Περιεχόμενα Προλόγισμα... 13 Συντομογραφίες... 19 ΔΙΚΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ Ι. ΑΓΙΟΤΗΤΑ. Θεολογικοὶ ἄξονες, ἑρμηνεῖες καὶ παρερμηνεῖες... 23 1. Εἰσαγωγικὰ... 25 2. Ἡ χριστολογικὴ ἁγιοκεντρικότητα τῆς Ἐκκλησίας... 28 3. Ἡ μητρικὴ καὶ θεομητορικὴ λειτουργία τῆς ἁγιοτόκου Ἐκκλησίας... 31 4. Ἡ ἁγιότητα ὡς ἱστορικὸ καὶ ἐσχατολογικὸ γεγονὸς... 34 5. Ἑρμηνεῖες καὶ παρερμηνεῖες... 39 6. Ἑστιάζοντας στὸ καίριο... 53 ΜΕΡΟΣ Α ΠΡΟΣΩΠΑ KAI ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΙΙ. ΜΑΡΤΥΣ, ΙΠΠΟΤΗΣ, ΣΥΜΒΟΛΟ Ὁ ἅγιος Γεώργιος στὴν ἁγιολογικὴ συνείδηση τῆς χριστιανικῆς Δύσης... 59 1. Εἰσαγωγικὰ... 61 2. Οἱ ἀπαρχές: Ὁ μεγαλομάρτυρας τῆς ἑνιαίας Χριστιανοσύνης... 62 3. Σύμβολο καὶ προστάτης τῆς θρησκευτικῆς ἱπποσύνης: Ὁ ἅγιος πολεμιστὴς... 66 4. Ἰδεολογικοποίηση καὶ ἀποεκκλησιοποίηση: Ὁ ἀγγλικὸς ἐθνικισμὸς καὶ ἡ λαογραφικὴ παρέμβαση... 77
5. Ἀπὸ τὴ θεολογικὴ ἀμηχανία στὴν ποιμαντικὴ ἀποφασιστικότητα: Ὁ λειτουργικὸς ὑποβιβασμὸς... 81 6. Συμπερασματικὰ... 90 IIΙ. Ο ΜΕΓΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΓΙΟΤΗΤΑΣ... 93 1. Ἐκκλησιαστικὴ ἱστοριογραφία καὶ ἁγιολογία... 95 2. Τὸ σταυροκεντρικὸ ὅραμα: Τὰ βιβλικὰ ἀνάλογα καὶ οἱ θεολογικὲς ἐπιπτώσεις... 102 3. Βασιλεὺς καὶ ἱερεύς: Οἱ ἱστορικὲς ὀφειλὲς καὶ οἱ ἐκκλησιολογικὲς παρενέργειες... 113 4. Οἱ ἀσυνέχειες τῆς «χριστιανικῆς οἰκουμένης»... 125 5. Συμπεράσματα: Τὰ ἱστορικὰ γεγονότα ὡς κριτήρια ἁγιότητας... 139 IV. ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Μορφές, Κείμενα, Τυπολογία καὶ Θεολογία... 147 1. Θεσσαλονίκη, ἡ «καλλίτεκνος μήτηρ»... 149 2. Ποσοτικὲς καὶ εἰδολογικὲς κατηγοριοποιήσεις... 153 2.1. Μὲ τὴ γλώσσα τῶν ἀριθμῶν... 153 2.2. Κίνητρα καὶ μορφὲς μαρτυρίου... 159 3. Θεολογικοὶ χειρισμοὶ... 166 3.1. Πνευματικὰ κατορθώματα καὶ ποιμαντικὲς χρήσεις... 166 3.2. Ἀπὸ τὴν ἐπικαιρότητα στὴ διαχρονικότητα... 173 4. Συμπερασματικὰ... 175 Παράρτημα. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ... 178 ΜΕΡΟΣ Β ΕΜΠΕΙΡΙΚΕΣ ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 8
V. Η ΘΕΙΑ ΓΛΥΚΥΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟ ΙΠΠΩΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΥΜΕΩΝ ΤΟΝ ΝΕΟ ΘΕΟΛΟΓΟ Παράλληλες ἀναγνώσεις... 185 1. Εἰσαγωγικὲς ἐπισημάνσεις... 187 2. Ἡ θεμελιώδης ἀφετηρία μιᾶς ἄληκτης πορείας: Ἡ θεία γλυκύτητα ὡς ἀναζήτηση καὶ εὕρεση τοῦ βιβλικοῦ Θεοῦ... 196 3. Αἰσθητικὲς καὶ συναισθηματικὲς πτυχὲς τῆς μετάνοιας: Ἡ μετατροπὴ τῆς πίκρας σὲ γλυκύτητα καὶ ἡ χαρμολύπη τῶν δακρύων... 201 4. Ἡ ἀσκητικὴ ἀνατομία τῆς ἀγάπης: Ἡ διάκριση μεταξὺ τῶν κοσμικῶν ἡδονῶν καὶ τῆς θείας ἡδύτητος... 205 5. Γεύσασθε καὶ ἴδετε. Ἡ γεύση τῆς ἀγάπης στὸν «οὐρανίσκο τῆς ψυχῆς»... 211 6. Ἡ θέωση ὡς ἀνταπόκριση στὴ γλυκύτητα τοῦ Δεσπότου: Ἀπὸ τὴν ἐλπίδα στὴν ἐμπειρία τοῦ ἁγιασμοῦ... 216 7. Συμπερασματικὰ... 220 VI. Ο ΑΓΙΑΣΜΟΣ ΩΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΙΗΣΗ Μία κριτικὴ προσέγγιση τῆς ἀνθρωπολογίας τοῦ ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου... 223 1. Εἰσαγωγικὰ... 225 2. Ἡ ἀγγελικὴ ἀνθρωπολογία καὶ θεανθρωπολογία... 230 3. Τὸ νόημα τῆς πτώσης καὶ τὸ αἴτημα τῆς σωτηρίας... 234 4. Κοσμολογικοί, ἀνθρωπολογικοὶ καὶ ἐκκλησιολογικοὶ κραδασμοὶ... 239 5. Συμπερασματικὰ... 246 VII. ΕΠΙΣΤΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ Τὸ συγγραφικὸ ἔργο καὶ ἡ θεολογικὴ 9
φυσιογνωμία τοῦ Νεκταρίου Πενταπόλεως... 249 1. Εἰσαγωγικά: Ἡ ἀμφίθυμη θεώρηση τοῦ προσώπου καὶ τοῦ ἔργου... 251 2. Ἡ διπλὴ ἀφετηρία καὶ στόχευση τοῦ συγγραφέα... 256 3. Ὁ ζῆλος τῆς ἐπιστημοσύνης καὶ οἱ ἀπολογητικὲς χρήσεις... 259 4. Ποιμαντικὴ εὐαισθησία: Ἡ λεπτὴ ἰσορροπία μεταξὺ πνευματικῆς καθοδήγησης καὶ ψυχωφελοῦς διδακτισμοῦ... 267 5. Συμπερασματικά: Μία νεοτερικὴ ἐκδοχὴ τῆς πατερικῆς ἁγιότητας;... 276 Παράρτημα. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑ, ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΠΕΝΤΑΠΟΛΕΩΣ... 283 ΜΕΡΟΣ Γ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΙ, ΣΥΝΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ VIII. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΑ Ἑρμηνευτικὲς τάσεις καὶ ἰδεολογικὲς ἀντιθέσεις στὴν ἀθωνικὴ πνευματικότητα τοῦ 18 ου αἰώνα... 293 1. Εἰσαγωγικὰ... 295 2. Ἅλωση: ἐκλογικεύσεις, ἄμυνες καὶ ὑπεραναπληρώσεις... 297 3. Οἱ δύο «ὑποστασιακοὶ» μῦθοι τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ καὶ ὁ μεταφυσικός τους παρονομαστὴς... 300 4. Οἱ μεσσιανικὲς ἐμπνεύσεις τοῦ ἀντικολλυβαδικοῦ καὶ ἐθνοκεντρικοῦ ρεύματος... 303 5. Ἡ νηπτικὴ καὶ μαρτυρικὴ ἐσχατολογία τοῦ κολλυβαδικοῦ ρεύματος... 307 6. Ἀνθρωπολογικὲς καὶ ἁγιολογικὲς ἐμπεδώσεις: Ἥρωες τοῦ ἔθνους καὶ μάρτυρες τῆς πίστης... 309 10
7. Ἕνας ἐκκλησιολογικὸς ἀναστοχασμὸς... 314 IX. ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΡΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΕΟΡΤΑΣΜΟ Γνωμοδότηση σχετικὰ μὲ τὸ αἴτημα τῆς ἐπίσημης ἀναγνώρισης τῶν ἐκτελεσθέντων Ναουσαίων τὸ 1822 ὡς νεομαρτύρων... 321 1. Εἰσαγωγικὰ... 323 2. Ἐπιστημονικὴ ἁγιολογία: Δεσμεύσεις καὶ εὐθύνες... 324 3. Μαρτύριο: ἡ διαχρονικὴ ἁγιότητα τοῦ αἵματος... 326 4. Τὸ φαινόμενο τῶν νεομαρτύρων καὶ οἱ Νεομάρτυρες τῆς Νάουσας... 328 5. Εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν νεομαρτύρων τῆς Νάουσας... 332 6. Θεολογικὲς καὶ πνευματικὲς συνιστῶσες... 336 7. Σύγχρονες ἀπηχήσεις... 339 8. Συμπερασματικὰ... 343 Χ. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΦΡΑΓΚΙΣΚΑΝΙΚΟΥ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ... 345 1. Τὸ ἱστορικὸ καὶ πνευματικὸ πλαίσιο... 347 2. Τὰ πρῶτα δείγματα ἀποδοχῆς... 350 3. Ἀσυνέχειες καὶ ματαιώσεις... 357 4. Ἀναβιώσεις (Ι): Ἡ συμβολὴ τοῦ Καζαντζάκη καὶ τὰ ἀνθρωποκεντρικὰ ἑρμηνευτικὰ στερεότυπα...361 5. Ἀναβιώσεις (ΙΙ): Ἡ συνδρομὴ τῆς θεολογικῆς σκέψης... 369 6. Ἐπιλεγόμενα... 374 Ἡ διαδρομὴ τῶν κειμένων... 377 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ... 385 11