Η αγορά στη Μεσόγειο

Η αγορά στη Μεσόγειο ΑΠΟ ΤΟΤς ΟΜΗΡΙΚΟΎς ΕΩς ΤΟΤς ΡΩΜΑΪΚΟΎς ΧΡΌΝΟΥς The agora in the Mediterranean FROM HOMERIC TO ROMAN TIMES Επιμέλεια ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΓΙΑΝΝΙΚΟΤΡΗ

Η ΑΓΟΡΆ ΤΗς ΚΩ : Το ΕΡΓΟ ΤΗς ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗς TOT ΝΟΤΙΟΤ ΤΜΉΜΑΤΟς ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ, ROSSANA ΝΕΤΤΙ Το έργο αποκατάστασης του νότιου τμήματος της αρχαίας αγοράς αφορά στην αποκατάσταση τμήματος της ανατολικής κιονοστοιχίας και στην ανάδειξη των αρχαιολογικών καταλοίπων στο οικόπεδο με την κτηματολογική μερίδα 1293D. Η αποκατάσταση της κιονοστοιχίας Ο απροσδόκητα μεγάλος αριθμός των αρχιτεκτονικών μελών που αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή του οικοπέδου (εικ. 1), έθεσε εξ αρχής τον προβληματισμό σχετικά με τον τρόπο διαχείρισης τους. Η θέση εύρεσης τουλιθοσωροΰ των αρχιτεκτονικών μελών επιβεβαίωνε ότι όλα προέρχονταν από την ανωδομή της ανατολικής κιονοστοιχίας της αγοράς. Η συγκριτική μελέτη δε των εντορμιών των συνδετήριων στοιχείων των λίθων (εικ. 2) επέτρεπε, τουλάχιστον για τις βαθμίδες, την αναγνώριση μιας συγκεκριμένης διάταξης για την αποκατάσταση των στρώσεων της κρηπίδας. Φάνηκε, λοιπόν, ότι υπήρχε η δυνατότητα «ανέγερσης» ενός μικρού τμήματος της κιονοστοιχίας εντάσσοντας σημαντικό αριθμό των ευρεθέντων αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών, με στόχο την ανάδειξη του σημαντικού αυτού κτηρίου της αρχαίας πόλης. Για τη διαμόρφωση και τη διατύπωση των προτάσεων ελήφθησαν υπό^ι/η οι αρχές που διέπουν τον τρόπο προσέγγισης των επεμβάσεων σε μνημεία, όπως: Η διεπιστημονική συνεργασία για την αντιμετώπιση των ζητημάτων που έθεσε η αναστηλωτική παρέμβαση (άρθ. 2 Χάρτη Βενετίας). Η πληρότητα στην τεκμηρίωση του αρχαιολογικού προβλήματος, ως προς τη μορφολογική απόδοση του μνημείου, η οποία μπορεί να θεωρηθεί πλήρης 1 (άρθ. 9 Χάρτη Βενετίας). Ο σεβασμός στην αρχική δομή του μνημείου (άρθ. 10 Χάρτη Βενετίας), που εξασφαλίζεται με την «εν ξηρώ» τοποθέτηση των αρχιτεκτονικών μελών. Με την «εν ξηρώ» τοποθέτηση των λίθων αλλά και τη συμπλήρωση των ελλειπόντων τμημάτων των αρχαίων μελών με χρήση σημειοθέτη εξασφαλίζεται και η αναστρεγιμότητα της επέμβασης, ώστε να διατηρείται η δυνατότητα αναδιάταξης της κατασκευής. Η χρήση νέων υλικών συμβατών με τα αρχαία, η επιλογή των οποίων υποστηρίζεται από εργαστηριακές αναλύσεις. Η πρόταση αναστήλωσης, εκπονήθηκε το 2005, από τους αρχιτέκτονες R. Netti, Μ. Gnoni, L. Mastropasqua, D. Tinelli, G. Ventura, M. Zaza, με την εποπτεία των καθ. G. Rocco και Μ. Livadiotti. Στο πλαίσιο του προγράμματος μελετών ωρίμανσης για το ΕΣΠΑ, η αρχιτεκτονική μελέτη επικαιροποιήθηκε και συμπληρώθηκε από την αρχιτέκτονα Β. Ελευθερίου το 2009, ενώ παράλληλα εκπονήθηκε η στα- 1. Τα αρχαιολογικά 3ε$οιιένα και η ερμηνεία τους παρουσιάζονται στον παρόντα τόμο ατό τους Α. Γιαννικουρή, Ε. Σκέρλου, Ε-Παττανικολάου. G. Rocco και Μ. Livadiotti.

426 Β. ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ, R. ΝΕΤΤΙ Σχέδ. 1. Η κιονοστοιχία τον νότιου τμήματος της αρχαίας αγοράς της Κω. Πρόταση αποκατάστασης, κάτοψη και όψη (R. Netti, Β. Ελευθερίου, Α. Αποστόλου). τική μελέτη για την αναστήλωση της στοάς από τους πολιτικούς μηχανικούς Ι.Ν. Υυχάρη, καθ. του ΕΜΠ, Α. Βρούβα και Μ.- Ε. Λασίου. Εργαστηριακές αναλύσεις των δομικών υλικών διενεργήθηκαν από τη χημικό Κ. Κουζέλη, προϊσταμένη του Κέντρου Λίθου του ΥΓΊΓΊΟΤ. Οι μελέτες εγκρίθηκαν από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο τον Φεβρουάριο του 2010. Επιβλέπουσα του έργου ορίστηκε η αρχιτέκτων Ι. Τιγκινάγκα, τμηματάρχης της Δ.Α.Α.Μ. του ΤΠΠΟΤ και την επιτόπου παρακολούθηση ανέλαβε η αρχιτέκτων Άννα Αποστόλου. Το έργο αφορά στην αναστήλωση τριών κιόνων της στοάς, με τα αντίστοιχα τμήματα της κρηπίδας και του θριγκού (σχέδ. 1). Για την αναστήλωση χρησιμοποιούνται τριάντα επτά από τα εξήντα τρία αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία συμπληρώνονται κατάλληλα με παρόμοια δομικά υλικά, μάρμαρο και γκρίζο ασβεστόλιθο. Για τη στατική επάρκεια της κατασκευής, αλλά και για αισθητικούς λόγους, απαιτείται και η προσθήκη οκτώ εξ ολοκλήρου νέων λίθων, στο ορατό μετά την αναστήλωση τμήμα. Ο ικανός αριθμός των αρχαίων μελών που

Η ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΚΩ: ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ TOT ΝΟΤΙΟΤ ΤΜΗΜΑΤΟΣ 427 προτείνεται να ενταχθούν στο μνημείο συμβάλει στην προστασία και την ανάδειξη τους, καθώς η παραμονή τους στο έδαφος συνήθως τα καθιστά αδιάφορα μουσειακά εκθέματα και υποβαθμίζει την σημασία τους. Με την αναστήλωση της κιονοστοιχίας, προσδίδεται στο μνημείο η χαμένη μέχρι σήμερα τρίτη του διάσταση ενώ σε συνδυασμό με την αναστήλωση που είχε πραγματοποιηθεί επί Ιταλοκρατίας στο βορειότερο άκρο της αγοράς υποδηλώνεται στον επισκέπτη και αναδεικνύεται το εντυπωσιακά μεγάλο μέγεθος του μνημείου. Μειονέκτημα της πρότασης αποτελεί το γεγονός ότι δεν τεκμηριώνεται πλήρως τόσο η σχετική θέση όλων των προς ένταξη αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών όσο και η θέση του συνόλου ως, προς το υφιστάμενο θεμέλιο. Η μη συστηματική χρήση συνδετήριων στοιχείων μεταξύ των λίθων της κρηπίδας αλλά και η ολοκληρωτική καταστροφή των ανώτερων στρώσεων του θεμελίου (εικ. 3), λόγω λιθολόγησης ήδη από την εποχή της Ιπποτοκρατίας, περιορίζουν τα τεκμήρια για Εικ. 1. Ο λιθοσωρός των αρχιτεκτονικών μελών, όπως αποκαλύφθηκε κατά την ανασκαφή. τον ακριβέστερο προσδιορισμό της αρχικής θέσης των λίθων. Θα πρέπει, όμως, να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι κατά τις αλλεπάλληλες επισκευές του κτηρίου επαναχρησιμοποιούνταν οι ίδιοι λίθοι, όπως διαπιστώνεται από την κατεργασία που έχουν υποστεί οι επιφάνειες για την εκ νέου προσαρμογή τους (εικ. 2). Θεωρούμε επομένως ότι η ανέγερση των τριών κιόνων σε θέσεις που επιβεβαιώνονται από τις χαράξεις και η ένταξη αρχαίων μελών σε ομόλογες θέσεις, παραμένει στο πνεύμα του σεβασμού των αξιών του μνημείου. Η επιλογή των αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών που θα επανατοποθετούνταν στο μνημείο έγινε με βάση την ελάχιστη απαιτούμενη παρέμβαση προς τον σκοπό αυτό, αποκλείοντας δηλαδή πρόσθετες απολαξεύσεις των αρχαίων επιφανειών ή αλλοίωση των αρχαίων εντορμιών. Η αναμενόμενη δυσκολία της μη αντιστοιχίας των γόμφων από την άνω έδρα των υποκειμένων στην κάτω έδρα των υπερκειμένων σπονδύλων αντιμετωπίζεται με την παρεμβολή νέων σπονδύλων μεταξύ των αρχαίων (σχέδ. 1). Έτσι, οι γόμφοι τοποθετούνται αφενός στις εντορμίες των αρχαίων σπονδύλων και αφετέρου σε εντορμίες που διανοίγονται σε νέες επιφάνειες. Δόθηκε επίσης προσοχή ώστε να μην υπάρχει ασυμφωνία στη θέση των οικοδομικών εντορμιών των διεπιφανειών των αρχαίων λίθων. Έτσι όλοι οι αρχαίοι σπόνδυλοι, που επιλέχθηκαν για την αναστήλωση των κιόνων, διασώζουν στις έδρες τους τόρμους γόμφων, χαρακτηριστικών της ρωμαϊκής περιόδου. Επιπλέον, οι σπόνδυλοι κατά την τοποθέτηση τους προσανατολίζονται κατάλληλα ώστε οι 2 2. Δεν επαναχρησιμοποιήθηκαν σπόνδυλοι που διατηρούνται σε καλή κατάσταση, αλλά διασώζουν στις έδρες εντορμίες σύνδεσης με το πρωϊμότερο σύστημα του πόλου-εμπολίου.

428 Β. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ, R. ΝΕΤΤΙ Εικ. 2. Λίθοι της πρώτης βαθμίδας σε δοκιμαστική παράθεση για τον ί).εγχο αντιστοιχίας των εντορμιών των συνδέσμων. Διακρίνονται ίχνη κατεργασίας διαφόρων κατασκευαστικών φάσεων. Εικ. 3. Το θεμέλιο της κιονοστοιχίας, κατασκευασμένο «μαλακόπετρα», πριν από την επέμβαση. από Εικ. 4. Ο λίθος του στυλοβάτη Α-Δ31- διακρίνονται οι ορθογώνιες εντορμίες των γόμφων και το ίχνος του υπερκείμενου σπονδύλου.

εντορμίες των ανωτέρω γόμφων να έχουν τη διεύθυνση που καθορίζεται από τους αντίστοιχους γόμφους στον στυλοβάτη (σχέδ. 2, εικ. 4). Σύμφωνα με τις εργαστηριακές αναλύσεις, διαπιστώθηκε ότι το θεμέλιο της στοάς είχε κατασκευαστεί από «μαλακόπετρα», τοπικό υλικό πυριτικής σύστασης, η πρώτη βαθμίδα από γκρίζο ασβεστόλιθο και όλα τα υπερκείμενα αρχιτεκτονικά μέλη της στοάς από μάρμαρα διαφορετικής προέλευσης, αναμενόμενο αφού όπως αναφέραμε υπήρξαν διάφορες μετασκευές του κτηρίου. Για τις νέες συμπληρώσεις στην πρώτη βαθμίδα επιλέχθηκε μάρμαρο Αλιβερίου, που προσομοιάζει στον αρχαίο γκρίζο ασβεστόλιθο. Για όλες τις συμπληρώσεις από την δεύτερη βαθμίδα και άνω επιλέχθηκε ένα είδος μαρμάρου, ώστε να εξασφαλιστεί και η διάκριση μεταξύ αρχαίων λίθων και νέων συμπληρώσεων, μάρμαρο Διονύσου, λευκότεφρου χρώματος. Αναλυτικότερα οι εργασίες στη στοά επικεντρώνονται στα εξής: Το θεμέλιο συμπληρώνεται σε μήκος 11 μ. (σχέδ. 3), ώστε το ύψος της κατασκευής να ανέλθει στο επίπεδο που είχε η στοά κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Η στρώση αποτελείται από νέους λίθους διαστάσεων 0,73 χ 0,70 μ., που διατάσσονται σε τρεις σειρές. Το ύψος τους κυμαίνεται από 0,45 έως 0,49 μ., ώστε να καλυφθούν οι υψομετρικές διαφορές, που παρατηρούνται στην άνω επιφάνεια της υποκείμενης αρχαίας στρώσης του θεμελίου. Για τις συμπληρώσεις του θεμελίου, που δεν θα είναι ορατές, λόγω αδυναμίας εύρεσης της απαιτούμενης ποσότητας παρόμοιου υλικού στον ελλαδικό χώρο, επελέγη από την ομάδα εργασίας πωρόλιθος Κύπρου.. Η πρώτη βαθμίδα αποτελείται από δώδεκα αρχαίους λίθους (σχέδ. 3, εικ. 6). Η προτεινόμενη διάταξη των λίθων βασίζεται κυρίως στη θέση εύρεσης τους, καθώς οι εντορμίες των συνδέσμων είναι αρκετά αλλοιωμένες. Μικρές συμπληρώσεις απαιτούνται σε τρεις λίθους. Η δεύτερη βαθμίδα, αποτελείται από δέκα λίθους (σχέδ. 3, εικ. 7). Οκτώ από αυτούς είναι αρχαίοι και δύο εξ ολοκλήρου νέοι. Η προτεινόμενη διάταξη των λίθων βασίζεται είτε στη θέση ανεύρεσης τους είτε στις εντορμίες των συνδετήριων στοιχείων που είχαν. Συμπληρώσεις απαιτούνται σε πέντε λίθους. Για την εξασφάλιση σωστής έδρασης των λίθων στην υποκείμενη στρώση, χρησιμοποιείται κονίαμα εξομάλυνσης και τοπικά φύλλο μολύβδου.

430 Β. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ, R. ΝΕΤΤΙ 2η βαθμίδα ΤΟΜΗ 1 -β" ' ' i Γ Βθΐ ί Β82 W4 HS ΒΘ6 087 B88 689 ψ> + ο 1_ J j ««! ΒΘΜ3 ΆβΗΛ ΒΘΗ5 ΒβΜβ ΒΘΜ7 Ββ» Μ3 *Λ4 Α-Λ11 ^ ΑΛΙβ ΛΑ27 M2S Α*32 j W34 MM ι.ο» χ ο.» 1η βαθμίδα Ί. Η 83.1 Θ3.2 /β3.4 «3, 83.7 ι - j 83.10 83.11 ^3.12 83.13 I 2 82.2 βϊ3 Β2.4 92.6 82.7 Θ2.β 62.9 82,10 82.11 82.12 ; 82.13 82.14 ; 82.15 82.16 =1! eii- ι Ι βΐ.4 Β1.7 81 11 81.12 L LIS 81.14 81 15 81 16 ανώτερη στρώση θεμελίου Σχέδ. 3. Η κιονοστοιχία του νότιου τμήματος της αρχαίας αγοράς Κω. Πρόταση αποκατάστασης, και 2ης βαθμίδας (Β. Ελευθερίου). Κατάγεις θεμελίου, 1ης Εικ. 5. Άνω και κάτω έδρα του σπονδύλου Α-Δ58. Διακρίνονται οι εντορμίες των γόμφων.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΚΩ: ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ TOT ΝΟΤΙΟΤ ΤΜΗΜΑΤΟΣ 431 Ο στυλοβάτης αποτελείται από επτά λίθους (σχέδ. 1). Οι πέντε από αυτούς διατηρούν περίπου τις αρχικές τους διαστάσεις. Οι άλλοι δύο αποτελούνται από νέο μάρμαρο, στο οποίο εντάσσονται τα θραύσματα Α- Δ31 και Α-Δ33 3. Τρεις λίθοι στους οποίους διακρίνονται τα ίχνη των υπερκειμένων κιόνων τοποθετούνται έτσι ώστε τα κέντρα των κύκλων των κιόνων να έχουν αφενός μεταξύ τους την απόσταση του μεταξονίου (2,66 μ.) και αφετέρου συγκεκριμένη απόσταση από τον δυτικό τοίχο των καταστημάτων (7,90 μ.) Οι κίονες δεν διατάσσονταν συμμετρικά σε σχέση με τα καταστήματα και τις εισόδους, που διανοίχθηκαν στα σημεία από τα οποία διέρχονταν οι εγκάρσιες οδοί 4. Η διαφορά που παρατηρείται στην εικόνα είναι της τάξης των 0,15 μ. Δεδομένου όμως ότι η απόσταση από το βόρειο τμήμα της αγοράς είναι πολύ μεγάλη και η πιθανότητα μελλοντικής σύνδεσης των δύο τμημάτων αδύνατη, προτείνεται για αισθητικούς λόγους οι αναστηλωμένοι κίονες να διαταχθούν συμμετρικά ως προς τον διαμήκη άξονα της από Α-Δ εγκάρσιας οδού. Οι κίονες ανασυντίθενται έτσι ώστε οι σπόνδυλοι να εγγράφονται εντός ενός ιδεατού κόλουρου κώνου, που έχει τις θεωρητικές διαστάσεις που έχουν τεκμηριωθεί από τη μελέτη του μνημείου, δηλαδή ύψος 5,21 μ. 5, διάμετρο στη βάση του 0,78 μ. και στο υποτραχήλιο του κιονόκρανου 0,645 μ. Επε- 3. Η κωδικογράφηση με τα διακριτικά Α-Δ χαρακτηρίζει τους διάσπαρτους λίθους που αποκαλύφθηκαν στον συγκεκριμένο χώρο. 4. Για να βρίσκονται σε αντιστοιχία θα έπρεπε το πλάτος των καταστημάτων, που ήταν περίπου 13 μ., και το μεταξόνιο της κιονοστοιχίας 2,66 u. να έχουν κοινό πολλαπλάσιο. 5. Το συνολικό ύ\!/ος του κίονα έχει υπολογιστεί ίσο προς 5,61 ~. ενώ το ύψος του κιονόκρανου έχει μετρηθεί 0,389 μ.

432 Β. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ, R. ΝΕΤΤΙ λέγησαν οι καλύτερα διατηρημένοι σπόνδυλοι, των οποίων οι διάμετροι αντιστοιχούν στα δεδομένα ύψη και μεταξύ των αρχαίων παρεμβάλλονται νέοι, ώστε να αποφευχθεί, όπως αναφέραμε, η διάνοιξη νέων εντορμιών στις εδράσεις των αρχαίων. Στον πρώτο από βορρά κίονα εντάσσεται ένας αρχαίος σπόνδυλος και το μοναδικό κιονόκρανο (σχέδ. 1, εικ. 8), ενώ στον δεύτερο δύο αρχαίοι σπόνδυλοι με κατάλληλες συμπληρώσεις. Ο τρίτος κίονας ορίζεται μόνο με τον κατώτερο σπόνδυλο, όπου τοποθετείται ο Α-Δ8 με την αντίστοιχη συμπλήρωση. Εικ. 8. Το μοναδικό κιονόκρανο που βρέθηκε στην Επί των δύο κιόνων τοποθετείται ο λίθος του επιστυλίου Α-Δ59. Κατά την πρόσφατη ανασκαφική νων της στοάς αλλά απλούστερη σε κατατομή μορφή. ανασκαφή. Εχει διαστάσεις ανάλογες των κιονόκρα έρευνα είχαμε την τύχη να αποκαλυφθεί λίθος της ζωφόρου, ο οποίος διασώζει το πλήρες μήκος και πάχος του, αποτελούμενος από δύο τριγλύφους και δύο μετόπες. Αυτός τοποθετείται στη θέση του Α-Δ46, που αποτελούσε απότμημα λίθου της ζωφόρου. Τέλος τοποθετείται το γείσο Α-Δ57, που διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Και για τους τρεις λίθους του θριγκού απαιτούνται περιορισμένες συμπληρώσεις με νέο μάρμαρο. Οι συγκολλήσεις θα ενισχυθούν με οπλισμούς τιτανίου και θα χρησιμοποιηθεί κατάλλη7.ο κονίαμα. Ως προς τη διαδικασία των συμπληρώσεων ακολουθείται η συνήθης πρακτική. Καταρχήν ελήφθησαν γύψινα εκμαγεία για τα ελλείποντα τμήματα των αρχαίων μελών και ακολούθησε η κατεργασία των συμπληρώσεων, που έγινε εξ ολοκλήρου διά χειρός με σημειοθέτη. Η τελική κατεργασία γίνεται, όπως συνήθως, μετά την οριστική τοποθέτηση των μελών στο μνημείο. Σε περιοχές όπου η ελλείπουσα περιοχή έχει μικρό όγκο και δεν ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθεί λίθος, χρησιμοποιείται κονίαμα. Τα κονιάματα διακρίνονται σε κονιάματα εξομάλυνσης επιφανειών και κονιάματα συγκόλλησης λίθων. Τα πρώτα είναι ασθενέστερα, ενώ τα δεύτερα ισχυρά, με ιδιότητες που προσομοιάζουν σε αυτές του μαρμάρου. Η σύσταση και η μεθοδολογία ήταν παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται σε άλλα έργα, όπως π.χ. στην Ακρόπολη των Αθηνών, και σημαντική υπήρξε η συμβολή του Κέντρου Λίθου ως προς την τελική σύνθεση τους. Όλα τα συνδετήρια στοιχεία κατασκευάζονται από τιτάνιο, υλικό το οποίο χρησιμοποιείται πλέον ευρέως σε ανάλογα έργα. Η εφαρμογή του συνίσταται ή σε οπλισμό ενίσχυσης των συγκολλήσεων ή στη διαμόρφωση του σε συνδετήρια στοιχεία, γόμφους και συνδέσμους. Η σεισμική συμπεριφορά της πρότασης αναστήλωσης ελέγχθηκε με στατικές αναλύσεις, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με το πρόγραμμα 3DEC σε επιλεγμένους, βάσει των γεωλογικών στοιχείων, σεισμούς. Από τα αποτελέσματα σε ακραίες περιπτώσεις καταπόνησης, όπου διαπιστώνονται πιθανοί μηχανισμοί αστοχίας, προέκυψαν χρήσιμα συμπεράσματα, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν και για τον υπολογισμό των οπλισμών των συγκολλήσεων, αλλά και τις επιλογές των διαστάσεων των συνδετήριων στοιχείων. Οι λίθοι του θεμελίου δεν συνδέονταν με συνδετήρια στοιχεία. Για την εξασφάλιση όμως της κατασκευής, η οποία δεν θα είναι εγκιβωτισμένη, αποφασίσθηκε η σύνδεση των λίθων στα άκρα του ανακατασκευαζόμενου τμήματος με πειόσχημους συνδέσμους από τιτάνιο.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΗΣ ΚΩ: ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΑΟΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ TOT ΝΌΤΙΟΤ ΤΜΗΜΑΤΟΣ 433 Σχέδ. 4. KM1293D, πρόταση αποκατάστασης (αξονομετρικό, R. Netti, Β. Ελευθερίου). Στις βαθμίδες, η οριζόντια σύνδεση των λίθων παρουσίαζε πρόβλημα, καθώς οι αρχαίες εντορμίες είχαν εκφυλιστεί από τις αλλεπάλληλες επεμβάσεις. Μόνο με διάνοιξη νέων εντορμιών θα ήταν δυνατόν να συνδεθούν μεταξύ τους. Προκειμένου να αποφευχθεί μια τέτοια δραστική παρέμβαση έγιναν περιορισμένες συνδέσεις μόνο στις περιοχές των νέων συμπληρώσεων. Με ανάλογο τρόπο, γομφώσεις δηλαδή σε περιοχές νέων συμπληρώσεων, εξασφαλίστηκαν και οι υπερκείμενες στρώσεις των λίθων. Στους κίονες, η σύνδεση των σπονδύλων έγινε με γόμφους από τιτάνιο, διαστάσεων ανάλογων των αρχαίων. Η ανάδειξη των αρχαιο).ογικών λειψάνων Το βασικό κριτήριο για τη διαμόρφωση του χώρου ήταν η αναγνωσιμότητα του. Η συντήρηση, συμπλήρωση και αποκατάσταση των λειψάνων επιτρέπει στον επισκέπτη να αντιληφθεί λειτουργίες σχετιζόμενες με την αγορά, όπως τα καταστήματα-εργαστήρια, την παραγωγή προϊόντων, όπως τα χρώματα, την παρουσία συμπληρωματικών μνημείων, όπως η θόλος κ.ά., επιτυγχάνοντας στόχους διδαχής και πληροφόρησης, αξίες επιθυμητές για τον ρόλο των μνημείων ως φορέων μνήμης και ιστορικής τεκμηρίωσης του παρελθόντος (σχέδ. 4). Με τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, αποκαθίσταται επιπλέον και η σύνδεση με τον προς νότο διαμορφωμένο αρχαιολογικό χώρο, που αποτελούσε τη συνέχεια της αγοράς. Δίδεται έμφαση κυρίως στη οικοδομική φάση του 2ου αι. μ.χ., αφού τα περισσότερα αρχιτεκτ:-

434 Β. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ, R. ΝΕΤΤΙ ΟΔΟΣ Λ ΒνΡΩΝΟΣ 21.80 ΟΔΟΣ ΜΕΡΟΠΙΔΟΣ Σχέδ. 5. KM1293D, πρόταση αποκατάστασης, κάτοψη (R. Netti, Β. ΣΟ^ευθερίου, Α. Αποστόλου).

Εικ. 9. Ο μοναδικός λίθος του επιστυλίου τζου βρέθηκε στην ανασκαφή. Εικ. 10. Λίθος της ζωφόρου. Χαρακτηριστική η Λεπτομέρεια της κατάληξης των γλυφών στα άκρα της κεφαλής του τριγλύφου. ψανα ανήκουν σε αυτήν την περίοδο. Αναδεικνύονται, ωστόσο, και Λείψανα προ;ιμότερα ή υστερότερα χρονολογικά. Οι κτηριακές εγκαταστάσεις υποδηλώνονται με περιορισμένες στο αναγκαίο συμπληρώσεις και χρήση κατά το δυνατόν συμβατών υλικών σε διακριτικές χρωματικές επιλογές. Η καταστροφή, ωστόσο, των αρχαίων κατασκευών σε σημαντική έκταση, λόγω της συστηματικής λιθολόγησης ακόμη και των θεμελίων τους, καθιστά δυστυχώς ορατές τις νέες συμπληρώσεις. Αναγκαίοι παράγοντες για τη διαμόρφωση των τελικών προτάσεων ήταν η εξασφάλιση της στατικής επάρκειας των νέων κατασκευών και η απαγωγή των ομβρίων, ώστε να εξασφαλιστεί η προστασία των αρχαίων αλλά και οι κανονισμοί για την ασφαλή κυκλοφορία των επισκεπτών. Εκατέρωθεν της κιονοστοιχίας, που αναστηλώνεται στο μέσον περίπου του οικοπέδου διαμορφώνονται δύο κύρια επίπεδα (σχέδ. 5). Δυτικά αποκαθίσταται επίπεδο που αντιστοιχεί στη στάθμη της πλατείας της αγοράς, ενώ ανατολικά το επίπεδο διαμορφώνεται στη στάθμη της στοάς. Στο δυτικό τμήμα, στη στάθμη της πλατείας, ορίζεται η θέση του κυκλικού οικοδομήματος (θόλος) της ρωμαϊκής περιόδου με συμπληρώσεις στα θεμέλια των τοίχων. Στη θέση του θεμελίου του στυλοβάτη συμπληρώνεται μία στρώση λίθων από τραβερτίνη σφηνοειδούς σχήματος. Στο πόδιον της θόλου, όπου η κατασκευή είναι πλήρως κατεστραμμένη, επιχώνεται η κοίτη του θεμελίου και τοποθετείται μόνο η ανώτερη ορατή στρώση λίθων από τραβερτίνη. Λείψανα μεταγενέστερων φάσεων που βρίσκονται ψηλότερα από τη στάθμη της πλατείας παραμένουν ορατά. Στο ανατολικό τμήμα αποκαθίσταται το περίγραμμα των καταστημάτων της αγοράς. Στο νότιο κατάστημα επιχώνεται η κοίτη των θεμελίων των τοίχων και ανακατασκευάζεται μόνο το ορατό τμήμα των τοίχων σε ύψος ενός δόμου, από μάρμαρο Αλιβερίου. Αποκαθίσταται επίσης ο εγκάρσιος τοίχος σε ύψος 1,00 μ. και στο μεν δυτικό τμήμα διαμορφώνεται δάπεδο 0,20 μ. ψηλότερα από το δάπεδο της στοάς, στο δε ανατολικό τμήμα παραμένουν ορατά τα αρχαία κατώφλια των καταστημάτων που είχαν πρόσβαση από την ανατολική οδό της αγοράς. Στο βόρειο κατάστημα (εικ. 11), όπου στους ρωμαϊκούς χρόνους οργανώθηκαν εργαστήρια α,ιγυτη κού μπλε και χρωμάτων, δεν γίνονται συμπληρώσεις. Συντηρούνται οι κατώτεροι δόμοι του 5: _ νότιου τοίχου, ώστε να αναδειχθεί η εγκατάσταση του εργαστηρίου των χρωμάτων.

Εικ. 11. Τμήματα των θεμελίων των τοίχων του βόρειου καταστήματος, του σώζονται κατάχώραν.

Η ΑΙΌΡΑ ΤΗΣ ΚΩ: TO F.PTO ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ TOT ΝΟΤΙΟΤ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Εικ. 12. Το τοιχείο αντιστήβίζης διακόπτεται στη θέση της στοάς και παραμένουν ορατά τπόλια που δεν αποτοιχίστηκαν. Στην εγκάρσια οδό με κατεύθυνση από ανατολάς προς δυσμάς, που διασώζει την κλίμακα πρόσβασης, αποκαθίστανται οι ανώτερες βαθμίδες που έχουν καταστραφεί, με νέους λίθους από τραβερτίνη. Για τη διαμόρφωση των τελικών επιφανειών των δαπέδων, που έχουν μέγιστη κλίση 2%, χρησιμοποιείται βελτιωμένη επίχωση με σκύρα, χαλίκι, ασβέστη με χρωματική διαβάθμιση, ώστε να διακρίνονται οι ελεύθεροι χώροι (πλατεία) από τους στεγασμένους (στοά) και τους κλειστούς (καταστήματα) (σχέδ. 4). Λόγω της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς της ανασκαφής από το πεζοδρόμιο, 3,5 μ. στο βαθύτερο σημείο, τοποθετείται σύστημα σωλήνων για τη συγκέντρωση των ομβρίων και η απαγωγή τους από το χώρο της ανασκαφής γίνεται με μηχανικό τρόπο, δηλαδή με αντλία, η οποία τοποθετήθηκε στη ΝΑ γωνία του οικοπέδου. Για την ασφαλή αντιστήριξη των πρανών της ανασκαφής κατασκευάστηκε περιμετρικό τοιχείο, από οπλισμένο σκυρόδεμα, με μελέτη του πολιτικού μηχανικού Δ. Πικιώνη. Το τοιχείο διακόπτεται στις περιοχές του θεμελίου της στοάς, όπου αποκαλύφθηκαν και σπόλια, τα οποία δεν θα απομακρυνθούν αλλά παρ αμέ.ζζ-χ-y. ως μάρτυρες του στρώματος καταστροφής (εικ. 12). Η εξωτερική επιφάνεια των τοιχείων καλύπτεται με επίπαση, η οποία προσομοιάζει στη στρωματογραφία των παρειών του ανασκαμμένου οικοπέδου. Κατ:ι μηκ-ς των πλευρών του οικοπέδου τοποθετείται κιγκλίδωμα ώστε να εξασφαλίζεται η μέγιστη δυνατν :~- ; ;-.; του χώρου δεδομένου ότι είναι αρκετά βυθισμένος σε σχέση με τους περιμετρικούς πεζοδ ρ όμσος.

438 Β. ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ, R. ΝΕΤΤΙ Κατά μήκος της βόρειας πλευράς του οικοπέδου διαμορφώνεται πεζόδρομος πλάτους 2,70 μ. Ο πεζόδρομος επιτρέπει τη θέαση του χώρου από τη βόρεια πλευρά, ώστε ο επισκέπτης να είναι εστραμμε-.:: προς τον ευρύτερο αρχαιολογικό χώρο και συνδέει την ανατολική πλευρά της αγοράς με τη δυτική που αποκαλύφθηκε στο παρακείμενο οικόπεδο, αποτελώντας τμήμα του αρχαιο7.ογικού περιπάτου. Διευρύνεται ττα άκρα του διαμορφώνοντας πλατώματα με καθιστικά και ενημερωτικές πινακίδες. Τόσο ο πεζόδρομο: :Γ: και τα πεζοδρόμια που διαμορφώνονται στις άλλες τρεις πλευρές του οικοπέδου θα διαστρωθούν με γκ: κυβόλιθο, υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί ήδη από τον Δήμο Κω στις πρόσφατες διαμορφώσεις των κοη :- χρηστών χώρων και πεζοδρόμων. Εγχώρια φυτά φυτεύονται στη βόρεια παρειά του πεζόδρομου ώστε να δημιουργηθεί ένας φυσικό; ζ.: -.- κτης με τις γειτνιάζουσες σύγχρονες οικοδομές Τέλος, επειδή ο χώρος δεν θα είναι επισκέψιμος από το ευρύ κοινό στη βορειοδυτική γωνία του οικοπέδου κατασκευάζεται μεταλλική κλίμακα για την προσβασιμότητα του από το προσωπικό της Αρχαιολ:; κής Υπηρεσίας. Η αποκάλυψη των ευρημάτων στο οικόπεδο KM1293D υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για την ερμηνείβ της διαχρονικής εξέλιξης της αγοράς της αρχαίας πόλης της Κω. Εξίσου σημαντική όμως είναι και η διαμόρφωση του χώρου με την αποκατάσταση των κτηριακών καταλοίπων και τμήματος της κιονοστοιχία:, που αναδεικνύει το μνημείο και αποδίδει στην σύγχρονη πόλη ένα τμήμα της ιστορίας της. Β. ΕΛΕΤΘΕΡΙΟΤ, αρχιτέκτων μη;/-. Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολη; Πολυγνώτου 10, 10555, Αθήνα vclef@tcc.gr R. ΝΕΤΤΙ, architect via Niccolo Piccinni, n. 2" 70010 - Sammichcle di Bari (BA), Italy e-mail: rossananetti@libcro.it SUMMARY RESTORATION AND ENHANCEMENT OF THE SOUTH PART OF THE ANCIENT AGORA OF KOS The unusually large number of architectural members brought to light during the excavation of the property KM 1293D was the main reason for implementing the programme of restoring and enhancing the south part of the ancient agora of Kos. In accordance with the approved study, this programme included on the one hand the restoration of part of the east colonnade of the monument, and on the other indicating the outlines of the shops and the tholos, which were uncovered in the excavated plot. Specifically, thirty-six ancient stones, of the total of sixty-five, were used to restore two columns to full height, with the corresponding parts of the crepis and of the cornice. One other column stands to the height of the lowest drum. In the north shop, of which the foundations survive, conservation work is in progress and the construction will be left as it is. In the south shop, of which even the foundations have been destroyed, the walls are being restored to a height of one course, so as to denote its outline. Corresponding completions are being made to the podium of the tholos.