TITΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: ANIMAL S PEOPLE Από τις Εκδόσεις SIMON & SCHUSTER, Λονδίνο 2007 ΤιΤΛΟΣ βιβλιου: Άνθρωποι και Ζώα ΣΥγγΡΑφΕΑΣ: Indra Sinha μεταφραση: μπελίκα Κουμπαρέλη ΕΠιμΕΛΕιΑ ΔιΟΡθΩΣη ΚΕιμΕνΟΥ: Ελένη γεωργοστάθη ηλεκτρονικη ΣΕΛιΔΟΠΟιηΣη: Ραλλού Ρουχωτά ΕΚΤΥΠΩΣη: Άγγελος Ελεύθερος & ΣιΑ Ο.Ε. βιβλιοδεσια: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣιΑ Ο.Ε. Indra Sinha, 2007 φωτογραφίας εξωφύλλου: Getty Images Σχεδίασης εξωφύλλου: Henry Steadman ΕΚΔΟΣΕιΣ ΨΥΧΟγιΟΣ Α.Ε., Αθήνα 2008 Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2008 ιsbn 978-960-453-468-5 Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού νόμου (ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. ΕΚΔΟΣΕιΣ ΨΥΧΟγιΟΣ Α.Ε. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. Έδρα: Tατοΐου 121 Head office: 121, Tatoiou Str. 144 52 μεταμόρφωση 144 52 Metamorfossi, Greece βιβλιοπωλείο: μαυρομιχάλη 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str. 106 79 Αθήνα 106 79 Αthens, Greece Τηλ.: 2102804800 Tel.: 2102804800 Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550 www.psichogios.gr www.psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr
ÌåôÜöñáóç: Μπελίκα Κουµπαρέλη
Στον Σουνίλ
Μετά την καταστροφή Όλα με απειλούν. Κι όσα τυχαία γίνονται γίνονται επίτηδες για να με ερεθίζουν. να προκαλούν την κούφια μου εκδίκηση Ένα κτήνος είναι ο άνθρωπος, που κοιμάται και ξυπνάει μονάχα για να φάει σαν το κτήνος. Δεν άξιζε την δωρεά του χρόνου. Άδικα η φύση φύσηξε μέσα μας τον λόγο που ήταν προορισμένος για να γίνει η μνήμη και η πρόβλεψη του κόσμου, κι αυτός ο νους που είναι ο θεός μέσα μας άδικα μάς κατοίκησε γιατί ποτέ δεν θα πάρουμε ό,τι έχει να μας δώσει με αμνησία ζώου. Σαίξπηρ, Άμλετ, Τέταρτη Πράξη, Σκηνή 4, μετάφραση γιώργου Χειμωνά, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1988, σελ. 140. Είναι πράγματι πολύ δύσκολο να σας καλωσορίσω στον κόσμο του Ζώου, του τετράποδου δηλαδή νέου ο οποίος
ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ εισέπραξε στο σώμα του τη βία ενός οικολογικού ολοκαυτώματος πριν από λίγα μόλις χρόνια στην Μποπάλ, την πρωτεύουσα της επαρχίας Μάντια Πραντές της Ινδίας. Οι πειραγμένοι νωτιαίοι μυελοί των σπονδυλικών στηλών, οι τερατογενέσεις ανθρώπων και ζώων, η ευρύτατη διασπορά του καρκίνου, τα οξύτατα οφθαλμολογικά, πνευμονολογικά και γυναικολογικά προβλήματα είναι ο Εφιάλτης. Οι κάτοικοι της Μποπάλ, με τη σωρεία των ανίατων ασθενειών που τους επιβλήθηκαν, δεν είναι μόνο οι θλιβεροί εξόριστοι του Παραδείσου, αλλά και τα άτυχα, βαρέως νοσούντα θύματά του, οι φορείς μιας απροσδόκητης και θανατηφόρου κατάρας. Επί αιώνες ξέραμε ότι είναι πολύ πιθανόν, εκμεταλλευόμενοι την προσφορά της Μηχανής, να μπορέσουμε κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο να αξιοποιήσουμε στο έπακρο τις δυνατότητές μας, ως συλλειτουργοί του κόσμου, σύμφωνα μάλιστα με τον χρυσό κανόνα του Τζοβάνι Πίκο ντέλα Μιράντολα: «Φανταστείτε πόσο γενναιόδωρος είναι ο Θεός και πόσο τυχερός είναι ο άνθρωπος! Καθένας μπορεί να είναι αυτό που ο ίδιος επιλέγει να είναι. Το ζώο βγαίνει από τη μήτρα της μάνας του φορτωμένο με την περιουσία του. Άλλη δεν πρόκειται ν αποκτήσει ώσπου να πεθάνει. Οι ιδέες είναι από την αρχή ό,τι θα παραμείνουν αιώνια. Ο άνθρωπος, όταν πλάστηκε, πήρε από τον πατέρα αμέτρητους σπόρους, για κάθε είδος και κάθε τρόπο ζωής. Αν σπείρει ιδέες, θα γίνει άγγελος και τέκνο Θεού. Κι αν, πάλι, δε θελήσει να προχωρήσει
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 9 προς το κέντρο του κόσμου, η ψυχή του θα ενωθεί με τον Θεό, μόνη στο σκοτάδι του Θεού, που είναι υπεράνω όλων, και θα ξεπεράσει σε ύψος κάθε πλάσμα. Αν δεν θαυμάσουμε ένα πλάσμα με τόσο εκπληκτική ικανότητα μεταμόρφωσης, τι θα θαυμάσουμε;» (Βλ. το απόσπασμα αυτό από το Περί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, σε μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα, στο περιοδικό η λέξη, τεύχος 94, Οκτώβρης-Δεκέμβρης 27.) Ο ενορατικός, τυπικά αναγεννησιακός αυτός σοφός, για τον οποίο η Κατρίν Νταβίντ μας έχει τόσο πολλά σημαίνοντα πει βλ. το καλώς συγκερασμένο έργο της Ο άνθρωπος που γνώριζε πολλά, το οποίο ήδη από το 24 κυκλοφορεί στη γλώσσα μας από τις Εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση της Μαρίας Παξινού, θα έπρεπε να αντιμετωπίσει σήμερα, μεταξύ των άλλων, το τέρας της άφρονος εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, αλλά και ό,τι συνεπάγεται η μείζων διαστροφή των αλυσιδωτών μεταλλαγών, στις οποίες εξειδικεύεται πλέον ανενδοίαστα η ολέθρια, η ανεξέλεγκτη Μηχανή σε διεθνές επίπεδο. Στο πλευρό του Τζοβάνι Πίκο ντέλα Μιράντολα στεκόμαστε τώρα εμείς νοερά και προσπαθούμε να ξαναδούμε ό,τι ακριβώς μας περιβάλλει μέσα από την προοπτική του επαπειλούμενου αφανισμού του. Στελέχη της χλωρίδας και της πανίδας είναι αδιακρίτως και παγκοσμίως οι στόχοι της εξόντωσης: ο ήχος του κώδωνος δε γίνεται ως εκ των πραγμάτων να σιγήσει. Επισημαίνω την εξής ρηξικέλευθη θέση:
ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ «Την καχεξία του πολιτισμού, που με θαυμαστό τρόπο έχει περιγραφεί από τον Φρόυντ, τη γεννά ακόμη και μία αγιάτρευτη αντίφαση. Πολιτισμός και ηθική εδράζονται σε μία αναγκαστική και δύσκολα τεκμηριώσιμη διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο. Είναι αδύνατο να ζήσουμε χωρίς να καταστρέφουμε το ζωικό βασίλειο, εκτός ίσως από τους μικροσκοπικούς εκείνους οργανισμούς που δεν υποπίπτουν στην αντίληψή μας, και είναι αδύνατο να αναγνωρίσουμε στα ζώα καθολικά και απαραβίαστα δικαιώματα, να θεωρήσουμε κατά τον καντιανό τρόπο κάθε ζώο ως αυτοσκοπό αντί ως μέσο. Η αδελφική φιλαλληλία μπορεί να αγκαλιάσει την ανθρωπότητα αλλά σταματά σ αυτήν». (Βλ. Κλάουντιο Μάγκρις, Δούναβης, σε μετάφραση Μπάμπη Λυκούδη και εισαγωγή Νίκου Μπακουνάκη, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2, σελ. 29-22.) Από την άλλη πλευρά, το Ζώο, ή ο Κουασιμόδος της Πραντές, όπως αλλιώς έχει ονομαστεί, μας περιμένει εδώ υπομονετικά για να μας αφηγηθεί τη δική του τρομερή ιστορία. Ασφαλώς η εξιστόρησή του είναι κατά τεκμήριο διδακτικής υφής, με άλλα λόγια πολύτιμη. Έχει δει το Κακό αυτοπροσώπως σε όλο του το μένος, έχει δοκιμαστεί οικτρά από αυτό, πέρασε διά πυρός και σιδήρου μέσα από τη γνώση του άγαν, που εξανδραποδίζει ό,τι συναντήσει στο δρόμο του: η μοναδική αλήθεια της περιπέτειάς του συνιστά το οιονεί ευαγγέλιο όλων εκείνων των ευαισθητοποιημένων πολιτών οι οποίοι τολμούν να αντιπαραθέσουν
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ στη θέση του γεωπολιτικού χάους την αποκατάσταση των αναντικατάστατων τιμαλφών, του Ήθους δηλαδή των Ανθρώπων. Το Ζώο ταπεινώθηκε όσο ελάχιστα όντα, λύγισε, αναγκάστηκε να συρθεί στην καμένη γη με τα τέσσερα, μπουσούλησε στην άκρη του γκρεμού της ύπαρξης, αλλά δεν παραδόθηκε στο τέλος άνευ όρων, όπως δυστυχώς έχει ανέκκλητα συμβεί στις ανάλογες ανά τον πλανήτη μας περιπτώσεις. Βεβαίως η βάση των ρήξεων, τα αίτια και τα αιτιατά της φθοράς και των συμφραζομένων της παραμένουν βασανιστικά τα αυτά. Απλώς τα θυμίζω, εν περιλήψει εννοείται: «Έτσι, παντού στη φύση βλέπουμε αγώνα, πάλη και διακύμανση της νίκης, [και αυτό είναι το αποτέλεσμα] εκείνης της εσωτερικής διάστασης που είναι ουσιώδης για τη βούληση. [ ] Επομένως η βούληση για ζωή γενικά τρέφεται από τον εαυτό της, και είναι σε διαφορετικές μορφές η τροφή του εαυτού της, μέχρις ότου το ανθρώπινο είδος, επειδή καθυποτάσσει όλα τα άλλα, θέτει κατά νου πως η φύση κατασκευάστηκε για δική του χρήση. Παρά ταύτα [ ] το ίδιο ανθρώπινο είδος αποκαλύπτει με τρομακτική σαφήνεια αυτή τη σύγκρουση, αυτή τη διάσταση της βούλησης με τον εαυτό της, και καταλαβαίνουμε ότι homo homini lupus [ο άνθρωπος είναι λύκος για τον άνθρωπο]». (Βλ. εν προκειμένω την παραγωγική αξιοποίηση των αποσπασμάτων αυτών από το θεμελιώδες σύγγραμμα του Αρθούρου Σοπενχάουερ Ο κόσμος ως βούληση και παράστα-
4 ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ ση (88) στο ευφυές έργο του Michael Allen Gillespie Ο μηδενισμός πριν από τον νίτσε, σε μετάφραση Γεωργίου Ν. Μερτίκα, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 24, σελ. 327.) Ο πανικός της εξόντωσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο σε μια νέα εκδοχή. Η εγρήγορση του Ζώου, η ετοιμότητα των αγροτών, η επαγρύπνηση και η υποδειγματική αγωνιστικότητα των δήθεν απαίδευτων χωρικών της περιοχής, που τόσο αναίτια θυσιάστηκε στο βωμό του κέρδους, εκπέμπουν με τη σειρά τους το οριακό μήνυμα: «Δεν έχουν τελειώσει όλα, δε θα γίνουμε τόσο γρήγορα στάχτη». Άλλωστε αυτές οι κατηγορίες των ανθρώπων, οι παρίες του χωροχρόνου, γνωρίζουν πολύ καλά πώς να συνεγείρουν τον κόσμο. Την ύστατη στιγμή το Ζώο θα υψωθεί στη σφαίρα της αυτοπραγμάτωσης, δείχνοντας ταυτοχρόνως το δρόμο της οριακής ανάκτησης του εαυτού. Η συναφής απόφανση του Τζέιμς Τζόις είναι χαρακτηριστική. Την παραθέτω αυτούσια: «The movements which work revolutions in the world are born out of the dreams and visions in a peasant s heart on the hillside. For them the earth is not an exploitable ground but the living mother». Η Νίσα και ο Ζαφάρ, το ερωτικό δίπολο το οποίο πλαισιώνει το Ζώο, συνιστούν το απαραίτητο θεματικό διφυές Άλλο. Έτσι, το σύμπαν εμπεριέχεται τεχνηέντως σ αυτό το συγκεκριμένο κειμενικό τρίγωνο. Οι τρεις τους είναι οι πτυχές της Ουσίας, η οποία οφείλει να διατηρηθεί, να επιζήσει, προκειμένου να συνεχίσει η ζωή να παράγει στο ακέ-
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 3 ραιο Ζωή. Εξού και η συναισθηματική ένταση που εκλύεται στις σελίδες αυτές. Το Ζώο, η Νίσα και ο Ζαφάρ εν ολίγοις μας καλούν να επαναπροσεγγίσουμε το αίτημα του Φλομπέρ, αναζητώντας μια ειλικρινή και βιώσιμη ταυτοχρόνως απάντηση σε ό,τι καίριο εκκρεμεί: «Όσο θα έχουμε για κάποιο διάστημα πραγματευτεί την ανθρώπινη ψυχή με την αμεροληψία που χρησιμοποιούμε στις φυσικές επιστήμες για να μελετήσουμε την ύλη, θα έχουμε κάνει ένα τεράστιο βήμα. Είναι το μόνο μέσον που διαθέτει η ανθρωπότητα για να τοποθετηθεί λίγο πάνω από τον εαυτό της. Θα κοιταχτεί τότε ειλικρινά, ξεκάθαρα, στον καθρέφτη των έργων της. Θα γίνει κάτι σαν θεός, θα κρίνει τον εαυτό της από ψηλά. Ε λοιπόν, πιστεύω πως αυτό μπορεί να γίνει. Το ζήτημα ίσως είναι, όπως συμβαίνει και στα μαθηματικά, απλούστατα να βρούμε τη μέθοδο». (Βλ. Pierre Bourdieu, Οι κανόνες της τέχνης, γένεση και Δομή του Λογοτεχνικού Πεδίου, πρόλογος Νίκου Παναγιωτόπουλου, μετάφραση Έφης Γιαννοπούλου, Εκδόσεις Πατάκη, 26, σελ. 273.) Το τετράποδο Ζώο μπορεί σε λίγο να είμαστε εμείς οι ίδιοι και να μην το έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμα. Το βιβλίο όμως που κρατάτε σήμερα στα χέρια σας, αναγνώστες, είναι ο σπασμένος καθρέφτης της ψυχής μας: έτσι, η περιδιάβαση στη χώρα του Βούδα γίνεται ακόμα πιο συναρπαστική. γιωργοσ βεησ
Εισαγωγή Στις 3 Δεκεμβρίου του 984, στην πόλη Μποπάλ της Ινδίας, πρωτεύουσα της επαρχίας Μάντια Πραντές, εξερράγη μια τεράστια δεξαμενή μεγέθους σαράντα τόνων στο εργοστάσιο χημικών και εντομοκτόνων της εταιρείας UCIL Union Carbide India Limited, συμφερόντων της αμερικανικής Union Carbide Corporation, που παρήγε τις γνωστές στους Έλληνες μπαταρίες Ucar. Η εταιρεία παρήγε φωσγένιο, μονομεθυλαμίνη (MMA) και το εντομοκτόνο καρμπαρίλ, γνωστό με το εμπορικό όνομα Sevin. Στη δεξαμενή κόχλαζαν βαριά χημικά και τοξικά μέταλλα, όπως μόλυβδος, ιώδιο, κάδμιο, αντιμόνιο, αρσενικό, σίδηρος, θάλιο, βηρύλλιο, φθορίδιο του οξυγόνου, ισοκυανιούχο μεθύλιο. Μόνο το βηρύλλιο θέλει.2 βαθμούς Κελσίου για να εκραγεί και χρησιμοποιείται σε πυρηνικούς αντιδραστήρες, οπότε μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο δηλητηριώδη ήταν τα αέρια που, σε συνδυασμό με το χλωροφόρμιο, πλημμύρισαν την ατμόσφαιρα. Παράλληλα, και καθώς κάποιες εγκαταστάσεις κατέρρευσαν, ση-
8 ΜΠΕΛΙΚΑ ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ μειώθηκε και διαρροή υγρών απ τις αλυσιδωτές εκρήξεις. Το 984 ο πληθυσμός της περιοχής ήταν περίπου οχτακόσιες πενήντα χιλιάδες άνθρωποι. Εκείνη τη νύχτα πέθαναν τρεις χιλιάδες οχτακόσιοι άνθρωποι επειδή στο εργοστάσιο είχαν κλείσει τις σειρήνες, αφού δεν υπήρχε επιστάτης. Τον πρώτο μήνα μετά την καταστροφή ο αριθμός των νεκρών ανέβηκε στις είκοσι χιλιάδες, μέσα στην ίδια χρονιά έφτασε τις εκατό χιλιάδες, ενώ σήμερα νοσούν βαριά περισσότεροι από πεντακόσιες χιλιάδες. Ουσιαστικά ξεκληρίστηκε ολόκληρη η πόλη, αφού τα τοξικά δηλητηρίασαν την ατμόσφαιρα, πέρασαν στα υπόγεια ύδατα και στο χώμα, κατέστρεψαν το περιβάλλον και τους ανθρώπους. Στα είκοσι τρία χρόνια που ακολούθησαν την καταστροφή στην Μποπάλ και στις γύρω περιοχές ασθένησαν περισσότεροι από εκατό χιλιάδες άνθρωποι. Το δυστύχημα αυτό θεωρείται ισχυρότερο και καταστροφικότερο απ το Τσερνομπίλ. Όχι μόνο λόγω της τεράστιας εμβέλειάς του, αλλά και επειδή επί χρόνια κανείς δεν αναγνώριζε τις συνέπειές του, με αποτέλεσμα να πεθαίνουν άνθρωποι χωρίς να μπορούν να αποδείξουν ότι έφταιγε το εργοστάσιο, άρα χωρίς να τους παρέχεται σωστή ιατρική περίθαλψη. Μάλιστα τα πρώτα πέντε χρόνια όσοι ασθενείς απευθύνονταν σε κρατικά νοσοκομεία κατέληγαν αγνοούμενοι για πάντα. Επειδή η περιοχή στην οποία σημειώθηκε η καταστροφή είναι πολύ φτωχή κι έγινε ακόμα φτωχότερη, με ανθρώπους αγράμματους και τρομοκρατημένους, οι Αμερι-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 κανοί ιδιοκτήτες του εργοστασίου νόμιζαν ότι θα κατάφερναν να ξεφύγουν απ τις συνέπειες των πράξεών τους. Στην αρχή ισχυρίστηκαν ότι έγινε μποϊκοτάζ στις εγκαταστάσεις απ τους ντόπιους, οι οποίοι υποτίθεται ότι επίτηδες έριξαν νερό στη δεξαμενή ώστε να γίνει χημική ένωση που προξενεί αλυσιδωτές εκρήξεις. Ευτυχώς, έπειτα από πολλά δικαστήρια, οι ντόπιοι κατάφεραν να αποδείξουν ότι, απλούστατα, τα συγκεκριμένα εργοστάσια και τα εμπορεύματά τους δεν είχαν πια ζήτηση στον δυτικό κόσμο, με εξαίρεση την κατασκευή πυρηνικών υποπροϊόντων. Έτσι, ενώ αρχικά οι Αμερικανοί προσέφεραν μόνο δύο εκατομμύρια δολάρια αποζημίωση, τελικά αναγκάστηκαν να καταβάλουν στην ινδική κυβέρνηση και στην επαρχία Πραντές το ποσόν των τετρακοσίων εβδομήντα εκατομμυρίων δολαρίων. Ποτέ στην ιστορία δεν έχει καταβληθεί τέτοιο ποσόν ως αποζημίωση για βιομηχανική καταστροφή. Επιπλέον, οι Αμερικανοί είχαν το θράσος να προτείνουν την κατασκευή και λειτουργία δικής τους κλινικής για τους ασθενείς, με στόχο να δημιουργήσουν πλασματικά στατιστικά στοιχεία, βάσει των οποίων θα αποδείκνυαν ότι για τις ασθένειες και τους θανάτους δεν ευθύνονταν οι δηλητηριώδεις ουσίες, αλλά οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Οι ντόπιοι αρνήθηκαν και τελικά οι Αμερικανοί υποχρεώθηκαν να καταβάλουν ενενήντα εκατομμύρια δολάρια στο ντόπιο δημόσιο νοσοκομείο, αν και ισχυρίστηκαν ότι επρόκειτο απλώς για «καλόβολη δωρεά». Μια άλλη «δωρεά» τους, σε
2 ΜΠΕΛΙΚΑ ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ νοσοκομείο γειτονικής περιοχής, άγγιξε τα είκοσι εκατομμύρια δολάρια, ενώ δώρισαν στον Ινδικό Ερυθρό Σταυρό ακόμα πέντε εκατομμύρια δολάρια. Το 99 τα ινδικά δικαστήρια της επαρχίας Πραντές υπέγραψαν συμφωνία με τη UCIL, που συγχωνεύτηκε με την Dow Chemical, για την παύση των δικών, όμως εξακολουθούν να υποβάλλονται αγωγές και μηνύσεις κατά της πολυεθνικής από ντόπιους και από διάφορους οργανισμούς από άλλες περιοχές της Ινδίας, όπου κατέφυγαν κάτοικοι της Μποπάλ. Ωστόσο τα προαναφερόμενα ποσά, που φαντάζουν πρωτάκουστα στον επιχειρηματικό κόσμο των πολυεθνικών, είναι υποτυπώδη, καθώς ακόμα και σήμερα η ευρύτερη περιοχή παραμένει μολυσμένη: άνθρωποι, ζώα, φύση εξακολουθούν να υφίστανται τα πάνδεινα. Οι άνθρωποι και τα ζώα εμφανίζουν τερατογενέσεις, καρκίνους, βαριά οφθαλμολογικά, πνευμονολογικά και γυναικολογικά προβλήματα. Επίσης, επειδή τα δηλητήρια πέρασαν στις κάθε είδους καλλιέργειες, καταστρέφεται ο νωτιαίος μυελός και υπάρχουν άνθρωποι που περπατούν στα τέσσερα, σαν ζώα. Οι αναγνώστες ας θυμηθούν την οικογένεια των Τούρκων που περπατούσαν στα τέσσερα. Έπειτα από έρευνα που διεξήγαγαν υπεύθυνοι δημοσιογράφοι, αποκαλύφθηκε ότι αυτοί οι άνθρωποι πήγαν στην Τουρκία, όπου είχαν συγγενείς, όταν έφυγαν απ την Μποπάλ για να σωθούν. Έτσι, ενώ αρχικά ανακοινώθηκε από επιστήμονες πληρωμένους από τη UCIL-Dow ότι επρόκειτο για «πρωτανθρώπους», η δή-
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 θεν ανακάλυψη θάφτηκε όταν επιστήμονες και ερευνητές δήλωσαν ότι οι δύστυχοι αυτοί άνθρωποι προέρχονταν από την Ινδία και από το εργοστάσιο συμφερόντων της συγκεκριμένης εταιρείας. Δυστυχώς η πολυεθνική συνεχίζει τις εργασίες της με υποκαταστήματα ανά τον κόσμο, και, επειδή τα προϊόντα της δεν πουλάνε όσο στη δεκαετία του 8, τα εργοστάσια υπολειτουργούν, χωρίς επιστημονική επίβλεψη, καταρτισμένους τεχνικούς, εργατικό δυναμικό, ενώ η συντήρηση των εγκαταστάσεων είναι ανύπαρκτη, γεγονός που σημαίνει ότι ανά πάσα στιγμή μπορεί να συμβεί ένα παρεμφερές δυστύχημα στην Αφρική, στην Ινδονησία, στη Λατινική Αμερική και όπου αλλού υπάρχουν απαρχαιωμένες εγκαταστάσεις. Στην ερώτηση γιατί δεν κλείνουν εντελώς αυτά τα εργοστάσια, η απάντηση είναι ανατριχιαστική: Πρώτον, για να κλείσουν, οι υπεύθυνοι πρέπει να αδειάσουν τα χημικά και δεν ξέρουν πού να τα πάνε ή πού να τα πετάξουν και, δεύτερον, φημολογείται ότι γίνεται κρυφή παραγωγή κάποιου τύπου πυρηνικών όπλων, οπότε αντιλαμβάνεται κανείς τα κέρδη. Το βιβλίο μας αναφέρεται σ έναν τετράποδο νεαρό που η ζωή του καταστράφηκε λόγω του εργοστασίου, αλλά και στην πόλη του, όπου όλοι οι κάτοικοι υποφέρουν. Ο συγγραφέας, φοβούμενος τις μηνύσεις, μεταφέρει τη δράση σε μιαν άλλη πόλη, όμως αναφέρει έναν ιστότοπο στον οποίο μπορούν να ανατρέξουν οι αναγνώστες που ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα. Ο πρωταγωνιστής του, το Ζώο, ήταν
22 ΜΠΕΛΙΚΑ ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ δραστήριος ακτιβιστής κατά της πολυεθνικής, μέχρι που, απ τις πολλές φυλακίσεις και τους ξυλοδαρμούς, τον βρήκαν κρεμασμένο στο κελί του. Οι Αμερικανοί ισχυρίστηκαν ότι ήταν σχιζοφρενής, ενώ οι ντόπιοι επιμένουν ότι τον αυτοκτόνησαν πληρωμένοι δολοφόνοι για να ξεμπερδεύουν. Αυτή τη στιγμή οι διαμαρτυρίες, οι διαδηλώσεις, οι μηνύσεις και οι δίκες συνεχίζονται σε διάφορα μέρη της Ινδίας, ενώ έχει οργανωθεί διεθνές δίκτυο συμπαράστασης. Αξίζει να σημειώσουμε ότι οι δίκες, οι διαδηλώσεις, οι απεργίες πείνας που αναφέρονται στο βιβλίο είναι πραγματικές, απλώς τα ονόματα έχουν αλλάξει. Ο ίδιος ο συγγραφέας συμμετείχε και εξακολουθεί να συμμετέχει ενεργά σε όλα τα γεγονότα. Το Ζώο, ή αλλιώς Κουασιμόδος της Πραντές, έγινε και χάλκινο άγαλμα απ τη γλύπτρια Έλινορ Στράιντ. Ο συγγραφέας υπήρξε βασικός οργανωτής και ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος υπεράσπισης των κατοίκων της Πραντές και της Μποπάλ. Έχει υποστεί διώξεις, φυλακίσεις, μηνύσεις, αλλά εξακολουθεί να συμμετέχει ενεργά στον αγώνα κατά των πολυεθνικών που παράγουν «ύποπτα» προϊόντα. Το βιβλίο του θεωρείται διεθνώς μια κραυγή απελπισίας και ενημέρωσης του κόσμου και, καθόλου τυχαία, η διεθνής λογοτεχνική κοινότητα αναγνώρισε τη δύναμή του, γι αυτό και ήταν υποψήφιο για το Man Booker 27. μπελικα ΚΟΥμΠΑΡΕΛη
Σημείωμα Αυτή η ιστορία ξεκίνησε από μαγνητοφωνήσεις στα χίντι. μιλάει ένας νεαρός στην ινδική πόλη Καουφπούρ, ο οποίος απαίτησε να καταγραφεί στο χαρτί η ιστορία του ακριβώς όπως την αφηγείται στο δημοσιογράφο που κατάφερε να γίνει φίλος του. Δεν αλλάχτηκε τίποτα, εκτός απ τη μετάφρασή της στα αγγλικά και τις γαλλικές φράσεις που πετάει ο νεαρός, όπως τις έμαθε απ τις μοναχές που τον μεγάλωσαν. Όπου η μαγνητοφώνηση διακόπτεται και ξαναρχίζει αργότερα, στο κείμενο υπάρχουν διπλά διάκενα ή διπλές διαχωριστικές κενές γραμμές, ενώ οι απομαγνητοφωνήσεις διαφέρουν σε έκταση αλλά πάντα περνούν στο χαρτί με την ακριβή σειρά που έγιναν. Σε μερικές κασέτες δεν ακούγεται η φωνή του μόνο εξωτερικοί ήχοι, όπως κουδουνίσματα ποδηλάτων, τιτιβίσματα, αποσπάσματα από μουσικά κομμάτια, και σε μια κασέτα αρκετά λεπτά περνούν με το άκουσμα ενός επίμονου και ακατανόητου γέλιου. Οι αναγνώστες μπορούν να βρουν επιπλέον πληροφορίες για την πόλη Καουφπούρ στο www.khaufpur.com
ΚΑΣΕΤΑ ΠΡΩΤη Κάποτε ήμουν άνθρωπος. Έτσι μου λένε δηλαδή. Εγώ αυτό δεν το θυμάμαι, όμως όσοι με ήξεραν παιδάκι λένε ότι περπατούσα στα δυο μου πόδια, σαν άνθρωπος. «Ήσουν ένα γλυκό άτακτο αγγελουδάκι. Σηκωνόσουν στις μύτες, γιε μου, Ζώο μου, κι έψαχνες στο ντουλάπι για φαγητό». Τέτοια μου λένε. Όμως δεν υπήρχε φαγητό, όπως δεν υπήρχαν και πολλοί άνθρωποι, μόνο η μα φρανσί, που μου το λέει αυτό, και όχι έτσι ακριβώς, γαλλικά, αλλά σίγουρα έχει μια γλύκα, φταίει που μιλάει γαλλικά, είναι ωραία αυτή η γλώσσα, στα γαλλικά τα ψέματα ακούγονται πολύ τρυφερά, άσε που δεν είμαι στ αλήθεια γιος της ούτε βέβαια άγγελος, αλλά ναι, με ξέρει από μωρό, δηλαδή σχεδόν είκοσι χρόνια. Οι περισσότεροι εδώ δεν ξέρουν την ηλικία τους. Εγώ την ξέρω, επειδή γεννήθηκα λίγες μέρες μετά τη νύχτα που κανείς στην Καουφπούρ δε θέλει να θυμάται μα και κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει.
26 ΙΝΤΡΑ ΣΙΝΧΑ «Στα τρία σου, στα τέσσερα, ήσουν ένα υπέροχο αγοράκι με τεράστια μαύρα μάτια, σαν την Πάνω Λίμνη τα μεσάνυχτα Άσε τις μπούκλες σου Και τι χαμόγελο που είχες! Ήσουν η χαρά των ματιών μας», έλεγε στα γλυκά γαλλικά της η μα φρανσί, «το χαμόγελό σου ράγιζε την καρδιά κάθε μάνας». ναι, περπατούσα όρθιος, λέει, και γιατί να μου πει ψέματα; Αφού δε με μαλακώνει αυτή η πληροφορία είναι σαν να λες στον τυφλό ότι κάποτε έβλεπε. Σαν ο παπάς να λέει στον νεκρό μέσα στο φέρετρο «μη σκας, ήσουν κάποτε ζωντανός», ή σαν να μετράς την κουράδα στο χώμα και να της λες τρυφερά ότι κάποτε υπήρξε νόστιμο κεμπάπ... Όσο κι αν της απαντώ ότι δε θέλω πια να είμαι άνθρωπος, το γαμημένο το μυαλό της δε λέει να το χωνέψει, μπορεί και απλώς να μη με πιστεύει, και είναι λογικό, γιατί στα μάτια της είμαι αυτό που ήμουνα, κι εγώ αποφεύγω να με κοιτάζω, αποφεύγω τους καθρέφτες, όμως υπάρχουν οι σκιές που πέφτουν θες δε θες, κι όταν βλέπω τη σκιά μου, με πιάνει αηδία. Στις τρελές τις ώρες που οι φωνές ούρλιαζαν στο κεφάλι μου, γινόμουν έξαλλος με καθετί που είχε δυο πόδια. Ο κατάλογος της ζήλιας μου ατέλειωτος: η μα φρανσί και οι άλλες καλόγριες του ορφανοτροφείου, ο Τσουκού ο νυχτοφύλακας, οι γυναίκες με τα κανάτια στο κεφάλι, οι σερβιτόροι που ισορροπούσαν τέσσερα πιάτα σε κάθε χέρι. μισούσα τους φίλους μου που έπαιζαν κουτσό. μισούσα τους χορευτές στα
ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΖΩΑ 2 πανηγύρια της Άγκρα, μισούσα τους ισορροπιστές, μέχρι και τον μονοπόδαρο Αμπντούλ Σαλίκ, το ζητιάνο. Ζήλευα τους ερωδιούς, τα δοκάρια στα τέρματα του γηπέδου, τις σκάλες στους τοίχους. Αγριοκοίταζα το ποδήλατο του φαρούκ, μάλλον το ζήλευα κι αυτό. Πώς να το καταλάβεις εσύ αυτό, κυρ τζουρναλίστα; Υποτίθεται ότι βλέπεις τον κόσμο των ανθρώπων από το ύψος των ματιών. Των ματιών, κατάλαβες; Εγώ σηκώνω το κεφάλι και βλέπω τους άλλους στ αχαμνά. για μένα ο κόσμος ξεκινάει κάτω απ τη μέση. Πίστεψέ με. Ξέρω ποιος δεν πλύθηκε. μυρίζω την κατουρλίλα και τη σκατίλα που η δική σου μυτούλα δεν πιάνει από ψηλά, άσε την μπόχα απ τις πορδές. Άμα μουρλαίνομαι, τους φωνάζω στο δρόμο. «γαμώτο, ξέρω ότι είστε χάλια, ξέρω ότι κανείς δε χαίρεται όσο θα πρεπε, όμως τουλάχιστον στέκεστε στα δυο σας πόδια!» μη σκας, κυρ τζουρναλίστα. Όλα έχουν την εξήγησή τους. Στην ώρα τους Δεν είμαι έξυπνος σαν κι εσένα. Δε μαγειρεύω τον κόσμο καταπώς μου γουστάρει. Δε θα βγουν μαργαριτάρια απ το στόμα μου. Αν θες την ιστορία μου, θα μ ανεχτείς.