Η Αράχνη του Νικολάου Γύζη Σχέδιο με κάρβουνο και παστέλ σε χαρτί, 1884 Συλλογή Ιονικής Τράπεζας (τώρα στην Alpha Bank) Ελαιογραφία σε ξύλο, 1884, Εθνική Πινακοθήκη H Αράχνη είναι ένα θέμα μέσα σε μια σειρά έργων του Γύζη που γεννήθηκαν από την μελαγχολική φύση του καλλιτέχνη για να δώσουν διέξοδο σε μια τάση απαισιόδοξη και σχεδόν απελπισμένη, που συνήθως παρέμενε χαλιναγωγημένη. Η Αράχνη εκφράζει τον βαθύ εσωτερικό διχασμό που πρέπει να βίωσε ο καλλιτέχνης όταν αποδέχτηκε το 1882 τη θέση του βοηθού καθηγητή και το 1888 του τακτικού καθηγητή στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου οπότε και παραιτήθηκε οριστικά από τη δυνατότητα μιας επιστροφής στην Ελλάδα.* Σύμφωνα με τον μύθο η περίφημη για την υφαντική της δεινότητα Αράχνη ζήτησε να διαγωνιστεί με τη θεά Αθηνά, η οποία εφηύρε τον αργαλειό. Παρόλο που η θεά δεν μπόρεσε να βρει ψεγάδι στο έργο ή στην τεχνική της Αράχνης εξοργίστηκε από την έπαρσή της αλλά και από την παρρησία της να απεικονίσει ως θέμα του υφαντού της τις ερωτικές περιπέτειες των θεών με αποτέλεσμα να την μεταμορφώσει στο γνωστό έντομο. Θέμα σπάνιο στην τέχνη ο μύθος της Αράχνης έχει απεικονιστεί από τον Τιτσιάνο, τον Βερονέζε, τον Ρούμπενς και τον Βελάσκεθ (μέσα στις Υφάντρες ). Επίσης συναντάται σε εικονογραφήσεις των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου αλλά και σε μια χαλκογραφία του Gustave Doré που εικονογραφεί τους σχετικούς στίχους του 12 ου άσματος από το Καθαρτήριο του Δάντη : «Τρελή Αράχνη, αχ πώς σε κοιτούσα, να κλαις μισή ζωύφιο στο σπασμένο ιστό σου, που για το κακό σου υφάνθη!» (μετάφρ.γιωργής Κότσιρας). Το έργο του Γύζη με τις έντονα ψυχολογικές αναφορές ακουμπάει στον Συμβολισμό αλλά μέσω του γραμμικού μοτίβου του ιστού εφάπτεται και στο Jugendstil, κάτι που στη συνέχεια το συναντάμε ξεκάθαρα στην αφίσα που φιλοτέχνησε ο Paul Berthon
το 1896 για την γαλλίδα χορεύτρια των Folies Bergere την Liane de Pougy. Ο Berthon υιοθέτησε και επέκτεινε την ιδέα του Γύζη για έναν ιστό τόσο μεγάλο όσο η ζωγραφική επιφάνεια. Αφίσα του Paul Berthon. Η Liane de Pougy γαλλίδα χορεύτρια στα Folie Bergere, με πολυτάραχη ερωτική και καλλιτεχνική ζωή, θεωρείτο από τις πιο όμορφες εταίρες του Παρισιού. Οι συμβολικοί υπαινιγμοί της σύνθεσης του Γύζη είναι ιδιοφυείς. Παρακολουθώντας το βλέμμα της Αράχνης προς το πλάι θα διακρίνουμε πως ο ιστός τεντώνεται μπροστά από το άνοιγμα, έτσι ώστε η σπηλιά να γίνεται η προέκταση του ιστού στο σκοτεινό της βάθος. Ο ιστός, η έπαρση, η αυτοαναφορικότητα, οδηγούν ίσως σ ένα βαθύ μπουντρούμι, σε μια αυτοκαταστροφή. Η φιλοδοξία απαιτεί κι ένα δυσβάσταχτο συμβιβασμό. Δεξιά τα σκαλοπάτια της καριέρας, που επέλεξε ο καλλιτέχνης και τρομάζει για τις συνέπειες της επιλογής του. Αμφιταλαντεύεται και την βιώνει σαν απομόνωση, απομάκρυνση και αποκοπή από τις ρίζες του. Ερχεται αντιμέτωπος με φοβίες για τη μελλοντική ζωή του. Παρά τη σφιχτή καθιστική στάση τα ανοιχτά χέρια προσθέτουν έναν χορευτικό τόνο και τραβάνε το βλέμμα στο σημαντικότερο εργαλείο ενός καλλιτέχνη : τα χέρια του. Ο ερμητικός προβληματισμός συνεχίζεται αν παρακολουθήσει κανείς τα συνεχόμενα νήματα. Ξεκινώντας από το κέντρο προεκτείνονται ως το πλαίσιο της εικόνας, έτσι ώστε η μορφή να είναι εντελώς απομονωμένη πίσω από το δίχτυ της και διαχωρισμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Σχεδόν φυλακισμένη πίσω από το προσωπικό της παραπέτασμα. Όπως οχυρώθηκε πίσω από μια ύφανση και η Πηνελόπη. Μυστηριώδης και απροσπέλαστη κάθεται εκεί απορροφημένη στην απασχόλησή της. Σα να πρόκειται για μια εμμονή από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει. Μια εμμονή που παγιδεύει την ίδια. Στην ασφάλεια, τη σταθερότητα, τη φιλοδοξία; Κι οι κόρες των ματιών τονισμένες στα πλάγια, καθώς αναγκάζονται να παρακολουθούν τη διεύρυνση του ιστού που αναπτύσσεται
πλευρικά, δεν δημιουργούν εν τέλει τον τρόμο μιας συνεχώς αμβλυνόμενης γωνίας που μοιραία θα επιφέρει το τέλος της υφαντικής (ή ζωγραφικής;) δημιουργίας ; Για τους αφοσιωμένους καλλιτέχνες η τέχνη γίνεται μανία. Συχνά συνεπάγεται ένα είδος προσωπικού εγκλεισμού. Η συνεχής απόσυρση στα ψυχικά έγκατα τούς αποξενώνει. Αν όμως η Αράχνη συσχετιστεί με την ίδια την Τέχνη είμαστε μπροστά σε ένα ακόμα δείγμα του μεγέθους του Γύζη. Όπως η αράχνη είναι γνωστό πως τρώει τον εραστή της, με τον ίδιο τρόπο και η Τέχνη σαν ιερή τρέλα, συνθλίβει συχνά στο βωμό της τις ζωές αυτών που αποκλειστικά και φανατικά την υπηρετούν. Από μια άλλη οπτική γωνία στα βεδικά ινδουιστικά κείμενα, στα Ουπανισάντ, η αράχνη είναι σύμβολο θετικό, γιατί υφαίνοντας συνεχώς ανεβαίνει, και γιατί ο ιστός της σαν προϊόν προέρχεται από την ίδια την ουσία και την υπόστασή της. Έτσι όπως κάθε πραγματικός καλλιτέχνης, για να δημιουργήσει, λιώνει και καταθέτει κάτι από την ίδια την ψυχή του. Η Αράχνη ανήκει στην ομάδα των ηρώων υβριστών που το επίτευγμά τους τούς ανεβάζει στο σκαλοπάτι, στο οποίο στέκεται κάποιος που δικαιούται να ονομάζεται δημιουργός. Η Αράχνη του Βερονέζε Η προσήλωση στη λεπτομέρεια για τη σύνθεση του ιστού κάνει το έργο του Βερονέζε μια αλληγορία για το χτίσιμο σε όλες τις τέχνες γενικά: ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, ποίηση, μουσική. Ταυτόχρονα είναι μια προειδοποίηση για τον κίνδυνο της έπαρσης, αφού το άνοιγμα των χεριών μπορεί να φτάσει ως ένα συγκεκριμένο σημείο, θυμίζοντας πως κάπου υπάρχει ένα όριο. 15 Δεκεμβρίου 2012 Κατερίνα Καζολέα ιστορικός τέχνης * Απογοητευμένος από τις συνθήκες στην Ελλάδα, το Μάιο του 1874 ο Γύζης εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψε στο Μόναχο, όπου έμελλε να ζήσει για το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1880 ανακηρύχθηκε σε επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου και το 1888 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο ίδιο ίδρυμα. Η εκλογή του ήταν βέβαια τιμή αλλά χρειάστηκε να απαρνηθεί και την ελληνική υπηκοότητα. Το 1881 πέθανε η μητέρα του και έναν χρόνο αργότερα πέθανε και ο πατέρας του. Το 1895 επισκέφθηκε για τελευταία φορά την Ελλάδα, την οποία ποτέ δεν ξέχασε και πάντα νοσταλγούσε.
Επιλεγμένα αποσπάσματα από τις επιστολές του Νικολάου Γύζη : [ιστορία ενός συμβιβασμού] Εν Μονάχω 15 Οκτωβρίου 1882 Προ καιρού σας έγραψα, ότι εδιαδίδετο λόγος περί καθηγεσίας μου, και ότι η ενταύθα Ακαδημία θα με προσκαλέση ως τοιούτον. Ιδρώς κρύος με περιέχεεν, και η αμηχανία μου ήτο μεγάλη... δεν ήξευρα τι να πράξω, αν πρέπη να δεχθώ ή όχι.. Προ 10 περίπου ημερών ήλθεν ο γραμματεύς της Ακαδημίας εις το atelier μου και μού λέγει.. Δια μιας η παλαιά μου στενοχωρία ανανεώθη και ο πόλεμος της ψυχής ήρχισε...εγώ, όστις για μια καθηγεσία εχάλασα την υγείαν μου και ασπρίσαν τα μαλλιά μου.. Εν Μονάχω 22 Οκτωβρίου 1882 Με ονομάζουν δε όλοι κύριε Προφέσορ και εγώ, λησμονών ότι είμαι ο ίδιος τοιούτος, κυττάζω εις το πλάγι μου, μήπως ιδώ κανέναν άλλον. Εν Μονάχω 26 Φεβρουαρίου 1883 Με την υγείαν μου είμαι τώρα ευχαριστημένος, αλλά με την εργασίαν μου όχι τόσον. Η σχολή μου μού τρώγει πολύ καιρόν... Εν Μονάχω 8 Ιανουαρίου 1884 Η Σχολή μου και το σκότος του Μονάχου δεν μ αφήνουν να έλθω εις τον εαυτόν μου, να φανή η δύναμις την οποίαν αισθάνομαι. Ομοιάζω ως λέων δεμένος με αλυσίδα ή μάλλον ως πουλάκι στο κλουβί. Συχνά ενθυμούμαι το τραγούδι του Ρήγα: «Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιάς κλπ». Υπομονή. Ελπίζω, ελπίζω όπως και το πουλί στο κλουβί. Εν Μονάχω 6 Φεβρουαρίου 1884 Σας έγραφα ότι είμαι φουρκισμένος και όχι κουρασμένος. Έχω μάλιστα μεγάλην επιθυμίαν δια την εργασίαν μου, αλλά δυστυχώς μού μένει ολίγος καιρός. Ευθύς άμα ημπορέσω, θα παραιτηθώ από την Ακαδημίαν και από τους 65 μαθητάς μου. Ο καιρός μου δι εμέ είναι τώρα πολύτιμος, είμαι ακόμη εις ακμήν της ηλικίας. Κύριος οίδεν αν μετά 10 χρόνους θα ημπορώ να ζωγραφίζω χωρίς γυαλιά και χωρίς να τρέμουν τα χέρια μου. Ό,τι θα κάμω, θα κάμω τώρα. Εννοείτε λοιπόν γιατί φουρκίζομαι... Εν Μονάχω 28 Φεβρουαρίου 1884 Δυστυχώς τα μεγάλα έργα, τα οποία ημπορούν να μού φέρουν επαίνους δικαίους, ευρίσκονται ημιτελή εις το atelier μου.. Εν Μονάχω 29 Απριλίου 1884 Εάν εκ της νεότητός μου είχον ό,τι μού εχρειάζετο, πιθανόν να μην ήμουν καθηγητής, θα ήμουν αφεύκτως εκ των πρωτίστων ζωγράφων. Εν Μονάχω 28 Ιουλίου 1886..Ο σεβαστός και αγαπητός μου πνευματικός πατήρ Πιλότης απέθανεν. Τον διδάσκαλόν μου και Διευθυντήν της Ακαδημίας συνώδευσα μέχρι του τάφου φέρων μετά 7 άλλων μαθητών του το φέρετρον αυτού... Είμαι κουρασμένος και λυπημένος και δεν λυπούμαι μόνον δια τους ησυχάσαντες, αλλά και δια τους ζώντας, οίτινες δεν ζουν, αλλά βασανίζονται. Εν Μονάχω 10 Σεπτεμβρίου 1886 Το βέβαιον είναι ότι και εγώ, όστις εκ της παιδικής μου ηλικίας ειργάσθην ως ολίγιστοι εις τον κόσμον και εις την θέσιν την οποίαν έφθασα, έπρεπε να ήμουν άλλος. Αλλά φαίνεται κατάρα τις τρέχει όπισθέν μου. Θα ίδωμεν όμως ποίος θα κουρασθή, εγώ ή αυτή. Η αγία φλοξ εξακολουθεί να ανάπτη εντός του στήθους μου, έχω νέαν καρδιά ακόμη, και δεν θα παύσω να εργάζωμαι.
Εν Μονάχω 5 Ιουνίου 1988. Προχθές μοι εστάλη ο διορισμός μου ως τακτικού καθηγητού της ενταύθα Ακαδημίας και ήδη έχω την αυτήν θέσιν ως όλοι οι ανώτεροι καθηγηταί. Εννοείς όμως, ότι είναι πολύ σκλαβιά. Αλλ έπρεπε να την δεχθώ χάριν της οικογενείας μου και ως άνθρωπος του καθήκοντος. Εν Μονάχω 1 Ιουλίου 1885..Προχθές έλαβα και το Β.Διάταγμα, δι ού μού επιτρέπεται να δεχθώ την θέσιν του καθηγητού. Σε ευχαριστώ πολύ. Νομίζω όμως, ότι δια του διορισμού αυτού θα πρέπη να γίνω Βαυαρός υπήκοος (ώ δυστυχία μου, πώς κατήντησα και ποιος θα με ξαγοράση πλέον!).θα εξετάσω το πράγμα καλώς, αν πρέπη να γίνω και πολίτης του Μονάχου (ώ Ελλάς, ωραία μου πατρίς!). «Τρελή Αράχνη, αχ πώς σε κοιτούσα, Να κλαις μισή ζωύφιο στο σπασμένο Ιστό σου, που για το κακό σου υφάνθη!» Gustave Doré, Αράχνη (Ο Δάντης στο Καθαρτήριο, άσμα XII, παραδείγματα υπεροψίας που τιμωρήθηκε)
Νικόλαος Γύζης, 1884