Διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο της Μαίρης Κόντζογλου, Οι Μαγεμένες, ο αναγνώστης μεταφέρεται στη Θεσσαλονίκη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Η απεικόνιση της ζωής εδώ είναι και ιστορικά ακριβής αλλά και λογοτεχνικά συναρπαστική. Ενας από τους ήρωες του βιβλίου διηγείται: [...] στην πόλη, εκτός από τους Σεφαραδίτες Εβραίους, τους Ρωμιούς και τους Τούρκους, έμεναν Βλάχοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Αλβανοί, Αρμένηδες, Ουκρανοί, Ρουμάνοι και κάμποσοι Φραγκολεβαντίνοι *. Όλοι αυτοί, εκτός από τα λαντίνο και τα τούρκικα που χρησιμοποιούσαν στις εμπορικές συναλλαγές, μιλούσαν και τις μητρικές τους γλώσσες. [...] αυτή η πανσπερμία φυλών δημιουργούσε και διαλέκτους αποτελούμενες από δυο και τρεις γλώσσες, και έτσι, από όλο αυτό το γλωσσικό ανακάτεμα, είχε φτιαχτεί το πολύχρωμο ηχητικό χαλί που κάλυπτε τα σοκάκια της πόλης. Δεν ήταν όμως μόνο οι ήχοι πολλοί, ήταν και η πληθώρα των συναγωγών, των χριστιανικών ναών και των μουσουλμανικών τεμενών, ήταν τα διαφορετικά σπίτια ψηλές αυλές για τους εβραίους, ψηλές αυλές και καφασωτά για τους μουσουλμάνους, παράθυρα ανοιχτά στον δρόμο για τους χριστιανούς. Ήταν και οι ποικίλες, οι παράξενες ενδυμασίες, τα φέσια και τα καλπάκια, τα σαρίκια και τα ημίψηλα τα γυμνά ποδάρια των χαμάληδων, τα τσαρούχια και οι μαλακές μπότες, τα καλογυαλισμένα σκαρπίνια των Φράγκων. Η συγγραφέας όμως δεν περιορίζεται σ αυτήν τη στιγμιαία εικόνα. Το βιβλίο περιέχει πολλές ιστορικές αναφορές και επεξηγήσεις που βοηθούν τον αναγνώστη από τη μια να κατανοήσει καλύτερα τις περιστάσεις που οδήγησαν στα ιστορικά γεγονότα που περιγράφονται και από την άλλη να ζήσει μαζί με τους πρωταγωνιστές τα συναισθήματα που βιώνουν στην καθημερινή 1
τους ζωή. Η Μαίρη Κόντζογλου κατάφερε να αναδείξει και κάτι ακόμα: Παρ όλες τις διαφορές: πολιτισμικές, θρησκευτικές, κοινωνικές, η συνεννόηση και συνεργασία ήταν δυνατή μπροστά στον κοινό κίνδυνο που αφορούσε την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης: Την απαγωγή των Ενκαντάδας, των Μαγεμένων. Οπως λέει και ο Νταβίντ στο βιβλίο, οι Ενκαντάδας ήταν δικές τους, ανήκαν στην πόλη τους, αυτή την πόλη με τα αναρίθμητα τζαμιά, τις παλιές εκκλησιές και τις σκοτεινές συναγωγές. Ήταν κομμάτι της ζωής της πόλης και κομμάτι της ζωής όλων τους εβραίων, μουσουλμάνων, χριστιανών, ήταν τα μεγάλα, σοφά τους αδέλφια, πάντα εκεί και πάντα έτοιμα να τους προστατέψουν. Στη σκιά τους, αιώνες τώρα, είχαν μεγαλώσει γενιές ολόκληρες. Το μνημείο είχε αντέξει σεισμούς, πλημμύρες και φωτιές, είχε βγει αλώβητο από επιδρομές βαρβάρων - Σαρακηνοί, Νορμανδοί, Φράγκοι, Ενετοί, όλοι ήθελαν τούτο το λιμάνι στην άκρη των Βαλκανίων και είχε παραμείνει στον τόπο που το γέννησε, ακόμα και τριακόσια χρόνια μετά την κατάκτηση των Οθωμανών. Η υπόθεση του βιβλίου περιστρέφεται γύρω από την κλοπή και τη μερική καταστροφή του συγκροτήματος των Μαγεμένων από Γάλλους αρχαιοκάπηλους. Γύρω απ αυτό το ιστορικό γεγονός βλέπουμε να εξυφαίνονται σχέσεις μεταξύ μελών των διαφόρων κοινοτήτων που απαρτίζουν την πόλη. Σχέσεις που διέπονται από προκαταλήψεις αλλά και, ίσως κυρίως, από προσωπικά οικονομικά συμφέροντα ανεξάρτητα από οικογενειακούς και πολιτισμικούς δεσμούς. Οι σχέσεις αυτές οδηγούν αναγκαστικά και σε συγκρούσεις. Δεν υπάρχουν όμως μόνο συγκρούσεις. Υπάρχει και συνεργασία ανάμεσα στους Χριστιανούς και τους Εβραίους, κι όχι απλώς συνεργασία αλλά και αγάπη και έρωτας. Η Κόντζογλου όμως δεν εξιδανικεύει αυτές τις περιπτώσεις. Ξέρει καλά την ιστορία και παρουσιάζει μία Θεσσαλονίκη εκείνης της 2
εποχής που είναι μακριά από την περιβόητη και περιπόθητη σήμερα έννοια της πολυπολιτισμικότητας. Βλέπουμε την Ελληνοχριστιανική κοινότητα να κρατάει αποστάσεις από την Εβραϊκή, την Εβραϊκή να αγνοεί σχεδόν την Ελληνοχριστιανική αλλά και τις δυο μαζί από τη μια να αποζητούν σχέσεις με την άρχουσα Τουρκική κοινότητα κυρίως για οικονομικούς λόγους αλλά από την άλλη να αναζητούν τρόπους για να πλήξουν η μία την άλλη. Μπορεί αυτές οι καταστάσεις να είναι γνωστές στους ιστορικούς αλλά νομίζω ότι είναι μία από τις πολύ λίγες φορές που σ ένα μυθιστόρημα παρουσιάζεται ο κοινωνικός ιστός της Θεσσαλονίκης κυρίως του 19ου αιώνα, ή τουλάχιστον πτυχές του, που είναι άγνωστες στο ευρύ κοινό. Ο ίδιος ο Νταβίντ του βιβλίου εξηγεί στην κόρη του την παρουσία των Εβραίων στην πόλη λέγοντας ότι [...] οι Σεφαραντίμ* είχαν έρθει στη Θεσσαλονίκη διωγμένοι από τους βασιλείς της Ισπανίας για την πίστη τους στον ένα και μοναδικό Θεό. Έτσι, τούτη η πόλη είχε γίνει η δεύτερη πατρίδα τους αφού εδώ ρίζωσαν, δούλεψαν, έφτιαξαν οικογένειες, γέννησαν τα παιδιά τους, έθαψαν τους νεκρούς τους, λάτρεψαν τον Θεό και απόκτησαν βιός. Όσοι απόκτησαν δηλαδή, γιατί και πολλοί από τους συμπατριώτες τους ήταν φτωχοί, δεν μπόρεσαν να ορθοποδήσουν. Εδώ βλέπουμε να αποδομείται ο μύθος των πλούσιων Εβραίων που ζούσαν εδώ, μύθος που παρεμπιπτόντως ισχύει μέχρι σήμερα. Γνωρίζουμε από ιστορικές μελέτες και από περιγραφές περιηγητών ότι η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ήταν μεν η πολυπληθέστερη αλλά η κοινωνική της διαστρωμάτωση δεν διέφερε και πολύ από την ελληνική: Υπήρχαν πράγματι μερικοί πλούσιοι βιομήχανοι, αργυραμοιβοί και έμποροι. Υπήρχε μία μικρή σχετικά τάξη μικροπωλητών και υπαλλήλων, ο κυρίως πληθυσμός όμως αποτελούνταν από πάμφτωχους μεροκαματιάρηδες, εργάτες και 3
άνεργους τους οποίους προσπαθούσαν να ανακουφίσουν τα διάφορα ιδρύματα της κοινότητας ή οι Εβραίοι της Διασποράς. Η καθημερινή ζωή των περισσοτέρων ήταν πολύ δύσκολη και οι φυσικές καταστροφές, οι πυρκαγιές και οι επιδημίες ήταν ανελέητες για όλες τις κοινότητες. Υπήρχε αλληλεγγύη μεν εσωτερικά στις κοινότητες αλλά όταν πια ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός άρχισε να εισέρχεται στην πόλη συναντάμε όλο και περισσότερα δείγματα αλληλεγγύης μεταξύ μελών διαφορετικών κοινοτήτων πάντα όμως κάτω από την αυστηρή Τουρκική διοίκηαη. Οι ιμάμηδες της πόλης, ο Αρχιραβίνος αλλά και το νεοσύστατο τότε ελληνικό κράτος είχαν ασφαλώς τις αντιρρήσεις τους για τη προγραμματιζόμενη βίαιη απομάκρυνση των Μαγεμένων από τη Θεσσαλονίκη. Ολες οι πλευρές όμως, για τους δικούς της λόγους η καθεμιά, δεν έσπευσαν να αντισταθούν σθεναρά σε μία πράξη που ήταν φανερό ότι είχε την άδεια και την υποστήριξη της Πύλης στην Κωνσταντινούπολη. Τα προσχήματα γι αυτή τους την αδιαφορία ήταν κυρίως θεολογικά: Στο κάτω - κάτω επρόκειτο για ειδωλολατρικά απομεινάρια σε μία πόλη που ο πληθυσμός της ήταν μονοθεϊστικός, στις διάφορες εκφάνσεις του. Τι σχέση είχαν ο Διόνυσος, ο Γανυμήδης, η Λήδα, η Μαινάδα, η Αύρα, ο Διόσκουρος, η Αριάδνη και ο Δίας με τον έναν και μοναδικό Θεό; Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η τοποθέτηση των εβραίων ηρώων του βιβλίου σχετικά μ αυτό το θέμα: Η νεαρή εβραία ρωτάει τον πατέρα της όταν μαθαίνει ότι το μνημείο θα φύγει από τη Θεσσαλονίκη: Αφού [οι Μαγεμένες] είναι των Ρωμιών από τα παλιά χρόνια, δεν μας ανήκουν, δεν είναι δικές μας για να πάρει αμέσως την απάντηση: Είναι όλων μας [...]Ανήκουν σ αυτήν εδώ την πόλη. Η συγγραφέας έχει ήδη εξηγήσει πρωτύτερα ότι αυτή η πόλη είναι η πατρίδα τους. εδώ γεννηθήκαμε, εμείς και οι προπαππούδες των 4
προπαππούδων μας, αυτός ο τόπος πια είναι δικός μας, τον πονάμε και μας πονάει, ίζα μία. Και είναι όντως ιστορικό γεγονός ότι οι Εβραίοι που ζούσαν στη Θεσσαλονίκη τον 19ο αιώνα, αλλά και ως σήμερα, ήταν απόγονοι Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη σε διάφορες ιστορικές περιόδους και ήταν επόμενο να θεωρούν την πόλη ως πατρίδα τους. Μάλιστα σ ένα σημείο του βιβλίου μία ομάδα Ελλήνων χριστιανών αμφισβητεί το δικαίωμα του καθοδηγητή της ομάδας τους να θεωρεί ως Ρωμιό έναν Εβραίο που συμμετείχε στη συνάντηση της ομάδας. Αλλά ο Δάσκαλος, όπως τον αποκαλούν, αγκαλιάζει τον Εβραίο και του λέει Μπορεί να μας χωρίζει μια θρησκεία αλλά μας ενώνει η πατρίδα και συνεχίζει: λαός είναι ο καθένας που αγαπάει τούτα τα χώματα. Πράγματι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης από πολύ παλιά θεωρούσαν τη Θεσσαλονίκη ως πατρίδα τους. Θυμάμαι τη χαρακτηριστική απάντηση που δίνει ένας νέος Σαλονικιός στην ερώτηση ενός Νορβηγού επισκέπτη στα τέλη του 19ου αιώνα όταν αυτός τον ρωτάει τι εθνικότητα έχει. Είμαι Σαλονικιός. Οι Ελληνες χριστιανοί της Θεσσαλονίκης μπορούσαν τότε να αναφέρονται στην Ελλάδα ως πατρίδα τους, οι Τούρκοι στην Οθωμανική αυτοκρατορία, οι άλλες εθνότητες στα αντίστοιχα εδάφη που ήταν η κοιτίδα τους δικού τους έθνους. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης όμως είχαν χάσει εδώ και χιλιάδες χρόνια την πατρίδα τους με την εδαφική τουλάχιστον έννοια της. Γι αυτούς ο μόνος τόπος που μπορούσαν να θεωρήσουν ως πατρίδα ήταν η πόλη τους, η Θεσσαλονίκη. Μπορεί οι άρχοντες της πόλης να ήταν οι Οθωμανοί, οι Ελληνες χριστιανοί να είχαν ως σημείο αναφοράς, ειδικά μετά τη Γαλλική επανάσταση, την Ελλάδα, ανεξάρτητα από τα εδαφικά πραγματικά της σύνορα στις διάφορες χρονικές περιόδους, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης όμως το μόνο έδαφος με το οποίο είχαν 5
άμεση σχέση ήταν η πόλη της Θεσσαλονίκης. Και πρέπει να πω ότι η συγγραφέας αποδίδει πολύ πειστικά αυτή τη στάση των Εβραίων. Καταλήγοντας, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το βιβλίο είναι μυθιστόρημα και η συγγραφέας σε μία μεταφυσική διάθεση δίνει ανθρώπινη υπόσταση στα αγάλματα αλλά και στο γάτο τον Λευτέρη που διαμαρτύρεται συνεχώς αλλά και αγαπάει τον νοικοκύρη του και την αγαπημένη του. Αυτό το λογοτεχνικό μεταφυσικό εύρημα μετατρέπεται σε τραγική προφητεία που αφορά τη Θεσσαλονίκη και τους κατοίκους της όταν ο Διόνυσος από τις Μαγεμένες λέει στην Αννίκα, την Εβραία ηρωίδα, Αν φύγουμε εμείς από δω και σεις κάποτε θα φύγετε, πάλι θα ξεριζωθείτε, πάλι με αίμα και στάχτη θα ταΐσετε τη γη 6