20. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΕΝ ΜΕΣΣΗΝΗ Μετά μακράν διακοπήν έπανελήφθησαν κατά τό 1957 διά τοΰ υπο- γραφομένου αι άνασκαφαί τής Αρχαιολογικής Εταιρείας εν άρχαίμ Μεσσήνη (παρά τό σημερινόν χωρίον Μαυρομάτι). Κατά ταΰτας εκαθαρίσθη όλοσχερώς και έξηρευνήθη λεπτομερέστερον τό διά των άνασκαφών τών αειμνήστων Θεμ. Σοφοΰλη (1895) και Γεωργίου Π. Οικονόμου (1909 και 1925) άποκαλυφθέν συγκρότημα τριών μνημειωδών οικοδομημάτων, δπερ έθεω- ρεΐτο άνήκον εν τφ συνόλφ του εις τό υπό πάλαι ει'ρεθείσης επιγραφής (ΠΑΕ 1895, 27) άναφερόμενον Συνέδριον ήτοι τό Βουλευτήριον τής Μεσσήνης. Ό ολοκληρωτικός καθαρισμός και ή εκ νέου μελέτη τοΰ συγκροτήματος τοΰτου, οΰτινος συνετάχθη τό παρατιθέμενον λεπτομερές σχέδιον καιό- ψεως (εΐκ. 1) άντ'ι τοΰ συνοπτικωτάτου, δπερ είχε παράσχει δ αείμνηστος Οικονομος (ΠΑΕ 1909, εΐκ. 3), άπέδειξεν, δτι τά άπαρτίζοντα τό συγκρότημα διαμερίσματα δεν είναι, ώς ένομίσθη, μέρη ενός και τοΰ αύτοΰ οικοδομήματος δηλ. τοΰ Συνεδρίου άλλ άποτελοΰσι, καίπερ συνεχόμενα, τρία διαφόρου προορισμοΰ οικοδομήματα και δή τό μέν προς Βορράν (είκ. 1, Α) μικρόν θέατρον, τό μέσον (Β) προπυλαιοειδή είσοδον προς τήν δυτικώς τοΰ δλου συγκροτήματος έκτεινομένην Αγοράν, τό δέ τρίτον ήτοι τό νότιον (Γ) τό Συνέδριον. Και τοΰ μέν θεάτρου (Α) εκαθαρίσθη τό κοΐλον από τών καλυπτόντων τά εδώλια αυτοΰ χωμάτων κα'ι θάμνων, έγένετο δέ μάλιστα και μερική άνα- στήλωσις αΰιοΰ δι επαναφοράς τών άτάκτως εσκορπισμένων λίθινων εδωλίων του εις τάς άρχικάς των θέσεις (πίν. 53, α. β). Εκαθαρίσθη ωσαύτως καί τό πλεΐστον τής ορχήστρας, άπαλλαγέν τών θάμνων καί τοΰ σωροΰ τών χωμάτων, άτινα τήν έκάλυπτον (πίν. 53, β). Κατά τήν άπομάκρυνσιν μάλιστα τών χωμάτων τούτων άνευρέθησαν και δυο μονόλιθοι δωρικοί ήμικίονες (πίν. 54,α) ά'νευ τών κιονοκράνων των προερχόμενοι είτε έκ τοΰ προσκηνίου ε ίτε δπερ πιθανώτερον εκ τίνος εις τό άνω διάζωμα εύρισκομένης στοάς, όποτε καί εξηγείται διατί εις τρίτος ήμικίων ευρέθη επί τής έ'κτης έκ τών κάτω σειράς εδωλίων, ώς φαίνεται καί εις τόν πίν. 53, α. Έκαθαρίσθησαν ωσαύτως καί τά εκατέρωθεν τής σκηνής παρασκήνια, ώς καί ή σκηνή, ή πρός τήν ορχήστραν επικοινωνία τής όποιας έγίνετο διά τριών, ώς συνήθως, θυρών, ών εύρέθησαν κατά χώραν τά κατώφλια (είκ. 1). Τό κοΐλον, σχήματος μεγαλυτέρου τοΰ ημικυκλίου, άπηρτίζετο έξ ένδεκα
122 Πρακτικά τής Αρχαιολογικής Εταιρείας 1957 W < a Ο ι_ < Ο <1 ο W ο <1 ο Ε ίκ. 1. Κ άτοψ ις τοϋ έν Μεσσήνη κτηριακού συγκροτήματος.
'Αναστασίου Κ. Όρλάνδου: Άνασκαφή έν Μεσσήνη 123 σειρών εδωλίων, διηοειτο δέ διά δυο κλιμάκων διευθυνομένων προς το κέντρον εις τρεις κερκίδας. Δυο άλλαι κλίμακες ανόδου ύπήρχον επίσης κατά τα άκρα τοΰ κοίλου, παρά τάς παρόδους (είκ. 1). Υπεράνω των 11 πρώτων σειρών εδωλίων υπήρχε διάδρομος, εις δν ήδύνατό τις νά φθάση είτε διά τών κλιμάκων είτε από τής άνατολικώς παραθεούσης το δλον συγκρότημα ανηφορικής όδοΰ είτε καί διά βαθμιδών μέ πλατύσκαλα, τά όποια εύρίσκοντο δεξιμ καί αριστερά τοΰ κοίλου (είκ. ΐ). Επειδή δέ ή προς άνατολάς οδός εύρίσκετο εις στάθμην ύψηλοτέραν, ή εις την ορχήστραν καί τήν σκηνήν προσπέλασις έγίνετο τη βοήθεια κλιμάκων, έκ τών οποίων ή προς τήν ορχήστραν άπετελεϊτο έκ 10 βαθμιδών πλάτους 2.35 μ., αί εκατέρωθεν τών οποίων παρειαί ήσαν έπιμελώς λαξευμέναι (είκ. 1). Ευθύς υπέρ τό διάζωμα υπήρχε βαθμιδωτόν ανάλημμα, τοΰ οποίου έβεβαιώθησαν τέσσαρες τουλάχιστον δόμοι. Τό ανάλημμα τοΰτο θά ύπεστήριζε τά χώματα οριζοντίου ανδήρου εκτεινόμενου οριζοντίους οκτώ καί πλέον μέτρα προς βορράν (είκ. 1) καί φέροντος πιθανώς προς τό μέρος τοΰ κοίλου τά εύρετθέντα ήμικιόνια διατεταγμένα έν εΐδει καμπύλης στοάς. Λέγω δέ τοΰτο διότι προ τής σκηνής δέν εύρέθησαν ίχνη στυλοβάτου τίνος ή μεμονωμένων λίθων, οΐτινες θά έχρησίμευον ως θεμέλιον τών ήμικιονίων. Ήτο δέ τό εϊρημένον άνδηρον προσιτόν από τής ΒΔ. αύτοΰ γωνίας, ένθα παρατηρούνται θεμέλια άναβάσεως έκ τοΰ υπέρ τήν αγοράν ανδήρου προς τό άνδηρον τοΰ θεάτρου. Περαίνοντες τον' περί τοΰ θεάτρου λόγον άναφέρομεν δτι τό άνω αύτοΰ άνδηρον περιβάλλεται, κατά τήν βόρειον καί τήν ανατολικήν αύτοΰ πλευράν υπό ισχυρού άναλημματικοΰ τοίχου έκτισμένου κατά μέν τό κάτω αύτοΰ μέρος διά λείων ορθοστατών μετά βάσεως καί στέψεως, κατά δέ τό άνω διά ψευδισοδόμου κυφωτοΰ συστήματος (bombe) (βλ. πίν. 54, β). Τό μεσαΐον οικοδόμημα (Β) άπεδείχθη δτι είχε τό τυπικόν σχέδιον πρόπυλου, όδηγοΰντος από τής προς άνατολάς ευρισκόμενης ανηφορικής όδοΰ προς τήν προς δυσμάς καί χαμηλότερον έκτεινομένην Αγοράν. Τό πρόπυλον τοΰτο έφερεν εις τό μέσον περίπου τοΰ μήκους του έγκάρσιον τοίχον (είκ. 1), διατρυπώμενον υπό τριών μιας μέσης μεγαλυτέρας καί δύο εκατέρωθεν μικροτέρων θυρών τών οποίων διατηρούνται τά κατώφλια μετά τών σχετικών τόρμων διά τούς σύρτας καί τάς στρόφιγγας. Προς άνατολάς τοΰ έγκαρσίου τοίχου υπήρχε πρόστασις άποτελουμένη έκ δύο τετραγώνων πεσσών όρθοτιμένων μεταξύ δύο ισχυρών παραστάδων, οί πεσσοί δ οΰτοι, ώς καί αί άντίστοιχοι παραστάδες, έβαινον έπί κυματιοφόρου βάσεως, έστέφοντο δέ υπό έπικράνου. Κορμοί, βάσεις καί έπίκρανά των κατέκειντο έρριμμένα παρά τάς οικείας θέσεις, ή δέ μελέτη τών σωζομένων τεμαχίων αύτών έπιτρέπει ού μόνον τήν έπί τοΰ χάρτου άναπαράστασιν άλλά καί αύτήν ακόμη τήν άναστήλωσιν, ήν θέλομεν έπιχειρήσει έν πρόσεχε!
124 Πρακτικά τής 'Αρχαιολογικής 'Εταιρείας 1957 μέλλοντι. Επιστυλίων όμως δυστυχώς κα'ι γείσων ούδέν εύρέθη τεμάχιον μέχρι τοϋδε. Μεταξύ τών πεσσών καί τοϋ εγκαρσίου τοίχου διεσώθη ολόκληρον τό δάπεδον άποτελούμενον εκ μεγάλων τετραγώνων πλακών (είκ. 1). Τουναντίον τό προς την δυτικήν πλευράν τμήμα τοϋ πρόπυλου, όπερ ήτο ελαφρώς κεκλιμένον προς δυσμάς, έστερεΐτο πλακοστρώσεως, ως άπέδειξεν ή μέχρι τοΰ φυσικοΰ βράχου σκάφη του (πίν. 56α). Διάφορος επίσης ήτο καί ή σΰνθεσις τής προς δυσμάς, ήτοι τής προς την Αγοράν βλεπούσης προστάσεως. Αυτή άπετελεΐτο εκ δΰο πωρίνων κιόνων μεταξύ δυο παραστάδων (πίν. 55). ΤΗσαν δ οι κίονες οΰτοι ρυθμού κορινθιακού και ειχον ύψος πολύ μεγαλυ- < 6.4-2 6.35 Ε ικ. 2. Κάτοψις τοΰ παρά τήν νοτίαν πλευράν τής Αγοράς Ηρώου. τερον τοΰ τών πεσσών και τοΰτο διότι, έν φ ή γενική δίκλινης στέγη τοΰ προπΰλου ήτο ολόκληρος όριζοντία, τά φέροντα αυτήν στηρίγματα ειχον τάς βάσεις των εις διάφορον στάθμην, επειδή τά δυτικά ήσαν κατά 1.00 μ. περίπου χαμηλότερον τοποθετημένα. Τών κιόνων εύρέθησαν αί ίωνικαί μετά πλίνθου βάσεις (πίν. 55) ως καί τεμάχια τών πωρίνων κορινθιακών κιονόκρανων των. Τέλος τό νότιον διαμέρισμα (Γ) σχήματος τετραγώνου διαστάσεων 20.80X21.60 μ. έφερε κατά τάς τρεις αύτοΰ πλευράς (Βόρειον, Ανατολικήν καί Νοτίαν) καλώς σοσζόμενον λίθινον συνεχές κάθισμα (πίν. 57) μετά συμφυούς καμπύλου έρεισινώτου, υπέρ τό όποιον έβαινον δρθοστάται στεφόαε- νοι ύπό εσωτερικού γείσου, οΰτινος εύρέθησαν πλείονα τεμάχια (πίν. 56, β). Ή τετρακλινής στέγη τού συνεδρίου εστηρίζετο εσωτερικώς επί 4 στηριγμάτων, ενός τών οποίων εύρέθη ό βατήρ, φέρων έν τφ μέσφ ορθογώνιον τόρμον προσηλώσεως ιωνικής βάσεως κίονος (πίν. 58, α).
'Αναστασίου Κ. Όρλάνδου: Άνασκαφή έν Μεσσήνη 125 Τελευταίου έκαθαρίσθη και ήρευνήθη τό παρά την ΒΔ. γωνίαν τοΰ Συνεδρίου κείμενον Ήρφον (πίν. 58, β). Τοϋτο έχει εν κατόψει σχήμα ορθογώνιον, διαστάσεων 6.40X3.50 μ. (είκ. 2) άποτελειται δ έκ κανονικών ορθογωνίων λίθων συνδεόμενων διά πειομόρψων συνδέσμων (εικ. 2). Εις τό ανατολικόν του ήμισυ ύπάρχουσι δυο υπόγειοι σαρκοφάγοι κατεσκευασμέναι ή μία παρά την άλλην καί διαστάσεων όμοΰ 1.40X2.00 μ. Αΰται δμως ειχον από καιροΰ συληθή. Εις ποιον ανήκε τό μνημεΐον δεν είναι δυνατόν νά έξακριβωθή, ελλείψει επιγραφής ή άλλης τινός μαρτί'ρίας. Έκ τής θέσεως ό'μως αυτού, ιδρυμένου έν έπιφανεΐ τόπιο τής Αγοράς, δυνομεθα νά συναγάγωμεν ότι θά πρόκειται περί τίνος οικογενειακού τάφου σημαίνοντος προσώπου (δρα σχετικώς Γ. Π. CUkonomon, ΠΑΕ 1925, 64). ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΟΡΛΑΝΔΟΣ
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι ΓΙιναξ 53 α β. Τό κοιλον του θεάτρου (άνω) πρό και (κάτω) μετά την άναστήλωσιν.
ΠίΝΑΞ 54 ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι β. Τό ανατολικόν κυςρωτόν ανάλημμα τοΰ 9-εάτρου.
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι ΓΤίΝΑΞ 55 Άποψις τοΰ θεάτρου άπό τοΰ πρόπυλου.
ΠίΝΑΞ 56 ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνη β. Τά εσωτερικά γείσα τής αιθούσης τού Συνεδρίου.
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι Πιναξ 57 Η βόρειος πλευρά τής αιθούσης τοΰ Συνεδρίου μετά τοϋ παρ αυτήν συνεχούς λιαίνου εδράνου. Αριστερά όπισθεν τμήμα τοΰ προπΰλου.
ΠίΝΑΞ 58 ΙΊΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνη α. Μία των εσωτερικών βάσεων κίονος στηρίξεως τής στέγης τοΰ Συνεδρίου. β. Τό παρά τήν Νοτίαν πλευράν τής αγοράς Ήρώον.
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι ΓΙιναξ 53 α β. Τό κοιλον του θεάτρου (άνω) πρό και (κάτω) μετά την άναστήλωσιν.
ΠίΝΑΞ 54 ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι β. Τό ανατολικόν κυςρωτόν ανάλημμα τοΰ 9-εάτρου.
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι ΓΤίΝΑΞ 55 Άποψις τοΰ θεάτρου άπό τοΰ πρόπυλου.
ΠίΝΑΞ 56 ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνη β. Τά εσωτερικά γείσα τής αιθούσης τού Συνεδρίου.
ΠΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνηι Πιναξ 57 Η βόρειος πλευρά τής αιθούσης τοΰ Συνεδρίου μετά τοϋ παρ αυτήν συνεχούς λιαίνου εδράνου. Αριστερά όπισθεν τμήμα τοΰ προπΰλου.
ΠίΝΑΞ 58 ΙΊΑΕ 1957. 20. αναςκαφη εν μεςςηνη α. Μία των εσωτερικών βάσεων κίονος στηρίξεως τής στέγης τοΰ Συνεδρίου. β. Τό παρά τήν Νοτίαν πλευράν τής αγοράς Ήρώον.