί από τον Τύπο η διέρευση κρατικών μυστικών εν καιρώ πολέμου. 15 Βλάχος Γ. (1976), Πολιτική Ψυχολογία, Αθήνα: Παπαζήσης, σελ. 149 16 Ρόμπιν Κ. Ουεμπνστερ Φ. (2002), Η Εποχή του Τεχνοπολιτισμού Από την κοινωνία της πληροφορίας στην εικονική ζωή, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, Σελ. 206 15

Βάσει της λεγόμενης φόρμουλάς του Lasswell, που αποτελεί την κατάλληλη ανάλυση για την πολιτική προπαγάνδα, αυτός που παρήγαγε το μήνυμα εκείνη την εποχή είχε κάποια πρόθεση να επηρεάσει το δέκτη. Αποτελεί δηλαδή μια διαδικασία πειθούς και όχι καθαρής ενημέρωσης ή πληροφόρησης. Το δυνατό σημείο της προπαγάνδας είναι ότι τα άτομα μέσα από τη χρήση ισχυρών συμβόλων δεν ελέγχουν τη λογική τους φέρνοντας στο φως τις ενστικτώδεις παρορμήσεις τους 17. Αλλά και ότι μέσα από ανορθολογικά στοιχεία επιτυγχάνεται η ομαδική ψύχωση, δηλαδή η χειραγώγηση της κοινής γνώμης 18. Αυτό φάνηκε καθαρά κατά τον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν αναπτύχθηκε ένας προβληματισμός για την έκταση της επιρροής που μπορεί να ασκήσει ο Τύπος στην κινητοποίηση των μαζών. Η αφίσα εκείνη την εποχή μέσα από συνθέσεις που περιέχουν σημαίνοντα σύμβολα προσπαθεί τεχνικά να επηρεάσει την ανθρώπινη δράση μέσα από την χειραγώγηση της εικόνας 19. Όταν η κυβέρνηση δεν μπορούσε να ακολουθήσει την κοινή γνώμη, έπρεπε η κοινή γνώμη να ακολουθήσει την κυβέρνηση. Για παράδειγμα, μέσα από τις αφίσες εκείνης της εποχής, ακόμα και αν ο πόλεμος είχε κουράσει οικονομικά και ψυχολογικά τους πολίτες, το κράτος ήθελε τη συνδρομή τους σε αυτόν. Η προπαγάνδα έκανε τις μάζες να απαιτήσουν από την κυβέρνηση αυτό που είχε ήδη αποφασίσει να κάνει, την είσοδο στον πόλεμο ή την επιστράτευση για αυτόν 20. Μέσα από τις αφίσες εκείνες, ο προπαγανδιστής στοχεύει στον πολλαπλασιασμό των ερεθισμάτων που επιχειρούν να προκαλέσουν τις επιθυμητές αντιδράσεις, καθώς και των εκμηδενισμό εκείνων των ερεθισμάτων που είναι πιθανό να προκαλέσουν ανεπιθύμητες αντιδράσεις. Η επικοινωνία αυτή, μέσα από τη διαβίβαση της πληροφορίας, αποτελούσε πειθώ και αλλαγή στάσης - αλλαγή συμπεριφοράς. Αυτή η διαδικασία πειθούς, λειτουργεί με ένα είδος συναισθηματικής κατοχής. Τα άτομα είναι πιθανό να επηρεαστούν από σαγηνευτικές εκκλήσεις που δίνουν έμφαση σε αρχέγονα κίνητρα, αντιπάθειες και παραδοσιακές έχθρες 21. Σημαντικό βέβαια σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να υπάρχει ένας δραστήριος προπαγανδιστής και ένας παθητικά αδρανής δέκτης. Για αυτό το λόγο η προπαγάνδα 17 Μακουέιλ Ντενίς Βιντάλ Σβεν (2001), Σύγχρονα μοντέλα επικοινωνίας Για τη μελέτη της μαζικής επικοινωνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, Σελ. 40-41 18 Βλάχος Γ., ό.π. 19 Δεμερτζής Ν. (2002), Πολιτική Επικοινωνία Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, Σελ. 28-29 20 Ρόμπιν Κεβιν Ουεμπνστερ Φρανκ (2002), Η Εποχή του Τεχνοπολιτισμού Από την κοινωνία της πληροφορίας στην εικονική ζωή, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, Σελ.207-208 21 Δεμερτζής Ν., ό.π. 16

αναπτύχθηκε με την εγκαθίδρυση ολοκληρωτικών καθεστώτων ή υπό συνθήκες ελλιπούς δημοκρατίας, όπως την περίοδο μετά τον Εμφύλιο στην Ελλάδα. Εν κατακλείδι, η προπαγάνδα και μέσα από τις πολιτικές αφίσες χρησιμοποίησε, απλά πολιτικά συνθήματα που εύκολα μπορούσαν να αφομοιωθούν. Παραμόρφωσε τα γεγονότα έτσι ώστε να είναι προσαρμοσμένα στο πνευματικό επίπεδο του δέκτη. Ενώ επαναλάμβανε τακτικά το μήνυμα, και το διαμόρφωσε έτσι ώστε να αποτελεί εκπροσώπηση της κοινωνίας και όχι του προπαγανδιστή 22. 2.2 Δυο πρόσωπα δυο κόμματα Μπορεί οι δημοκρατικές λειτουργίες στην Ελλάδα να είχαν αποκατασταθεί, ωστόσο η χρήση της προπαγάνδας δεν έπαψε να υφίσταται. Για πάνω από μια δεκαετία στην Ελλάδα, ο αντίκτυπος του εμφυλίου πολέμου, διαφαίνονταν στις εκλογικές αναμετρήσεις. Το κλήμα πόλωσης που δημιουργούνταν αναπαρήγαγε συνεχώς τη διάκριση μεταξύ εθνικοφρόνων και μη εθνικοφρόνων. Οι τεχνικές που εφαρμόζονταν είναι αυτές της πόλωσης και του χτυπήματος του αντιπάλου ή των οπαδών του με κάθε μέσο. Η προπαγάνδα αν και σε μικρότερη έκταση, προσπαθούσε να ωραιοποιήσει καταστάσεις και να δημιουργήσει μια εικονική πραγματικότητα. Οι πελατειακές σχέσεις που δημιουργούνται συντελούν στην ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού δυναμικών οπαδών που αντιδρούν σε κάθε τι αντίθετο πολιτικά, και δημιουργεί στην ουσία την διάκριση μεταξύ δεξιών και αριστερών. Η πολιτική επικοινωνία έγκειται στο επίπεδο επηρεασμού του ψηφοφόρου από τον τοπικό κομματικό αντιπρόσωπο, τον λεγόμενο κομματάρχη. Οι ψηφοφόροι ενταγμένοι και γνώριμοι πολιτικά στις μικρές κοινωνίες, έθεταν τις περισσότερες φορές «μονοκούκι» την προτίμησή τους, με κύριο αντίκτυπο διορισμούς ή τοπικά συμφέροντα. Οι δυο πόλοι μεταξύ αριστερών δεξιών, δημιουργούν ένα δικομματικό σκηνικό στην χώρα που εναλλάσσεται στην εξουσία. Στην ουσία δυο κομματικοί σχηματισμοί είναι εκείνοι που παίζουν το παιχνίδι στην πολιτική σκηνή. Με δεδομένη την ιδεολογική τοποθέτηση των οπαδών τους, τα κόμματα ταυτίστηκαν με τους 22 Βλάχος Γ., ό.π. 17

συγκεκριμένους αρχηγούς τους. Οι δυναμικοί οπαδοί που έχουν δημιουργηθεί προσκολούνται στα πρόσωπα, που αντιδρούν σε κάθε τι που θυμίζει τον αντίπαλο. Η πολιτική επικοινωνία περιορίζονταν σε επίπεδο διαπροσωπικών και πελατειακών σχέσεων, με τις έντυπες αφίσες να παίζουν το ρόλο γνωστοποιητή της υποψηφιότητας και του προσώπου του υποψηφίου. Στις περιπτώσεις που η αφίσα δεν πρόβαλε απλά την φωτογραφία και το όνομα του υποψηφίου, η χρήση ελαφριάς μορφής προπαγάνδας ήταν δεδομένη. 2.3 Οι εποχές αλλάζουν, η πολιτική αμερικανοποιήται Μετά τη μεταπολίτευση νέοι πολιτικοί σχηματισμοί ιδρύθηκαν. Παρά τις ιδεολογικές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσά τους, όλα τα κόμματα την εποχή εκείνη μοιράζονταν μια δέσμευση ως προς τα συνταγματικά μέσα επίτευξης των στόχων τους, προσπαθώντας να πείσουν ένα πληθυσμό ως σύνολο για την ορθότητά τους. Η ύπαρξη του δικομματισμού δημιουργούσε «παιχνίδι για δυο» στις εκλογές. Την ίδια ώρα που μια ολόκληρη κοινωνία άρχισε να γίνεται ολοένα και πιο καταναλωτική, με την πολιτική να εκμεταλλεύεται στοιχεία του μάρκετινγκ για τις προεκλογικές εκστρατείες. Ο ανταγωνισμός που υπάρχει για την εισαγωγή όλο και περισσότερων κομμάτων στη Βουλή, δημιουργεί την πρώτη εμβρυακή πολιτική επικοινωνία. Μετά τη μεταπολίτευση μαζί με την ίδρυση εταιρειών ερευνών και νέων διαφημιστικών εταιρειών, πολλοί επαγγελματίες δημοσιογράφοι ή γενικά άνθρωποι που ασχολούνταν στα Μέσα την εποχή εκείνη, αναδεικνύονται ως επαγγελματίες της επικοινωνίας και αναλαμβάνουν την υποστήριξη των προεκλογικών εκστρατειών 23. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό και θέλησαν να φέρουν ένα νέο αέρα στην τότε πολιτική. Παράλληλα το γεγονός ότι οι ΗΠΑ θεωρούνταν πάντα πρότυπο καινοτομίας και τεχνογνωσίας, εισήγαγε και στην Ελλάδα δοκιμασμένες τεχνικές πολιτικής επικοινωνίας. Η λεγόμενη αμερικανοποίηση της πολιτικής αναφέρεται στην εισαγωγή τεχνολογίας ή στην υιοθέτηση πρακτικών από την ανεπτυγμένη αγορά της Αμερικής 24. 23 Γιαννάς Πρ. (2005), Ο ρόλος του συμβούλου πολιτικής επικοινωνίας στην Ελλάδα, στο Φραγκονικολόπουλος Χρ. (επιμέλεια) «ΜΜΕ, κοινωνία και πολιτική», Αθήνα: Εκδόσεις Σιδέρης, Σελ. 134-155 24 Παπαθανασόπουλος Στ., Εκσυγχρονισμός ή αμερικανοποίηση της πολιτικής επικοινωνίας; Στο Παπαθανασόπουλος Στ. (επιμέλεια) «Επικοινωνία και κοινωνία από τον εικοστό στον εικοστό πρώτο ειώνα», Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης, Σελ. 346-347 18

Στην περίπτωση της πολιτικής αφίσας τέτοιες τεχνικές ήταν οι φράσεις ατάκες, και οι στημένες φωτογραφήσεις πολιτικών. Οι πολιτικές αφίσες στην Ελλάδα εκσυγχρονίζονται, και πλέον περιέχουν στοιχεία της εμπορικής διαφήμισης. Χρώματα ταυτίζονται με ιδεολογίες, εικόνες έντεχνες, μηνύματα επικοινωνιακά ορθά και στοχευμένα. Γενικότερα υιοθετήθηκαν μια σειρά τεχνικών που είχαν αναπτυχθεί εκτεταμένα στο μάρκετινγκ. Τα κόμματα αρχίζουν να έχουν δικό τους όνομα με ελκυστικό σήμα. Το λογότυπο του κάθε κόμματος γίνεται μια δυνατή «εμπορική μάρκα» (brand). Δεν είναι ένα απλό όνομα. Ενσωματώνει αξίες και ιδέες, και ταυτίζει ένα συγκεκριμένο κοινό μαζί του. Την περίοδο εκείνη η διαφήμιση δικαιώνει το ρόλο της, αφού η αφίσα γίνεται απαραίτητη για την προεκλογική εκστρατεία κάθε κόμματος. 2.4 Ακολουθεί αρνητική διαφήμιση Δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν πως όλα τα κακά προήλθαν από την αμερική. Με βάση αυτόν το λογισμό η αμερικανοποίηση της πολιτικής στη χώρα μας έφερε την εισαγωγή της αμφιλεγόμενης αρνητικής πολιτικής διαφήμισης. Η εισαγωγή στις αρχές του `80 του πολιτικού μάρκετινγκ έφερε ως δεδομένη εξέλιξή του τη χρήση της αρνητικής διαφήμισης. Βέβαια η χρήση της στην Ελλάδα δεν είχε καμιά σχέση με την έκταση και την ένταση που είχε σε εκλογικές αναμετρήσεις στις ΗΠΑ. Και τούτο γιατί η εγχώρια αρνητική διαφήμιση προσαρμόστηκε στις ιδιαιτερότητες και στα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινής γνώμης 25. Με τον όρο αρνητική αναφερόμαστε σε αφίσες (έκαναν την εμφάνισή τους το 1985) ή τηλεοπτικών διαφημίσεων (εμφανίστηκαν το 1993) που εστιάζονται μάλλον στην υποτιθέμενη αδυναμία του αντιπάλου παρά στα θετικά χαρακτηριστικά του υποψηφίου που προβάλλουν 26. Στις αρνητικές πολιτικά αφίσες που κυκλοφόρησαν τα «αρνητικά στοιχεία» του αντιπάλου ή τα λάθη της διακυβέρνησής του έχουν γίνει πιο σημαντικά από το πρόγραμμα ή την ιδεολογία του κόμματος που εκδίδει την αφίσα. Στην αρνητική διαφήμιση η συγκρότηση των μηνυμάτων πρέπει να είναι η σύνθεση λογικής και συναισθήματος. Τα επιχειρήματα πρέπει να αποδεικνύονται με 25 Γιαννάς Πρ., ό.π. 26 Brian McNair (2002), Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, Αθήνα: Εκδόσεις Κατάρτι, Σελ. 169 19

εικόνα, αν και τις περισσότερες φορές οι αποδείξεις δεν είναι πραγματικές αλλά λαμβάνονται ως τέτοιες 27. Η αρνητική διαφήμιση έχει τη δυνατότητα να εξοντώσει τον αντίπαλο. Συνήθως, αμέσως μετά την αρνητική διαφήμιση, έπεται απάντηση του θιγόμενου έτσι ώστε να μην χρεωθεί τις αρνητικές συνέπειες. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα η αρνητική διαφήμιση οδηγεί σε όξυνση της πολιτικής αντιπαράθεσης και της ενίσχυση του κοινωνικού στερεότυπου που θέλει την πολιτική να είναι «βρώμικη υπόθεση» ή «όλοι οι πολιτικοί να είναι το ίδιο» 28. Η χρήση της αρνητικής πολιτικά αφίσας δεν ήταν βέβαια τόσο ακραία, και αυτό γιατί η εικόνα που μπορούσε να προβληθεί στην τηλεόραση έκανε θαύματα στο τομέα αυτό. 2.5 Η εποχή των εικόνων Η απελευθέρωση της ραδιοτηλεόρασης στα τέλη του `80, μαζί με την δημιουργία πολλών μη ελεγχόμενων Μέσων στην Ελλάδα, άλλαξε σταδιακά την μορφή της ίδιας της άσκησης της πολιτικής. Όλα τα πολιτικά κόμματα αγκάλιασαν την λεγόμενη τότε «ελεύθερη τηλεόραση» θεωρώντας την ως δημοκρατικότερη και πολυφωνική της τότε δημόσιας 29. Η χρονική συγκυρία της ίδρυσης των πρώτων ιδιωτικών σταθμών (ταραγμένη πολιτικά περίοδος), οδήγησε σε μια ταχύτατη και ανεξέλεγκτη κυριαρχία της τηλεόρασης. Η έλλειψη σαφών περιορισμών στην ιδιωτική τηλεόραση, της έδωσαν την ευκαιρία να αποτελέσει κύριο μέσο ενημέρωσης 30. Έτσι η μαζική πολιτική επικοινωνία προσδιορίσθηκε από την κυριαρχία της τηλεόρασης, που σημαίνει πως καταλαμβάνεται από την λογική του θεάματος. Αυτό σήμαινε πως η πολιτική διαδικασία ορίζεται και συγκροτείται ολοένα και περισσότερο από και με εικόνες 31. Οι πολιτικοί αντιλαμβάνονται ότι γίνονται περισσότερο ορατοί μέσω τηλεοράσεως. Έτσι και οι ιδιωτικοί σταθμοί εισάγουν αμερικάνικες τεχνικές στην προβολή των ειδήσεων. Λήψεις και φωτογραφίες πολιτικών είναι στημένες, η ενημέρωση διαχειρίζεται με σκεπτικό να προβάλλει ό,τι θεωρείται αρεστό στο κοινό, 27 Κυριακάκη Β. (2000), Πολιτική Επικοινωνία, Αθήνα: Εκδόσεις Καμπύλη, Σελ. 137-138 28 ό.π. 29 Παπαθανασόπουλου Στ. (1997), Η δύναμη της τηλεόρασης Η λογική του μέσου και η αγορά, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, Σελ. 166-167 30 Παπαθανασόπουλος Σ. (2004), Πολιτική και ΜΜΕ, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης, Σελ. 111-125 31 Δεμερτζή Ν. (2002), Πολιτική Επικοινωνία Διακινδύνευση Δημοσιότητα Διαδίκτυο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, Σελ. 210-218 20

ενώ απομονώνονται φράσεις ατάκες που μπορούν εύκολα να «παίξουν» στα δελτία ειδήσεων 32. Παράγονται «σύμβολα αξίας», χωρίς αυτά να αρθρώνουν μια συγκεκριμένη ιδεολογία, αλλά αγκιστρώνονται στα μηνύματα των ΜΜΕ και κυρίως στις εικόνες. Η λεγόμενη οπτικοποίηση της πολιτικής ήταν θα λέγαμε η χρονική εξέλιξη της εισαγωγής του πολιτικού μάρκετινγκ. Τα προϊόντα ως γνωστών έχουν συμβολική αξία χρήσης. Κάθε ανταλλαγή προϊόντος συνεπάγεται αλλαγή της εικόνας του. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως οι επιχειρήσεις δαπανούν μεγάλα ποσά για την συσκευασία, τη σχεδίαση, και τη προβολή του προϊόντος τους. Τα προϊόντα αυτά αν δεν έχουν καλή εικόνα δεν μπορούν να διαφημιστούν, αλλά και να γίνουν δεκτά από την αγορά 33. Ας μην ξεχνάμε πως η αγορά έχει σε κάθε εποχή συγκεκριμένες σταθερές για να δεχτεί ένα προϊόν, έτσι η μη τήρησή τους συνεπάγεται αυτόματη απόρριψη ή απαξίωση και από των ίδιο τον καταναλωτή. Ο πολιτικός λόγος δεν αρθρώνεται πια μόνο ή κυρίως από την ιδεολογία. Κατασκευάζεται πιο πολύ για την εικόνα και λιγότερο για τη συγκεκριμένη πολιτική θέση. Ο πολιτικός παύει να ασχολείται με τον πολιτικό λόγο και τις ιδέες που θέλει να πρεσβεύσει. Η εικόνα του γίνεται το πρώτο μέλημα για να κερδίσει την εύνοια του ψηφοφόρου. Η προσωποποίηση της πολιτικής οδηγεί σε οπτικοποίηση των λόγων, και η εστίαση στην εικόνα του πολιτικού δρα εις βάρος των λέξεων 34. Έτσι στις αφίσες των κομμάτων αρχίζουν να εμφανίζονται για πρώτη φορά οι πολιτικοί τους αρχηγοί. Η εμφάνισή τους πάντα σοβαρή με ένδυση κλασική ανάλογη της ιδιότητάς τους. Παράλληλα οι υπόλοιπες εικόνες των κομμάτων εμπνέουν μια θετικότητα που επιχειρεί να κερδίσει το βλέμμα του δέκτη. Οι εικόνες περιέχουν αυτά που θέλει να δει ο ψηφοφόρος. Η τηλεόραση αλλά και τα υπόλοιπα μέσα μπορούν ευκολότερα να αναπαράγουν της διαφορές εικόνες, από το να αναπαράγουν ιδέες ή πολιτικές 35. Με αυτήν την έννοια δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ της αφίσας πώλησης απορρυπαντικών από την πολιτική αφίσα. Ο ψηφοφόρος θέλγεται και στις δυο περιπτώσεις από τις εικόνες χωρίς να ενδιαφέρεται για τα «θετικά που προϊόντος». Οι αισθήσεις υπερισχύουν, αντιδρώντας ενστικτωδώς 32 Παπαθανασόπουλος Σ., ό.π. 33 Δεμερτζής Ν., ό.π. 34 Γιαννάς Πρ.,ό.π. 35 Ραμονέ Ιγ. (2001), Η τυραννία των ΜΜΕ, Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις, Σελ. 107 21

2.6 Οι εικόνες καθορίζουν το πολιτικό παιχνίδι Η μεγάλη έμφαση στις λεπτομέρειες της παρουσίασης του πολιτικού, δίνει ενδιαφέρον στη δημιουργία εντυπωσιακών πολιτικών προσωπικοτήτων. Οι πολιτικοί είναι πάντα φκιασιδωμένοι, επαγγελματικά πετυχημένοι, ευγενικοί, καλοντυμένοι και αρεστοί στον πολίτη. Από την άλλη η μετατροπή της τηλεόρασης σε «ενημερωδιασκέδαση», απαξίωσε την πολιτική δημοσιότητα και τον πολιτικό διάλογο 36. Αν στις αρχές του `90 όλοι επιθυμούσαν την συμμετοχή τους σε μια πολιτική εκπομπή της «ελεύθερης τηλεόρασης» τώρα επιθυμούν απλά την εμφανισή τους. Και αυτό διότι η τηλεόραση αντιμετωπίζει με μια χλιαρότητα την ουσία της πολιτικής, επιδιδόμενη περισσότερο σε δημοσιεύσεις παραπολιτικής και κιτρινισμού, που θεωρούνται περισσότερο οικεία και ενδιαφέροντα στους πολίτες. Η ολοένα ιδεολογική εξασθένιση που επέφερε η άνοδος της δύναμης της τηλεόρασης, ώθησε πολλά κόμματα σε υποψηφιότητες «τηλεγενών» πολιτικών. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ψηφοφόρος ταυτίζονταν με το πρόσωπο (τον χ ηθοποιό, δημοσιογράφο) και όχι με το κόμμα 37. Η όλη προεκλογική εκστρατεία επικεντρώνεται στην μάχη της εικόνας, με την τηλεόραση να παίζει το ρόλο της «ανοικτής συγκέντρωσης» του παρελθόντος. Δεν είναι τυχαίο δε πως την τελευταία δεκαετία οι μεγάλες συγκεντρώσεις από τα κόμματα έχουν ελαττωθεί, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο τις λεγόμενες «εκλογές του καναπέ». Ο ψηφοφόρος συμμετέχει από το σπίτι του στην εκλογική διαδικασία. Με τους πολιτικούς να μην αναπτύσσουν τις πολιτικές τους στην πλατεία της πόλης αλλά σε κάθε ευκαιρία στην μικρή οθόνη. Από τις αρχές του `90 δε, οι αναποφάσιστοι ή πολιτικά αδιάφοροι ψηφοφόροι έχουν αυξηθεί. Τα κόμματα προσπαθούν να συγκλίνουν τις ιδεολογικές τους διαφορές. Τα δυο μεγάλα κόμματα μιλούν πλέον για «μεσαίο χώρο», ρίχνοντας έτσι τις διαχωριστικές γραμμές αριστεράς δεξιάς. Συγκεκριμένα εκπροσωπούν εναλλασσόμενες πολιτικά θέσεις, οι οποίες σε κάθε περίπτωση δημιουργούν ένα μηχανισμό επίλυσης των προβλημάτων του απλού πολίτη 38. Ο διάλογος για το πρόγραμμα των υποψηφίων εκλείπει, και την θέση του παίρνει συζήτηση για διάφορα θέματα χωρίς ποτέ να υπάρχει τελικό συμπέρασμα. Στα προγράμματα των κομμάτων πλέον λείπουν οι αναλυτικές επισημάνσεις και οι 36 Δεμερτζή Ν. (2002), Πολιτική Επικοινωνία Διακινδύνευση Δημοσιότητα Διαδίκτυο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, Σελ. 236-237 37 Παπαθανασόπουλος Στ., ό.π. 38 Γιαννάς Πρ., ό.π. 22

λεπτομέρειες υλοποίησης των δεσμεύσεων. Εστιάζονται σε βαρύγδουπες εκφράσεις χωρίς σαφή περιεχόμενο και προτάσεις χωρίς ουσία. Στην ουσία πρόκειται για αυτά που θέλει να ακούσει ο πολίτης, και όχι για αυτά που υπάρχει οι δυνατότητα και οι πόροι να γίνουν. Χαρακτηριστικές είναι οι πολιτικές αφίσες της τελευταίας δεκαετίας. Εικόνες με θετικά πρόσωπα στο μεγαλύτερο μέρος τους, και γενικότητες για το πρόγραμμα του υποψηφίου, συνήθως του τύπου «θα κάνουμε ό,τι καλύτερο», «όλου οι συνταξιούχοι με ευνοϊκές συντάξεις». Οι υποσχέσεις από όλες τις πλευράς είναι χωρίς πολιτικό περιεχόμενο. Αν συγκρίνει κανείς δε, τις αφίσες το δυο μεγάλων κομμάτων είναι δύσκολο κανείς να διακρίνει ιδεολογικές διαφορές ή πολιτικές ιδιαιτερότητες. Με απλά λόγια η αφίσα καλείται πλέον να γίνει διαχειριστής εντυπώσεων, και όχι απλά μέσο πληροφόρησης πολιτικών ή ιδεών. Οι πολιτικά αδιάφοροι ή αναποφάσιστοι πρέπει να επηρεαστούν γιατί αυτοί κρίνουν το αποτέλεσμα. Έτσι, οι αφίσες δεν προβάλλουν τη πολιτική ιδεολογία του υποψηφίου αλλά αυτά που ο μέσος ψηφοφόρος θέλει να ακούσει ή καλύτερα να διαβάσει μέσα από στοχεμεύνα σλόγκαν. 23

ΜΕΡΟΣ Β` - Εμπειρικό Μέρος Κεφάλαιο 3 ο Μεθοδολογία 3.1. Η μεθοδολογία Η παρούσα εργασία βασίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της στη εμπειρική έρευνα για να υλοποιηθεί, και αυτό γιατί δεν έχει ερευνηθεί σε βάθος το θέμα ώστε να υπάρξη συγκεκριμένη βιβλιογραφία. Μπορούμε να πούμε πως τα αποτελέσματα της παρούσης, ανάχθηκαν μέσα από πρωτογενή έρευνα σε πηγές και αρχεία διαφόρων ειδών Η ερευνά μας, η οποία είναι ποιοτική, στηρίζεται στην ανάλυση περιεχομένου συγκεκριμένων ελληνικών αφισών. Επιλέξαμε την ανάλυση περιεχομένου γιατί μας παρέχει την δυνατότητα να εξετάζουμε τις περιγραφές επικοινωνιακού περιεχομένου και τα χαρακτηριστικά των μηνυμάτων. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται σύγκριση του επικοινωνιακού περιεχομένου με τον πραγματικό κόσμο, έτσι ώστε να γίνουν ευδιάκριτες οι πιθανές διαφοροποιήσεις ανά χρονική περίοδο και κατά συνέπεια πολιτική συγκυρία. Η μέθοδος της ανάλυσης περιεχομένου, εισχωρεί στον τρόπο με τον οποίο ο λόγος δομείται σε κείμενα μηνυμάτων, που κατ ουσία πρόκειται για μια κοινωνική ανάγνωση των κειμένων 39. Η μέθοδος έχει τέσσερις φάσεις οι οποίες είναι η προανάλυση, η κατηγοριοποίηση, η αποκωδικοποίηση και η ερμηνεία 40. Στη πρώτη φάση της μεθόδου, επιλέγεται το εύρος του περιεχομένου που θα ερευνηθεί. Στη επόμενη φάση που είναι η κατηγοριοποίηση δημιουργούνται κατηγορίες. Η διαδικασία αυτή βοηθάει στην ανάλυση, αφού ταξινομεί το υλικό με βάση κάποια κριτήρια, που ορίζονται με γνώμονα τον σκοπό της έρευνας. Στην φάση της αποκωδικοποίησης, καθορίζονται οι ενότητες του περιεχομένου της εργασίας. Ενώ στη τελευταία ανάγουμε τα συμπεράσματά μας και απαντούμε ή όχι στα αρχικά ερωτήματα της έρευνάς μας. Έτσι στην προανάλυση επιλέξαμε το δείγμα μας, τις πολιτικές αφίσες δηλαδή που εκδόθηκαν από την δεκαετία του 1910 μέχρι τις τελευταίες εκλογές. Με την έννοια πολιτική αφίσα δεν εισήχθησαν στην έρευνα μόνο οι αφίσες των προεκλογικών 39 Τσουρβάκας Γ. (1997), Ποιοτική Έρευνα: Οι εφαρμογές στην μελέτη των ΜΜΕ, Αθήνα: Εκδοτικός Όμιλος Συγγραφέων Καθηγητών, σελ. 141 40 http://www.aegean.gr/culturaltec/pbantima/xrisimoi%20oroi.htm (τελευταία προσπέλαση 8/8/06) 24

περιόδων των κομμάτων, αλλά και εκείνες που μετέφεραν γενικά πολιτικά μηνύματα ή πολιτικές ιδέες. Έτσι περιέχονται αντιστασιακές, προπαγανδιστικές άλλα και φοιτητικές. Η αναφορά στις αφίσες των δημοτικών-νομαρχιακών εκλογών είναι ενδεικτική του κλίματος των τελευταίων αναμετρήσεων. Απαλείψαμε επίσης τις αφίσες εκείνες που κυκλοφόρησαν συνδικαλιστικά σωματεία γιατί στις περισσότερες περιπτώσεις αποτελούν βιαστικές εκτυπώσεις με απλά πληροφοριακό χαρακτήρα. Στην επόμενη φάση για να δούμε κατά πόσον η πολιτική αφίσα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επικοινωνιακή πολιτική διαχρονικά, τέθηκαν τέσσερα κριτήρια για να επιλεγούν οι αφίσες που θα αναλυθούν. Τα κριτήρια συμφώνα με τα οποία έγινε η επιλογή ήταν: 1. Ο χρόνος και το είδος. Οι πολιτικές καταστάσεις της εποχής και ο λόγος που εκδόθηκαν (εκλογές, δημοψήφισμα, προπαγάνδα, αντίσταση) 2. Το σύνθημα. Τα κείμενα και τα μηνύματα που χρησιμοποιήθηκαν. 3. Η εικόνα. Η φωτογραφία, οι εικόνες τα χρώματα και οι διαφοροποιήσεις στο σήμα του κόμματος. 4. Η σύνθεση. Η γενικότερη σύνθεση με τα μηνύματα, τους συμβολισμούς και τις ιδέες που θέλει να περάσει στον δέκτη. Στη αποκωδικοποίηση τοποθετήσαμε τις αφίσες σε ευρύτερα χρονικά σημεία, με βάση κοινά επικοινωνιακά στοιχεία ή πολιτικές συγκυρίες για την έκδοσή τους. Μέσα από ευρύτερες χρονικά ενότητες, και μέσα από τα γεγονότα που συνέβησαν, αποκωδικοποιούνται οι αφίσες ως όργανο του κάθε κόμματος ή φορέα ιδεών εκείνης της εποχή. Στο τελευταίο στάδιο που είναι η ερμηνεία, γίνεται προσπάθεια να αναλύσουμε τις αφίσες από την πλευρά του εκδότη ή του δημιουργού τους, ερμηνεύοντας δηλαδή κείμενο και σύνθεση. Τελικά έτσι διακρίνουμε τα νοήματα πέρα από όσα γράφονται ξεκάθαρα, απαντάμε αν η κάθε μια έπαιξε ένα επιτυχή ρόλο πολιτικής επικοινωνίας στη δεδομένη χρονική συγκυρία. Το πιο αξιόλογο αρχείο αφίσας διαθέτει αυτή τη στιγμή το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το οποίο περιέχει τις προεκλογικές αφίσες από την μεταπολίτευση μέχρι τις τελευταίες εκλογές, αλλά και μια συλλογή ιστορικών εικονογραφήσεων. Λόγω όμως του μουσειακού υλικού, το αρχείο δεν είναι δυνατό να δοθεί σε πλήρη προσβασιμότητα στο κάθε πολίτη. Ωστόσο, το αφιέρωμα του Μουσείου στο ένθετο Επτά Ημέρες της εφημερίδας «Η Καθημερινή» («Προεκλογική αφίσα», με την εφημερίδα Η Καθημερινή 25

στις 9 Απριλίου 2000), έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στην παρούσα εργασία για άντληση στοιχείων και φωτογραφιών. Ένα μεγάλο μέρος του υλικού αναζητήθηκε στα διάφορα μουσεία και στις εκδόσεις που αυτά έχουν κάνει. Καθοριστικό ρόλο είχαν τα λευκώματα και οι ιστορικές εκδόσεις για τις πολιτικές καταστάσεις στην Ελλάδα. Γιατί πέρα από τα ιστορικά στοιχεία για κάθε εποχή, έδωσαν ένα μέρος του φωτογραφικού υλικού. Φωτογραφίες από προεκλογικές αφίσες των τελευταίων εκλογών συγκεντρώθηκαν από το υλικό στις ιστοσελίδες των κομμάτων. Ειδικές εκδόσεις και λευκώματα αποτέλεσαν τις πηγές για φωτογραφικό υλικό της περιόδου 1940 1970. Ωστόσο, ένα μεγάλο μέρος από αφίσες συγκεντρώθηκε μετά από έρευνα και επιτόπια φωτογράφηση στον χώρο που είχαν τοποθετηθεί. 3.2 Η έρευνα Το θέμα της έρευνας είναι κατά πόσο παίζει σημαντικό ρόλο η πολιτική αφίσα στην πολιτική επικοινωνία. Τα συμπεράσματα θα αναχθούν μέσα από 110 εικόνες ελληνικών πολιτικών αφισών που κυκλοφόρησαν τα τελευταία 70 χρόνια και συγκεκριμένα από το 1917 μέχρι της ευρωεκλογές του 2004. Μέσα από το υλικό που βρέθηκε θα ελέγξουμε με ποιόν τρόπο οι συγκεκριμένες αφίσες θέλησαν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην επικοινωνία κομμάτων, φορέων, ενώσεων ή ακόμα και κυβερνήσεων. Τονίζεται ότι όλες οι αφίσες της παρούσης εργασίας είναι αυτές που επιλέξαμε βάσει των κριτηρίων που θέσαμε, και δεν αποτελούν τις μοναδικές που κυκλοφόρησαν την περίοδο εκείνη. Είναι φανερό πως μπορεί να υπάρχουν και καλύτερα παραδείγματα που είτε δεν μπόρεσαν να καταγραφούν είτε δε σώθηκαν με τη πάροδο του χρόνου. Σημειώνεται ότι όλες οι φωτογραφίες δεν είναι σε φυσικό μέγεθος, και ότι οι ατέλειες που παρατηρούνται σε ορισμένες αφίσες, οφείλονται σε αδυναμία καλής αναπαραγωγής του υλικού και στη φθορά τους στο πέρασμα του χρόνου. 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Εμπειρική Έρευνα - Η ελληνική πολιτική αφίσα μέσα από ανάλυση παραδειγμάτων. 4.1 Οι προπαγανδιστικές αφίσες Α. Ο Α` Παγκόσμιος Πόλεμος (1917) Κατά τη δεκαετία του 1910 μαζί με την έναρξη του Α` Παγκοσμίου Πολέμου, άρχισε και η χρήση της σύγχρονης επιστημονικής προπαγάνδας. Η χρήση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας γίνονταν περισσότερο για να κατευθύνουν τη μαζική συμπεριφορά. Η πολιτική προπαγάνδα ευνοούνταν λόγω της αυξανόμενης αστυφιλίας και της σταδιακής αστικοποίησης της χώρας 41. Όλες οι χώρες που εμπλέκονται στον πόλεμο κυκλοφορούν πολεμικές αφίσες οι οποίες μέσα από πετυχημένα μηνύματα απευθύνονται στον καθένα ξεχωριστά και στον ιδιαίτερο χώρο που κινείται. Τα συνθήματα άμεσα και προσωπικά, που στοχεύουν στην ατομική ενοχή. Η ανάγκη συμμετοχής του καθένα ή συνεισφορά του στις πολεμικές επιχειρήσεις καθίσταται αναγκαία. Η αφίσα δίνει στον δέκτη την αίσθηση, πως πρέπει να αμυνθεί, πρέπει να πολεμήσει, πρέπει να βοηθήσει 42. Η Ελλάδα αποφασίζει να εισέλθει στο πόλεμο τον Ιούνιο του 1917. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε αποχωρήσει από τις δυνάμεις της Αντάντ. Έτσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος επανέρχεται Εικόνα 1 1918 Αφίσα της Πατριωτικής Ένωσης κατά την είσοδο της Ελλάδας στον Α` Παγκόσμιο Πόλεμο στην Αθήνα, σχηματίζει κυβέρνηση και αμέσως κηρύσσει πόλεμο στη 41 Ιταλιάνι Τζούλιο (1980), Η πολιτική των λόγων και των εικόνων, Αθήναι: Εκδόσεις Οδυσσέας, 42 Αφίσα: Πανόραμα του κόσμου (1976), Αθήνα: Εκδόσεις Κουμουνδουρέας 27

Γερμανία. Ωστόσο για να κερδίσει η Ελλάδα μερίδιο από τα συμμαχικά κέρδη θα έπρεπε να διαθέσει στις Δυτικές Δυνάμεις ισχυρό στράτευμα. Έτσι ξεκινάει εντατικά η προσπάθεια δημιουργίας αξιόμαχων στρατιωτικών δυνάμεων. Η συγκεκριμένη αφίσα (Εικόνα 1) που κυκλοφόρησε το 1918 από την Πατριωτική Ένωση, είναι παρόμοια με εκείνες που εξέδωσαν οι περισσότερες χώρες και είχαν στόχο την κατάταξη εθελοντών 43. Η προτροπή για κατάταξη περιλαμβάνει τα εγκώμια για τον ηρωισμό και την διαβεβαίωση του στρατεύματος για τον ηρωισμό του (αναφέρει «στρατιώται ανδρείοι» και όχι «στρατιώτη»). Το κλαδί δάφνης κάτω από το σύνθημα «στεφανώνει» τον νικητή. Για να καταπολεμηθεί η ηττοπάθεια που μπορεί να επέρχονταν στο στράτευμα, ο εύζωνας κρατάει την κυματίζουσα ελληνική σημαία που αναλογικά εμφανίζεται να τον σκεπάζει. «Η Πατρίς σας καλεί» και η σάλπιγγα νοερά εμφανίζεται σαν να ακούγεται 44. Β. Ο Μεσοπόλεμος και η δικτατορία της 4 ης Αυγούστου (1936 1940) Οι διαρκώς ασταθείς καταστάσεις στην Ευρώπη την περίοδο του Μεσοπολέμου, αλλά και η πολιτειακή ρευστότητα που επικρατούσε στη χώρα μας, έδωσαν την δυνατότητα εμφάνισης και στην Ελλάδα δικτατορικού καθεστώτος. Η δικτατορία του Μεταξά, που έγινε την 4 η Αυγούστου του 1936, επωφελήθηκε την παρατεταμένη αδράνεια των πολιτικών κομμάτων, για να εγκαθιδρύσει ένα πλήρες φασιστικό καθεστώς στην Ελλάδα. Ο ίδιος και οι συνεργάτες του δεν έκρυβαν τις ιδεολογικές συγγένειες, με τα πρότυπα στην Ιταλία και τη Γερμανία την ίδια εποχή. Η ιδεολογία του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» 45, ο συστηματικός λαϊκισμός και η προσωπολατρία του αρχηγού, όπως και ο αντικομμουνισμός, ο αντικοινοβουλευτισμός και η αμφισβήτηση πολλών αξιών του δυτικού πολιτισμού, ήταν όλα χαρακτηριστικά των φασιστικών προτύπων 46. 43 Γνωστότερη εκείνη με τον Θείο Σαμ από τον στρατό των ΗΠΑ, όπου με τεντωμένο το δάχτυλο προτρέπει «I want YOU for U.S. army». Άλλες χώρες που εξέδωσαν είναι η Γερμανία, η Ιταλία και η Σοβιετική Ένωση. 44 Αφίσα: Πανόραμα του κόσμου, ό.π. 45 Η ιδεολογία Μεταξά πρόβαλε την άνθηση της Ελλάδας μέσα από την γνώση του παρελθόντος και την ανάδειξη των θετικών στοιχείων της «ελληνικής φυλής» ώστε να δημιουργούνταν ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός εξέλιξη της λαμπρής ελληνικής ιστορίας. 46 Κολιόπουλος Ι. (1999), Το καθεστώς της 4 ης Αυγούστου, στο «1930 1940» ένθετο Επτά Ημέρες, στη Καθημερινή 28

Είναι η πρώτη φορά στην Ελλάδα που το ίδιο το κράτος δημιουργεί ένα πλήρη μηχανισμό προπαγάνδας. Η προπαγάνδα αυτή, δεν περιορίζεται δε μόνον στον έλεγχο του τύπου, άλλα και στην σύσταση για πρώτη φορά Υπουργείου Τύπου 47, σκοπός του οποίου ήταν η «διαφώτιση της κοινής γνώμης μέσα από έντυπες εκδόσεις». Με μια μεγάλη παραγωγή βιβλίων, αφισών, και φυλλαδίων το καθεστώς εξαπέλυσε λυσσαλέα επίθεση κατά του κουμμουνισμού, ανυψώνοντας παράλληλα την πολιτειακή κατάσταση που επικρατούσε 48. Οι αφίσες εποχής που έχουν διασωθεί μας παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την κατάσταση της εποχής. Αρχικά πρέπει να αναφέρουμε πως επιδίωξη της 4 ης Αυγούστου ήταν να τεθούν τα θεμέλια ενός ισχυρού αυταρχικού καθεστώτος. Αμέσως δημιουργήθηκε η ανάγκη εκπαίδευσης των συνεχιστών της πολιτικής πορείας που ξεκινούσε 49. Έτσι δεν θεωρείται καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι στις περισσότερες αφίσες απεικονίζονται νέοι να Εικόνα 2 Αφίσα της 4ης ατενίζουν το μέλλον. Οι εκδόσεις αυτές δεν φέρουν Αυγούστου υπογραφή για το ποιος τις παρήγαγε. Ωστόσο έχουν εκδοθεί όλες από την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας, που τελούσε υπό την άμεση διεύθυνση του Ιωάννη Μεταξά και προωθούσε τις αρχές του καθεστώτος στην νεολαία. Και στα δυο παραδείγματα, οι συνθέσεις δίνουν την αίσθηση της ελπίδας για το μέλλον που εμπνέει το καθεστώς. Η ημερομηνία επιβολής της δικτατορίας γίνεται ορόσημο αλλαγής πορείας για την χώρα (Εικόνα 2). Ενώ, η καθιέρωση της ημέρας εκείνης ως Εικόνα 3 Αφίσα για την εθνικής επετείου, της έδινε κάθε χρόνο ένα ξεχωριστό επέτειο δυο ετών του καθεστώτος 4 χαρακτήρα μνήμης και συνέχισης των προσπαθειών. ης Αυγούστου. Χαρακτηριστική η εικόνα 2 για τα τρία χρόνια του καθεστώτος. 47 ΑΝ 45/1936 48 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1981), Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, Τόμος 15 ος, σελ. 385-391 49 Οικονομίδη Φ. (2001), ΕΟΝ: Μια ιδιότυπη φασιστική οργάνωση, στο «Ιωάννης Μεταξάς», ένθετο Ε- Ιστορικά στην Ελευθεροτυπία, σελ. 32 29