Ποιητική, θρησκευτική και θηλυκή ταυτότητα σε δύο ποιήτριες της µεταπολεµικής γενιάς: Ιωάννα Τσάτσου και Ζωή Καρέλλη Maila García Amorós Η επιλογή των δύο αυτών ποιητριών οφείλεται σε δύο συγκεκριµένους λόγους. Πρώτον, αναλύοντας τις θηλυκές προσωπικότητες της Α' Μεταπολεµικής Γενιάς, συνειδητοποίησα τις πολλαπλές συµπτώσεις που υπάρχουν µεταξύ τους, τόσο σε βιογραφικό όσο και σε λογοτεχνικό επίπεδο. Δεύτερον, όσον αφορά στο θέµα της ταυτότητας, παρατήρησα ότι, παρόλο που ο τρόπος της θρησκευτικότητας είναι κάπως διαφορετικός στην κάθε µία, είναι περισσότερο υπαρξιακός στην Καρέλλη 1 ενώ στο έργο της Τσάτσου διαφαίνεται µια µεγάλη πίστη στην ορθοδοξία 2, όµως υπάρχει ένα κοινό στοιχείο που τις φέρνει πολύ κοντά: η αναζήτηση της ταυτότητάς τους µέσω της θρησκείας. Οι βιογραφικές συµπτώσεις ορίζονται εν µέρει από τις ιστορικές εξελίξεις που έζησαν. Πρέπει να υπενθυµίσουµε ότι η Ιωάννα Τσάτσου γεννήθηκε στη Σµύρνη το 1902 και απεβίωσε στην Αθήνα το 2000, ενώ η Ζωή Καρέλλη γεννήθηκε το 1901 στη Θεσσαλονίκη όπου και απεβίωσε το 1998. Συµπτωµατικά, καµία από τις δύο δεν γεννήθηκε σε ελληνικό έδαφος, γεγονός που έχει µεγάλη σηµασία για το θέµα που εξετάζουµε, όπως θα δούµε αργότερα. Οι εµπειρίες των ζωών τους, εποµένως, υπήρξαν σχεδόν παράλληλες. Ίσως το πιο αξιοπρόσεχτο να είναι η µακροζωία αµφοτέρων των ποιητριών, η Ιωάννα Τσάτσου έφτασε στα 98 και στα 97 η Ζωή Καρέλλη. Αυτό δεν είναι καθόλου ασήµαντο αν σκεφτούµε ότι ήδη κατά τον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο ήταν µιας ηλικίας που τους επέτρεπε να καταλάβουν τις ιστορικές εξελίξεις που διαδραµατίζονταν στη χώρα τους και να τα θυµούνται χρόνια αργότερα έτσι ώστε να επηρεαστούν από αυτές. Έπειτα, έζησαν όλα τα γεγονότα που συντάραξαν το έθνος κατά τον 20 ο αιώνα, το Εθνικό Διχασµό, η κάθε µία σε µια από τις δύο πλευρές, τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κατοχή, τον Εµφύλιο Πόλεµο, το καθεστώς της 21 ης Απριλίου και την εισβολή στην Κύπρο. Επιβάλλεται να τονιστεί επίσης ότι και οι δύο ήταν αδερφές δύο σηµαντικών αντιπροσώπων της γενιάς του 30, του Γιώργου Σεφέρη η Τσάτσου και του Νίκου 1 Βλ. Γ. Μανουσάκη, Ο πόλεµος και οι συνέπειές του στην ποίηση της Ζωής Καρέλλη στο Η πορεία της ποιήτριας Ζωής Καρέλλη, Αθήνα, Ευθύνη, 1997, σελ. 84. 2 Βλ. Ε.Ν., Μόσχου, Το θρησκευτικό βίωµα στην ποίηση (1945-1985) στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης. Νεοελληνική µεταπολεµική (1945-1985), Γνώση, Αθήνα, 1987, σελ. 478.
Γαβριήλ Πεντζίκη η Καρέλλη. Αντίθετα µε την Ιωάννα Τσάτσου, η οποία ίσως να είναι περισσότερο γνωστή ως αδερφή του Σεφέρη και κυρίως ως σύζυγος του Κωνσταντίνου Τσάτσου παρά ως λογοτέχνιδα, η Ζωή Καρέλλη είχε πάντα µια δυνατή παρουσία στην πνευµατική ζωή της Θεσσαλονίκης 3, ανεξαρτήτως από τον αδερφό της και τον άντρα της. Η λογοτεχνική τους δραστηριότητα ξεκίνησε σχετικά αργά, όταν πλέον ήταν ώριµες γυναίκες 4, και την ίδια περίπου περίοδο. Η πρώτη εµφάνιση της Ζωής Καρέλλη στη λογοτεχνική σκηνή χρονολογείται το 1940, µε τη δηµοσίευση της ποιητικής της συλλογής Πορεία. Ανάµεσα στην πρώτη και τη δεύτερη συλλογή µεσολάβησε µία περίοδος οχτώ ετών. Από το 1948, που εµφανίστηκε η δεύτερη συλλογή της Η εποχή του θανάτου, οι δηµοσιεύσεις της ήταν αλλεπάλληλες. Όσον αφορά την Ιωάννα Τσάτσου, παρ όλο που η πρώτη λογοτεχνική της δηµοσίευση, το ηµερολόγιό της Φύλλα Κατοχής, ανάγεται στο 1965, η λογοτεχνική της πορεία είχε ξεκινήσει αρκετά χρόνια πριν, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όπως επισηµαίνει η ίδια στο πεζογραφικό της έργο 5. Εκτός από το ηµερολόγιό της, εκείνα τα χρόνια συνέγραψε πολλά ποιήµατα, που θα συγκέντρωνε αργότερα στην πρώτη ποιητική της συλλογή Λόγια της Σιωπής, που δηµοσιεύτηκε το 1969. Εφόσον έζησαν ακριβώς µέσα στις ίδιες ιστορικές εξελίξεις, είναι λογικό να εντοπίζονται πολλά κοινά θέµατα στο ποιητικό τους έργο, τα οποία οφείλουµε να πούµε ότι απαντούν επίσης στα κοινά θέµατα της Γενιάς 6. Σ αυτό το σηµείο θα ήθελα να υπογραµµίσω ότι, παρόλο που η Ιωάννα Τσάτσου έχει συµπεριληφθεί στη Β' Μεταπολεµική Γενιά 7, πιθανώς λόγω της ηµεροµηνίας έκδοσης της πρώτης ποιητικής της συλλογής στα τέλη της δεκαετίας του 60 (1969), ανήκει όµως στη Α'. Τα θέµατα που αγγίζει και οι εκφραστικοί τρόποι που χρησιµοποιεί τη φέρουν πολύ πιο κοντά στους λογοτέχνες της Α' Μεταπολεµικής Γενιάς. Η έµπνευση της ποίησής της 3 Βλ. Σ. Ι., Καργάκου, Ζωή Καρέλλη: Η Σαπφώ της Θεσσαλονίκης στο Η πορεία..., ό, π., σελ. 33. 4 Βλ. Κ. Α. Τσιρόπουλος, Για την ποίηση της Ιωάννας Τσάτσου στο Το Φέγγος της Ιωάννας Τσάτσου, Αθήνα, Ευθύνη, 2002, σελ. 33. N. Παππάς, Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973), Αθήνα, Τύµφη, 1973, σελ. 400. Σ. Ι., Καργάκου, Ζωή Καρέλλη: Η Σαπφώ της Θεσσαλονίκης ό, π., σελ. 33. 5 I. Τσάτσου, Φύύλλα..., ό. π., σελ. 28. Της ίδιας, Κυδαθηναίων 9, ό. π., σελ. 157. 6 Βλ. Μ. Γ. Μερακλής, Μικρά εισαγωγικά στην Ελληνική µεταπολεµική ποίηση στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης..., ό. π., σσ. 25-37. 7 J. A., Moreno Jurado, Antología de la poesía griega, Madrid, Ediciones Clásicas, 1997, σσ. 723.
αναβλύζει από την ίδια πηγή από όπου προέρχεται και η ποίηση της Καρέλλη, της Μελισσάνθης 8, της Όλγας Βότση, κλπ. Όπως σηµειώθηκε στην αρχή, στην ποίηση της Τσάτσου και της Καρέλλη υπάρχουν πολλά κοινά θέµατα, όπως ο θάνατος, το πέρασµα του χρόνου, το αίσθηµα του φευγαλέου, η απουσία, η µεταφυσική αναζήτηση, η αναζήτηση του εαυτού τους και η θρησκευτικότητα, τα οποία, εκτός των άλλων, προκύπτουν προφανώς από παρόµοιες εµπειρίες ζωής, όπως αυτές σφραγίστηκαν από την ιστορία της Ελλάδας. Θα ήταν όµως λάθος να συµπεράνουµε ότι όλα τα κοινά στοιχεία που εντοπίζονται στο έργο τους προκύπτουν αποκλειστικά από τα ιστορικά γεγονότα που έζησαν. Υπάρχει πληθώρα µοτίβων που πηγάζουν από τη θηλυκή τους ταυτότητα, όπως η φθορά της οµορφιάς και η απώλεια του έρωτα. Το κοινό θέµα που θα αναλυθεί είναι πώς, εξ αιτίας των ιστορικών εξελίξεων που έζησαν, κυρίως της Κατοχής και του εµφυλίου πολέµου, οι θρησκευτικές τους αναζητήσεις αποτελούν έναν τρόπο να βρουν τις ρίζες τους στην πίστη των προγόνων τους 9 και µέσα από αυτή, την ταυτότητά τους. Ο σκοπός λοιπόν αυτής της µελέτης είναι να αναλυθεί πώς συσχετίζεται το θέµα της ταυτότητας µε τη θρησκεία στο έργο αυτών των δύο ποιητριών. Μπορούµε να µιλήσουµε για θρησκευτική ταυτότητα στις περιπτώσεις της Ιωάννας Τσάτσου και της Ζωής Καρέλλη; Και οι δύο τους δηλώνονται ξεκάθαρα ορθόδοξες µέσα στην ποίησή τους. Πέρα όµως από το ποια είναι η θρησκεία τους ή το δόγµα τους, φανερώνεται ότι, µέσω της θρησκείας, προσπαθούν να βρουν τον εαυτό τους, να επιβεβαιώσουν την ύπαρξή τους µέσα στο χρόνο και στο χώρο, να ανακαλύψουν ποιές είναι οι ίδιες και ποιές είναι οι ρίζες τους, µε άλλα λόγια, προσπαθούν να βρουν την ταυτότητά τους. Στο έργο και των δυο αυτών ποιητριών διαφαίνεται η αποξένωση από τον εαυτό τους. Προφανώς εξ αιτίας των οδυνηρών εµπειριών της Κατοχής και του εµφυλίου πολέµου 10, έχουν χάσει τη συνείδηση του εαυτού τους και νιώθουν ξένες στον τόπο που µένουν 11. Στο έργο της Κυδαθηναίων 9, η Ιωάννα Τσάτσου εκφράζει άµεσα αυτή την 8 Μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι η Μελισσάνθη ανήκει στη Γενιά του '30 Βλ. Ν. Παππά, Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973), Τύµφη, Αθήνα, 1973, σελ. 393. Άλλοι όµως θεωρούν ότι ανήκει στη 'Α Μεταπολεµική Γενιά Βλ. Λ. Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζης, Αθήνα, 2007, σελ. 342. 9 Βλ. Σχετικά Ε.Ν., Μόσχου, Το θρησκευτικό βίωµα στην ποίηση..., ό. π., σσ. 463-482. 10 Κ. Πληζής, Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης της ζωής Καρέλλη στο Η πορεία..., ό. π., σελ. 164. 11 Είναι κι αυτό ένα κοινό στοιχείο µε τα άλλα µέλη της γενιάς. Βλ. Μερακλης, Μικρά εισαγωγικά στην Ελληνική µεταπολεµική ποίηση στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης..., ό. π., σσ. 25-37.
αποξένωση όταν, αναφερόµενη στα χρόνια του εµφυλίου πολέµου, επισηµαίνει Δὲν γνωρίίζαµε ποίίοι εἴµαστε 12. Στην περίπτωσή της, η αποξένωση αυτή προέρχεται ασφαλώς από πολύ πιο µακριά, από το συναίσθηµα ξεριζωµού από τη Μικρά Ασία. Παρόλο που στο έργο της Ὁ ἀδερφός µου ὁ Γιῶργος Σεφέρης επισηµαίνει ότι Ποτέ δεν νιώσαµε ξεριζωµένοι 13 αναφέρεται όµως στα χρόνια που ζούσαν στη Μικρά Ασία και που ένιωθαν Έλληνες. Η Μικρά Ασία, η Σµύρνη, δεν αποτελούν γι αυτήν κάτι διαφορετικό από την Ελλάδα. Όταν όµως συµβαίνει η καταστροφή και η Μεγάλη Ιδέα καταποντίζεται, το αίσθηµα ξεριζωµού αρχίζει να διαµορφώνεται και θα διαπεράσει πολλά από τα ποιήµατά της. Έτσι στην πρώτη ποιητική της συλλογή Λόγια τῆς σιωπῆς συµπεριλαµβάνεται αυτό το ποίηµα: Στόόν τόόπο πούύ γεννήήθηκα ξέένη, στόό σπίίτι τοῦ πατέέρα µου στόό σπίίτι πούύ χτισα ξέένη, πατρίίδα πούύ εἶσαι; κι ἐσύ τοῦ ἥλιου ἡ ζεστασιὰ γυρεύύω τ ἀχνάάρια σου θάά δείίχνουνε πώώς κάάποτε ζοῦσα στήήν αὐγουστιάάτικη γήή µαζίί µέέ τήή χρυσὴ πυγολαµπίίδα στόό χορτάάρι πούύ ἀντιφέέγγιζαν τάά µάάτια σου τάά ἐκστατικάά 14. Ήδη από τον πρώτο στίχο, φανερώνεται πως η ποιήτρια νιώθει πια ξένη στον τόπο που γεννήθηκε και αναζητά την πατρίδα της και τις ρίζες της. Είναι σηµαντικό να δοθεί έµφαση στη λέξη ξένη, γιατί µ αυτή εκφράζει την αποξένωσή της σ όλο το ποιητικό της έργο. Σ ένα άλλο ποίηµα της συλλογής Ἔλεγος (1971) η ποιήτρια αναζητά κάτι που λείπει από τη ζωή της, το οποίο η ίδια δεν µπορεί να ορίσει. Αυτό όµως που αναζητά µπορεί να είναι η δική της θέση της στο χρόνο και στο χώρο. Σάάν µαχαιριάά ἀπόότοµα Κάάτι µοῦ λείίπει Καίί γυρίίζω καίί ψάάχνω ἀκόµα καίί µέές στήήν ἔντονη ζωήή κάάτι µοῦ λείίπει, 12 I. Τσάτσου, Κυδαθηναίων 9, Αστρόλαβος/Ευθύνη, Αθήνα, 1993, σελ. 107. 13 Ι. Τσάτσου, (1973) Ο αδερφός µου ο Γιώργος Σεφέρης, Αθήνα, Εστία, 2004, σελ. 24. 14 Ι.Τσάτσου, Ποιήµατα 1 ος τόµος, Αθήνα, Ίκαρος, 1977, σελ. 21.
ἀγωνίίζοµαι γύύρω στόό φῶς πούύ δέέ βλέέπω το νιώώθω καίί τόό διψῶ ἔκλεισα τόόν ἥλιο ἀπ' ἔξω 15. Ίσως γι αυτόν τον λόγο, σ ένα από τα πρώτα ποιήµατα της ίδιας συλλογής, Το µεγάλο παιδεµό, πριν αναφερθεί στο θέµα του ποιήµατος, τοποθετείται στο χώρο και στο χρόνο: Περπατήήσαµε ἡ ἀναρίίθµητη συντροφιάά σ αὐτόό τόό χώώρο τῆς ἱστορίίας πούύ ὀνοµάάζουµε Ἑλλάάδα σ αὐτόόν τόόν σιδερέένιο αἰώώνα πούύ ἀριθµοῦµε εἰκοστόό 16. Μέσα στους τρόπους που ψάχνει η Ιωάννα Τσάτσου για να αντιµετωπίσει αυτό το κενό είναι η αγάπη και ο έρωτας, µε τον οποίο φαίνεται ότι προσπαθεί να βρει το νόηµα της ύπαρξής της, όπως συµπεραίνεται από το εξής ποίηµα της συλλογής Ἄτµητο φῶς (1969): Θάά µέέ σκέπαζε ἡ πλήήξη τόό ξενίίτεµα ἡ ἀδιάάφορη τοῦ θανάάτου ἀναµονήή, ὁ κόόσµος χωρίίς νόόηµα θάά εἶχε στεγνώώσει Θάά ψάάχνα ἕνα κλαρίί νάά κρατηθῶ περιµέένοντας τήήν ὥρα τῆς µοίίρας µου, µα µοῦ χάάρισε ὁ Θεόός νάά σ ἀγαπῶ, καίί ὁ σφυγµόός τῆς γῆς χτυπάάει στήήν καρδιάά µου τήήν ἴδια 17. Όµως ο έρωτας, όπως και η οµορφιά, δεν είναι στην ποίησή της παντοτινά, είναι φευγαλέα και σβήνουν, γεγονός που απελπίζει την ποιήτρια: Έφυγεν ο έρωτας / 15 Στο ίδιο, σελ. 25. 16 Ι.Τσάτσου, Ποιήµατα 1 ος τόµος, ό. π., σελ. 98. 17 Στο ίδιο, σελ. 58.
σβήστηκεν η οµορφιά... 18 εκφωνεί στο ίδιο έργο, ενώ χρόνια αργότερα στο Φῶς τῃ σκοτίᾳ (1992): Ἡ ζωήή στάάχτη κάάλυψε τόόν ἔρωτα ἀλλοίίωσε ἀκόόµη καίί τὴν µνήήµη τούύ ἔρωτα καίί αἰωρούύµαι στόό κενόό 19. Πού καταφεύγει λοιπόν όταν πλέον δεν µπορεί να βρει το νόηµα της ύπαρξής της στην οµορφιά ή στον έρωτα; Πού αναζητεί τον εαυτό της, τον λόγο της ζωής της; Όταν πλέον ο έρωτας και η οµορφιά διαλύονται, αυτό που µένει είναι η θρησκεία, η σκέψη του Θεού. Έτσι, στο έργο της Λόόγια τῆς Σιωπῆς γράφει: Ἔρωτες ἀγάάπες κρύύφτηκαν στάά τρίίστρατα σβήήνανε, κι ἐγώώ κυλοῦσα κάάτω ἀπ τόό φόόρτο τῆς ψυχῆς µου µέέ τόό ποτάάµι τώώρα πιόό τραχύύ καίί ταχύύ πρόός τήήν ἄχρωµη θάάλασσα τοῦ θανάάτου ἄπορη. Μάά ξαφνικάά σ ἀντίίκρισα Σάάν µι ἀναπάάντεχη καλοσυνιάά Σάάν χρέέος γιάά θείία µετάάδοση, Θαµπόό τόό σύύµβολο τῆς λύύτρωσης ἀνάάλαµψε Καίί στάάθηκες ν ἀφουγκραστεῖς Προσεχτικόός. 20 Έτσι, σιγά σιγά, και πλέον στα χρόνια της Κατοχής 21, σχηµατίζεται το θρησκευτικό της αίσθηµα. Η θρησκεία, η ορθοδοξία, αποτελούν για την Ιωάννα Τσάτσου όχι µόνο ένα καταφύγιο και έναν τρόπο να βρει παρηγοριά στις πιο δύσκολες στιγµές της ζωής της 22, αλλά επίσης το µέσο για να βρει τον εαυτό της και να ανακαλύψει την ταυτότητά της. Είναι πολλαπλά τα ποιήµατα στα οποία εκφράζει την ιδέα της θρησκείας ως απάντηση στα ερωτήµατά της για τον εαυτό της και το πρόβληµα της ύπαρξής της. Ένα παράδειγµα αποτελεί το εξής ποίηµα από την ίδια συλλογή: Ἡ σιωπήή τῆς νύύχτας 18 Στο ίδιο, σελ. 77. 19 Ι. Τσάτσου, Φῶς τῃ σκοτίᾳ, Αστρόλαβος/Ευθύνη, Αθήνα, 1992, σελ. 30. 20 I. Τσάτσου, Ποιήµατα, ό. π., σελ. 46. 21 Βλ. K. Τσάτσος, Λογοδοσία µίας ζωής, Οι Εκδόδεις των Φίλων, Αθήνα, 2001, σελ. 554. 22 Βλ. Ε. Γλύκάτζη-Αρβελέρ, Είναι καιρό να µιλήσουµε για µια εθνική ποιήτρια σε Το Φέγγος της Ιωάννας Τσάτσου, ό. π., σελ. 17.
πούύ βαθαίίνει ἀπόό τήήν ἀπλωµέένη στόό σκοτάάδι φωνήή τοῦ γρύύλου, τόό θρόόισµα τοῦ ἀνέέµου µέές τάά κλαδιάά Ἡ γαλήήνη πούύ ἀπαλύύνει τόό ἄπειρο πρόόβληµα Ἐσύύ. 23 Αυτό το Εσύ είναι ο θεός όπως εµφανίζεται σ όλα αυτά τα ποιήµατα 24. Σε πολλά αλλά φανερώνεται πως πριν υπάρξει ο Θεός, η ψυχή της δεν είχε µορφή, δεν είχε χαρακτηριστικά. Με άλλα λόγια, η ποιήτρια δεν µπορούσε να συνειδητοποιήσει τον εαυτό της, την προσωπικότητά της, την ταυτότητά της. Μόνο µε την παρουσία του Θεού η ζωή της αποκτάει νόηµα και η ψυχή της µορφή: Μηδενισµέένη θαµπωµέένη σέέ ἱκετεύύω γονατιστήή µέέ τόόση λύύπη µέέ τόόση λύύπη ἄσπρα περιστέέρια στάά κάάγκελα στῆς ἐκκλησιάάς τόό παραθύύρι ἡ ὄψη Σου ἡ ἀνθρώώπινη ἡ ὄψη Σου ἡ σφραγισµέένη ἀπόό ἀγάάπη εἶναι κοντάά µου µοῦ ἀπαντᾶς Χριστέέ µου, ἄµορφη ἡ ψυχήή µου νιογέέννητη καινούύργια στάά θείία Σου χέέρια τρεµαµέένη ἀκούύει τήή µορφήή πούύ θάά τῆς δώώσεις µοῦ ἀπαντᾶς Χριστέ µου, ἡ ζέέστα τῆς λατρείίας µου Σ ἄγγιξε Σ ὅλο τόόν κόόσµο εἶµαι µόόνη µαζίί Σου. 25 23 I. Τσάτσου, Ποιήµατα, ό. π., σελ. 35. 24 Κ. Π. Μιχαηλίδης, Η θρησκευτικότητα στην ποίηση της Ιωάννας Τσάτσου στο Για την Ιωάννα Τσάτσου, Παρακείµενα Ευθύνη, Αθήνα, 1995, σ. 8. 25 I. Τσάτσου, Ποιήµατα, ό. π., σελ. 36.
Αναφέραµε πριν ότι µέσα στην ποίηση και µέσω της θρησκείας η ποιήτρια προσπαθεί να βρει τις ρίζες της ώστε να ξαναβρεθεί µε τον εαυτό της, να ανακαλύψει την ταυτότητά της:...ἀκούύω τόό τραγούύδι τῆς σιωπῆς Σου ἡ ἀνάάσα Σου µέέσα στίίς ρίίζες µου 26... Ποιες είναι αυτές οι ρίζες στις οποίες βρίσκει η ποιήτρια την ταυτότητά της; Το Βυζάντιο. Μέσω της θρησκείας η ποιήτρια δεν βρίσκει µόνο την θρησκευτική αλλά και την εθνική της ταυτότητα, επειδή όταν ανακαλεί τις βυζαντινές τις ρίζες δεν ανακαλεί µόνο την ορθοδοξία αλλά και τη ρωµιοσύνη, στην οποία ανήκει. Σ όλο το έργο της γίνεται µια ταύτιση της ορθοδοξίας µε τη βυζαντινή παράδοση. Έτσι στο έργο της Ώρες του Σινά, µιλώντας για την επίσκεψή της στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης τόνιζε: Γιατίί ἡ µονήή τῆς Ἅγιας Αἰκατερίίνης, συνέέχεια τοῦ Βυζάάντιου, ζωντανήή ἱστορίία µας, νίίκησε τοῦς ἀντίίξοους αἰώώνες 27, ταυτίζοντας έτσι τη θρησκεία του Βυζαντίου µε όλη τη βυζαντινή παράδοση. Μ αυτόν τον τρόπο η θρησκευτική της ταυτότητα γίνεται και εθνική ταυτότητα, είναι χριστιανή ορθόδοξη και είναι βυζαντινή. Ἀκούύµπησα τήή φούύχτα µου στήή λιωµέένη σου πέέτρα Ἐγώ ἡ χριστιανήή βυζαντινήή σοῦ φέέρνω τήήν πίίστη 28 Επισηµάνθηκε στην αρχή ότι ο τόπος γεννήσεως των δύο αυτών ποιητριών διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο σε σχέση µε το θέµα της ταυτότητας. Είχαµε τονίσει ότι καµία από τις δύο ποιήτριες δεν γεννήθηκε σε ελληνικό έδαφος, αλλά σε εδάφη που άνηκαν στην οθωµανική αυτοκρατορία. Το αίσθηµα ξεριζωµού είναι παρόν σε πολλά από τα ποιήµατα της Ιωάννας Τσάτσου. Η ποιήτρια όµως ψάχνοντας την ταυτότητά της νιώθει ρωµιά, χριστιανή βυζαντινή. Η Ορθοδοξία την οδηγεί στις βυζαντινές της ρίζες και οι βυζαντινές ρίζες της στη ρωµιοσύνη. Σ όλα αυτά τα ποιήµατα η ποιήτρια αναζητάει µία πατρίδα και τα χνάρια της. Η πατρίδα της όµως ήταν µια από τις λεγόµενες χαµένες µετά την Καταστροφή του '22. Η Τσάτσου υπογραµµίζει πολύ συχνά στο έργο της την ελληνικότητα της Μικράς Ασίας ενώνοντας τις διάφορες περιόδους της ιστορίας της ελληνικής παρουσίας στην περιοχή, από την αρχαιότητα έως τη σηµερινή εποχή. Μ αυτόν τον τρόπο τονίζει τις ελληνικές ρίζες της ως ρωµιά. Πολύ αντιπροσωπευτικό παράδειγµα αποτελεί το τελευταίο ποίηµα της ποιητικής 26 Στο ίδιο, σελ. 38 27 I. Τσάτσου, Ὥρες..., ό. π., σελ. 8. 28 I. Τσάτσου, Ποιήµατα, ό. π., σελ. 140
συλλογής Χρέος, στον οποίο µε την εικόνα του νησιού του Οµήρου, τη Χίο, ενώνει τη Μικρά Ασία µε το Βυζάντιο: Ἄφησέέ µέέ ψιθυριστά στόό κοχύύλι τοῦ πελάάγου σου νάά σέέ τραγουδήήσω µ ἕνα νησίί τῆς Πίίστης, τάά κύύµατα σου φέέρνουν τόό στεναγµόό τῆς Νιόόβης ἀπόό τήήν ἀντιπέέρα γῆ πικρίίζει ἡ ἀρµύύρα τους ἀπόό τάά δάάκρυάά της. Ἄφησέέ µέέ νάά σοῦ πῶ ἕνα στίίχο νησίί τοῦ Ὁµήήρου, ὅπως σέέ εἶδα ροδιάά ν ἀναδύύεσαι µέέσα στα µεσηµέέρια, τόό κάάθε ρόόδι σου τρούύλος ὁ βυζαντινόός ὁ κεντηµέένος ἀπόό κεραµίίδι, ἀµέέτρητα τάά ρόόδια σου οἱ κεντηµέένοι τρούύλοι νοσταλγίίες τοῦ αὐτοκράάτορα τοῦ ἐξόόριστου πούύ καβαλάάρης ἀνέέβαινε πλαγιέές, κορφέές σου σηµαδεύύοντας τάά βράάχια γιάά τόό τάάµα του. Βυζαντινοίί κι ἑµείίς προσκυνητέές διαβαίίνουµε στ ἀχνάάρια του θαυµάάζοντας στάά δάάση µικρέές φωτιέές νάά φωτίίζουν τήήν εἰκόόνα της Παναγιᾶς τῆς Δεοµέένης πούύ ἀπαντᾶ στήή θλίίψη τῆς Νιόόβης. 29 Η Νιόβη εµφανίζεται σ όλο το έργο της Ιωάννας Τσάτσου ως το σύµβολο της Μικράς Ασίας 30. Όταν λοιπόν κάνει αναφορά στο στεναγµό τῆς Νιόβης ή στη θλίψη τῆς Νιόβης, κάνει αναφορά στη συντέλεια της Ιωνίας. Η Τσάτσου ενώνει µ αυτόν τον τρόπο όλες τις περιόδους της ιστορίας της Ελλάδας και µάλιστα της Μικράς Ασίας, την αρχαία, µε το σύµβολο της Νιόβης, αλλά και µε την παρουσία του Οµήρου, την βυζαντινή και τη σύγχρονη εποχή. Πρέπει να τονιστεί ότι η Ιωάννα Τσάτσου δεν παρουσιάζεται απλώς ως µία σύγχρονη Ελληνίδα που επισκέπτεται το νησί αλλά, για µια ακόµα φορά, ως βυζαντινή. Βυζαντινοίί κι ἑµείίς προσκυνητέές επισηµαίνει. Για την Ιωάννα Τσάτσου το Βυζάντιο εξακολουθεί να υπάρχει στην ορθοδοξία και, εφόσον είναι ορθόδοξη, είναι και βυζαντινή, εδώ βρίσκει τον εαυτό της και την ταυτότητά της, είναι χριστιανή ορθόδοξη, εποµένως είναι και βυζαντινή. 29 Ι. Τσάτσου, Χρέος, Ίκαρος, Αθήνα, 1981, σελ. 39. 30 Χαµένη γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἡ γῆ τῆς Νιόβης. Ἴσως ἐκείνη ἡ δακρυσµένη µητέρα, αἰῶνες τώρα, µοιρολογεῖ τούτη τὴν ὥρα. Ι. Τσάτσου, Ὁ ἀδερφός µου..., ό. π., σ. 179.
Όσον αφορά τη Ζωή Καρέλλη, πρέπει να σηµειωθεί, πριν µπούµε στο θέµα, ότι στην περίπτωσή της, τα όρια ανάµεσα στη µεταφυσική αναζήτηση και τη θρησκευτική ποίηση δεν είναι εντελώς ξεκάθαρα 31. Παρ όλα αυτά, στο ποιητικό της έργο παρατηρούµε µια διαδικασία παρόµοια µ αυτήν που είδαµε στην ποίηση της Ιωάννας Τσάτσου. Ήδη στα ποιήµατα της πρώτης συλλογής της Πορεία (1940) εντοπίζονται µερικά ποιήµατα που φανερώνουν την αποξένωσή της από τον εαυτό της, όπως π.χ. οι εξής στίχοι του ποιήµατος Ατοµικό : Ποῦ πῆγα καὶ δὲ βρίίσκοµαι πουθενάά; Εἶµαι ὁ Λάάζαρος ποὺ δὲν πέέθανε γιὰ νὰ τὸν ἀναστήήσει ὁ Σωτήήρ 32. Σ αυτούς τους στίχους παρουσιάζονται για πρώτη φορά αισθήµατα που θα επαναλαµβάνονται αργότερα σε µεταγενέστερες συλλογές (και κυρίως στις τελευταίες) όπως λ.χ. ο αποπροσανατολισµός και η αποξένωση τόσο από τον εαυτό της όσο και από τον Θεό. Μέσω της µορφής του Λαζάρου η ποιήτρια εκφράζει την αδυναµία της να φτάσει στον Θεό για να ξαναβρεί το νόηµα της ζωής της. Λίγο παρακάτω, στο ίδιο ποίηµα, τονίζει ξεκάθαρα Κανέένας ἑαυτόός µου δὲ θ ἀκολουθήήσει 33. Σε άλλα ποιήµατα αµφιβάλλει και για την ύπαρξή της, την οποία δεν συνειδητοποιεί χωρίς την παρουσία του άλλου Ἄν δὲ γνωρίίσεις τὴν ὕπαρξήή µου / δὲν ὑπάάρχω 34 επισηµαίνει στο ποίηµα Ἀπορία της ίδιας συλλογής. Μόνο καταφεύγοντας στη θρησκεία κατορθώνει να βρει το στοιχείο που την ελευθερώνει από την αµφιβολία, όπως εκφράζει στο ποίηµα Λιποψυχία, µε την παρουσία αυτή τη φορά του αγγέλου 35 : Εἶδα τὸν Ἄγγελο. Ξεδίίπλωµα λαµπρὸ τοῦ ἑαυτοῦ µου, ὡρίίµασµα τῆς ὑποµονήής τοῦ ἑαυτού µου... Καὶ εἶδα τὸν ἑαυτὸ µοῦ νὰ χωρίίζεται Νἀνοίίγει καὶ νὰ προσφέέρεται Ὅπως ἡ δροσερὴ γῆ στὴ θέέρµη Καλοκαιρινοῦ ἥλίίου. 31 Κ. Πληζής, Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης της ζωής Καρέλλη στο Η πορεία της ποιήτριας Ζωής Καρέλλη, ό. π., σελ. 162. 32 Ζ. Καρέλλη, Τα ποιήµατα, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2000, τ. α, σελ. 23. 33 Στο ίδιο, σ. 23. 34 Στο ίδιο, σ. 29. 35 Στα θρησκευτικά ποιήµατά της, η Ζωή Καρέλλη δεν απευθύνεται µόνο στον Θεό, αλλά και στους αγγέλους, στην Παναγία και στους άγιους. Βλ. Κ. Πληζής, Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης..., ό. π., σελ. 170.
Εἶδα τὸν Ἄγγελο. ἀνέέβλυζεν ἡ ἐντὸς µου ζωὴ πηγὴ καµµιὰ ἀπορίία δὲν µπορεῖ νάά σταθεῖ 36. Πρέπει να λάβουµε υπ όψιν όµως ότι αυτά τα αποσπάσµατα συµπεριλαµβάνονται στην πρώτη ποιητική της συλλογή Πορεία. Ανάµεσα στην πρώτη αυτή συλλογή και τη δεύτερη µεσολάβησαν οχτώ χρόνια, µέσα στα οποία πραγµατοποιήθηκαν η Κατοχή και ο εµφύλιος πόλεµος, γεγονότα που θα επηρεάσουν έντονα τη ζωή και το έργο της Καρέλλη. 37 Στη δεύτερη συλλογή της, Η εποχή του θανάτου, συναντάµε πλέον πολλά στοιχεία που κάνουν άµεση αναφορά σ αυτά τα ιστορικά γεγονότα 38. Από αυτή τη στιγµή το θέµα της ύπαρξης και του ξένου εαυτού επαναλαµβάνονται συχνά στο έργο της. Είναι σηµαντικό να τονιστεί ότι το θέµα αυτό εµφανίζεται συνέχεια επίσης στο έργο πολλών µελών της ίδιας γενιάς 39, αποτελώντας ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της 40. Η Καρέλλη λοιπόν αναρωτιέται για την ίδια την ύπαρξή της και προσπαθεί να βρει το στοιχείο που θα δώσει νόηµα στη ζωή της. Όπως στην περίπτωση της Ιωάννας Τσάτσου η Καρέλλη ονειρεύεται να το βρει στον έρωτα:... Ποῦ εἶν ὁ ἔρως; Ποῦ θὰ ἐκλείίψει ὁ πόόθος διάάπυρος; Ὄρθιους µᾶς ἀναδίίνει πρὸς τὸν οὐρανόό ἡ πνοή τῆς µαταιόότητας πῶς σβήήνει τὸ φῶς τῆς σηµασίίας µας; Ὤ ἄν γινόόταν ἀπειράάριθµη στὸν ἀτέέλειωτο χρόόνο ἡ ἀγάάπη µας ν ἀποσπάάσει ἀπ τὸν ἄµορφο καιρόό τόό ὅριο ποὺ µᾶς ἀνήήκει τ ὄνειρο τῆς αἰωνιόότητας ἡ βεβαιόότητα νὰ συµβεῖ. Θ ἀγαπήήσουµε τόόσο τὴν ζωὴ κι ἄν βγοῦµε ἀπ τοῦ χρόόνου τὴν διαταγήή, θὰ συναντήήσουµε τὸν κόόσµο ἀγαπώώντας τὸ πέέρασµάά µας, 36 Στο ίδιο, σελ. 39. 37 Κ. Πληζής, Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης της ζωής Καρέλλη, ό. π., σελ. 164. 38 Βλ. σχετικά Γ. Μανουσάκη, Ο πόλεµος και οι συνέπειές του στην ποίηση της Ζωής Καρέλλη στο Η πορεία της..., ό. π., σσ. 84-111. 39 Ξ. Α. Κόκολης, Ο ξένος εαυτός. Ένα θεµατικό συστατικό της πρώτης µεταπολεµικής ποιητικής παραγωγής στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης..., ό. π., σσ. 293-307. 40 Βλ. Μ. Γ. Μερακλής, Μικρά εισαγωγικά στην Ελληνική..., ό. π., σσ. 25-37.
παρουσίία µὲ δύύναµη ὁλόόκληρη 41. Η ποιήτρια εκφράζεται σ αυτό το ποίηµα όµως σε υποθετικό λόγο. Ονειρεύεται να µπορέσει να καταφύγει στον έρωτα και, µ αυτόν τον τρόπο, να βρει το νόηµα της ύπαρξής της. Ωστόσο ο έρωτας είναι κάτι το εφήµερο και φευγαλέο: Περιµέένω τὸν ἔρωτα, τὴ µορφὴ, τὴν ἀγάάπη γιὰ νὰ γράάψω Τ ὄνοµά µου σέέ τούύτον, ποὺ πολὺ Προχώώρησε βίίαια, τὸν χρόόνο 42. Η ποιήτρια δεν συνειδητοποιεί την ύπαρξή της από µόνη της, χρειάζεται µια στήριξη. Πού βρίσκεται η στήριξη αυτή; Στη θρησκεία, στο Θεό. Πολύ αντιπροσωπευτικό παράδειγµα αποτελεί το ποίηµά της Οἱ µυστικοί γάµοι τῆς Αγ. Αἰκατερίνης που συµπεριλαµβάνεται στο έργο της Χαλκογραφίες και εἰκονίσµατα (1952): Ἀνέέγγιχτη καθαρόότητα ἡ ἀνάάγκη ἄσπιλη ὁδηγίία µου πρὸς τὸν Κύύριον, µὲ πληρώώνει πυκνὴ προσφοράά. Μ ἐπισκέέφτηκε, τὴν πᾶσαν αἰσθάάνθηκα σηµασίία του. Ἡ θείία ἀγγίίζει ἐκλογήή, ἐτοιµασίία. Δὲ µὲ πειράάζει κανεὶς ἄνθρωπος. Μὲ καλεῖ ὁ Κύύριος τῆς µόόνης ἀγάάπης στὴ δικήή του ζῶ προσταγήή, προσδοκίία µὲ τὴν εἰκόόνα του µέέσα στὴν ὄψη µου, ἀδάάµαστη, µύύχια ὑπεροψίία. Ἐκείίνος εἶναι ἡ πᾶσα δικήή µου προσπάάθεια. Καθὼς Ἐκείνος ὑπάάρχει ὑπάρχω κι ἐγώ, εἶµαι ὅπως µ ἔχ ὑποτάξει κι ὑποσχεθεῖ 43. Η θρησκεία, η σκέψη του Θεού, αποτελούν την κορύφωση της προσπάθειάς της για να επιβεβαιώσει την ύπαρξή της. Πώς βρίσκει την ταυτότητα µέσα στη θρησκεία, πού ψάχνει τις ρίζες της; Όπως και η Ιωάννα Τσάτσου, στην ορθόδοξη παράδοση, στην παράδοση που παρέλαβε από τους προγόνους της. Πολλοί κριτικοί έχουν τονίσει τη µεγάλη επιρροή του Βυζαντίου στο έργο της Καρέλλη 44. Πράγµατι, το έργο της 41 Ζ. Καρέλλη, Τα ποιήµατα, ό. π., σ. 166. 42 Στο ίδιο, σελ. 172. 43 Ζ. Καρέλλη, Τα ποιήµατα, ό. π., σ. 313. 44 Δ. Γ. Τσάκωνα, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίασ και πολιτικής κοινωνίας, Σώφρων, Αθήνα, 1992, τ. 8 ος, σελ. 301. Κ. Φράιερ, Σύγχρονη ελληνική ποίηση: από τον Καβάφη ως το Βρεττάκο, Κέδρος, Αθήνα,
πληµµυρίζεται από βυζαντινές εικόνες. Στο εκτενές ποίηµα Ἡ στενή πύλη της συλλογής Το Σταυροδρόµι (1973) γίνεται µία αναδροµή στην ιστορία και στα διάφορα µέρη της Θεσσαλονίκης, µια πόλη µε έντονη βυζαντινή παράδοση: Ενώ λίγο παρακάτω Μακριὰ δὲν εἶναι ἡ ἐκκλησίία, ὅπου ἡ θεοσεβὴς µητέέρα µοῦ πήήγαινε τακτικάά, στὴν Γοργοεπήήκοο ἢ τὴν ἐλπιδοφόόρο Δεξιάά. Παληὰ καὶ ἡ ἄλλη ἐκκλησίία, γλυκειὰ ἡ Γρηγορήήτρα ἡ Παναγούύδα ὡς τὴν ἀποκαλοῦσαν ἡ µάάµµη, ἡ προµάάµµη, ὅλες γυναίίκες φιλόόθρησκες, σεµνὲς καὶ σοβαρέές... Καὶ πρὸς τὰ τείχη τῆς πόόλης µου ἡ πίίστη τῶν προγόόνων µου µὲ ὑψώώνει, ἀγάάπης ἄνθιση ἡ ἄνοδος µου ὅµως δύύστροφη κι ἄγνωστη µέένει µου ἡ παραδοχήή 45. Το ποίηµα αυτό δεν αποτελεί µόνο µια αναπόληση στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, αλλά κυρίως έναν τρόπο να επιστρέψει στις ρίζες της 46, µια προσπάθεια να βρει την ταυτότητά της στην ορθόδοξη παράδοση των προγόνων της. Σ αυτό ακριβώς το σηµείο εντοπίζεται η µεγάλη διαφορά ανάµεσα στην Ιωάννα Τσάτσου και τη Ζωή Καρέλλη όσον αφορά το θέµα της ταυτότητας. Η Ιωάννα Τσάτσου καταφέρνει να βρει την ταυτότητά της στη θρησκεία, και συγκεκριµένα στην ορθοδοξία. Στην ποίηση της Καρέλλη γίνεται φανερή η προσπάθειά της να ταυτιστεί µε την πίστη των προγόνων της. Συνειδητοποιεί ότι ανήκει σ αυτήν την παράδοση, ότι είναι µέλος αυτής της εκκλησίας 47, όµως µόνο στον εαυτό της θα βρει τον εαυτό της. Μόνο όταν νιώσει πως ο Θεός δεν τη βοηθάει και κοιτάξει µέσα της ανακαλύπτει την ταυτότητά της. Στη συλλογή της Ἀντιθέσεις συµπεριλαµβάνονται µερικά ποιήµατα που δείχνουν πως η Καρέλλη κατόρθωσε να βρει την ταυτότητά της στον ίδιο της τον εαυτό. Ήδη ο τίτλος είναι πολύ ενδεικτικός Γέννηση εἰς ἑαυτόν :... Ὅταν µ ἄφησες, καθὼς Σὲ καλοῦσα νὰ µὲ βοηθήήσεις, ἡ συντριβήή µου γνώώρισε ὅλο τὸ µέέγεθος τῆς ἔξαρσης 1982, σελ. 163. Β. Τ. Γιούλτση, Οι θεολογικοί προσανατολισµοί της Ζωής Καρέλλη στο Η Πορεία..., ό. π., σ. 17. 45 Ζ. Καρέλλη, Τα ποιήµατα, ό. π., τ. β, σ. 142-144. 46 Βλ. Κ. Πληζής, Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης της ζωής Καρέλλη ό. π., σελ. 169. 47 Βλ. το ίδιο, σελ. 170.
ποὺ ἀνήήκει στὴν ψυχὴ καὶ τὸ σχήήµα µου. Ὅταν σοῦ µίίλησα κι ἀποστράάφηκες καὶ µ ἄφησες µόόνο, ἐγώ ἀποστράάφηκα, µονάάχος µου ἔµεινα µόόνος, τόότε δοκίίµασα πάάνω στήή γλῶσσα τῆς πολλῆς µου λαλιᾶς, τὸν ἕνα λόόγο τῆς πιὸ δυνατῆς παρηγοριᾶς. Ὅταν σ ἀποζητοῦσα µὲ τὴν ἀπογνωση σὰ σηµάάδι στὰ χέέρια, σήήµαντρο, ὅπως τῶν λοβιασµέένων ποὺ τοὺς φοβοῦνται οἱ ἐλεοῦντες, ἐσὺ µ ἄφησες νὰ σηκώώσω µιὰ πρόόφαση κι ἐγώ µπόόρεσα νὰ ἀποφασίίσω πὼς εἶµαι.... Ὅταν Ἐσέένα ρώώτησα τὸν ἑαυτό µου ρωτώώντας, γιατίί; Ὁ ἑαυτός µου τοίίµασε τὴν ἀπάάντηση ποὺ ἦταν ἐτοιµασµέένη, εἶχε δοθεῖ, εἶχε δεθεῖ ἡ ἀνησυχίία µὲ τὴ γαλήήνη, ἡ γῆ µὲ τὸν οὐρανόό, ζυγιάάστηκε ἡ στιγµὴ µετέέωρη, σὲ ἄγνωστο φῶς κι εἶδα τὸν ἑαυτό µου ὁλόόκληρο ἦταν ἁπλό καὶ συνηθισµέένο, τόόσο ποὺ δέέχτηκα νὰ τὸ παραδεχτῶ 48. Την ίδια σκέψη συναντάµε σ ένα από τα τελευταία ποιήµατα της συλλογής. Η ποιήτρια, συνειδητοποιώντας ότι δεν πρόκειται να βρει απαντήσεις στα ερωτήµατά της στη θρησκεία ή στο Θεό, στρέφει το βλέµµα προς τον εαυτό της ώστε να ανακαλύψει εκ νέου την ταυτότητά της εκεί. Σ αυτό το ποίηµα η ποιήτρια συνειδητοποιεί την γυναικεία της ταυτότητα. Είναι πλέον η άνθρωπος όπως λέει και ο τίτλος, η γυναίκα που από µόνη της είναι ικανή να βρει τον εαυτό της, να ξέρει ποια είναι και πώς είναι ανεξαρτήτως από τη θρησκεία, από τον Θεό και από τον άντρα: Ἐγὼ γυναίίκα, ἡ ἄνθρωπος ζητοῦσα τὸ πρόόσωπόό Σου πάάντοτε ἦταν ὡς τώώρα τοῦ ἀνδρὸς καὶ δὲν µπορῶ ἀλλιῶς νὰ τὸ γνωρίίσω. 48 Ζ. Καρέλλη, Τα ποιήµατα, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2000, τ. β, σσ. 92-93.
Ποιόός εἶναι καὶ πῶς πιὸ πολὺ µονάάχος παράάφορα, ἀπελπισµέένα µονάάχος, τώώρα, ἐγὼ ἢ ἐκείίνος; Πίίστευα πὼς ὑπάάρχω, θάά ὑπάάρχω, ὅµως πόότε ὑπήήρχα δίίχως του καὶ τώώρα πῶς στέέκοµαι, σὲ ποιὸ φῶς, ποιὸς εἶναι ὁ δικόός µου ἀκόόµα καϋµόός; Ὦ, πόόσο διπλάά ὑποφέέρω χάάνοµαι διαρκῶς, ὅταν Ἐσὺ ὁδηγόός µου δὲν εἶσαι.... Δὲν φαίίνεται ἀκόόµα τόό τραγικόό τοῦ ἀπρόόσωπου, οὔτε κι ἐγὼ δὲν µπορῶ νὰ τὸ φανταστῶ ἀκόόµα, ἀκόόµα. τὶ θὰ γίίνει ποὺ τόόσο καλάά, τόόσα πολλάά ξέέρω καὶ γνωρίίζω καλλίίτερα, πὼς ἀπ τὸ πλευρόό του δὲν µ ἔβγαλες. Καὶ λέέω πὼς εἶµαι ἀκέέριος ἄνθρωπος καὶ µόόνος. Δίίχως του δὲν ἐγινόόµουν καὶ τώώρα εἶµαι καὶ µπορῶ κι εἴµαστε ζεύύγος χωρισµέένο, ἐκείίνος κι ἐγὼ τὸ δικόό µου τὸ φῶς, ἐγὼ πόότε σελήήνη εἶπα πὼς δὲν θὰ βαστῶ ἀπ τὸν ἥλιο κι ἔχω τόόσην ὑπερηφάάνεια ποὺ πάάω τὴ δικήή του νὰ φτάάσω καὶ νὰ ξεπεραστῶ, ἐγὼ, ποὺ τώώρα µαθαίίνοµαι καὶ πλήήρως µαθαίίνω πὼς θέέλω σ ἐκείίνον ν αντισταθῶ καὶ δὲν θέέλω ἀπὸ κείίνον τίίποτα να δεχτῶ καὶ δὲν θέέλω νὰ περιµέένω. Δὲν κλαίίω, οὔτε τραγούύδι ψάάλλω. µὰ γίίνεται πιὸ ὀδυνηρόό τὸ δικόό µου ξέέσκισµα ποὺ τοιµάάζω, γιὰ νὰ γνωρίίσω τὸν κόόσµο δι ἐµοῦ, γιὰ νὰ πῶ τὸ λόόγο τὸ δικόό µου ἐγώ ποὺ ὡς τώώρα ὑπήήρξα
γιὰ νὰ θαυµάάζω, νὰ σέέβοµαι και ν ἀγαπῶ. ἐγὼ πιὰ δὲν τοῦ ἀνήήκω καὶ πρέέπει µονάάχη νὰ εἶµαι, ἐγὼ, ἡ ἄνθρωπος. 49 Αυτό το δεύτερο πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται είναι ο Θεός. Η ποιήτρια αναγνωρίζει τον Θεό στο πρόσωπο του άντρα και του µιλάει. Κάποιοι έχουν ερµηνεύσει αυτό το ποίηµα ως ένα παράδειγµα του αγώνα των γυναικών για την απελευθέρωση τους από τους άντρες 50. Για άλλους δε, η Καρέλλη αντιστέκεται στο Δηµιουργό 51. Στην αρχή του ποιήµατος όµως η ποιήτρια απευθύνεται ξεκάθαρα στον Θεό και αναφέρει ότι θέλει να αντισταθεί στον άντρα. Έπειτα, διαβάζοντας το ποίηµα Ἡ ἄνθρωπος, αντιλαµβανόµαστε ότι όχι µόνο συµπληρώνει αυτήν την ιδέα αλλά πηγαίνει ένα βήµα πιο πέρα. Στο προηγούµενο ποίηµα, Γέννηση εἰς ἑαυτόν, η ποιήτρια είναι πια ικανή να βρει τον εαυτό της χωρίς τη συνδροµή της θρησκείας ή του Θεού. Στην αρχή του ποιήµατος Ἡ ἄνθρωπος η ποιήτρια αµφιβάλλει ακόµα αν θα καταφέρει από µόνη της να βρει την ταυτότητά της χάάνοµαι διαρκῶς / ὅταν Ἐσὺ ὁδηγόός µου δὲν εἶσαι, αλλά καθώς προχωράει ο λόγος, η αµφιβολία ολοένα και εξαφανίζεται, αφήνοντας χώρο σε µια απόλυτη βεβαιότητα ποὺ τώώρα µαθαίίνοµαι καὶ πλήήρως / µαθαίίνω πὼς θέέλω σ ἐκείίνον ν αντισταθῶ. Στο τέλος, η ποιήτρια είναι ικανή να γνωρίσει τον εξωτερικό και τον εσωτερικό της κόσµο από µόνη της. Συµπερασµατικά µπορούµε να πούµε ότι η αρχή είναι η ίδια στην Καρέλλη και στην Τσάτσου, επειδή και οι δύο αναζητούν την ταυτότητά τους στη θρησκεία. Η ορθοδοξία και το Βυζάντιο αποτελούν µια επιστροφή στις ρίζες τους, όπου προσπαθούν να βρουν την ταυτότητά τους, δηλαδή, να καταλάβουν ποιες είναι και πώς είναι. Την επιρροή και την έλξη που αµφότερες νιώθουν για το Βυζάντιο αποδεικνύει, εκτός των άλλων, το γεγονός ότι συνέγραψαν έργο µε πρωταγωνίστρια µια βυζαντινή θηλυκή προσωπικότητα, για τη Σιµωνίδα 52 η Καρέλλη και για την Αθηναΐδα 53 η Ιωάννα Τσάτσου. Το αποτέλεσµα όµως διαφέρει. Η Ιωάννα Τσάτσου, αναζητώντας τις ρίζες της στην ορθοδοξία και κατ επέκτασιν στη βυζαντινή παράδοση, αναγνωρίζει τον 49 Στο ίδιο, σσ. 123-124. 50 Βλ. Μ. Κέντρου-Αγαθοπούλου, Η άνθρωπος: η δραµατικότητα µιας εσωτερικής πάλης στο Η ποιητική πορεία..., ό. π., σσ. 46-42. 51 Βλ. Ν. Α. Μηλιώνη, Η αίσθηση της οδύνης στην ποίηση της Ζωής Καρέλλη στο Η ποιητική πορεία..., ό. π., σ. 114. 52 Ζ. Καρέλλη, Σιµωνίς, βασιλόπαις του Βυζαντίου, Οι φίλοι του βιβλίου, Αθήνα, 1965. 53 Ι. Τσάτσου, Αθηναΐς, Αιλία Ευδοκία Αυγούστα, Εστία, Αθήνα, 1970.
εαυτό της ως χριστιανή βυζαντινή. Η Ζωή Καρέλλη, παρ όλο που στην αρχή ακολουθεί µια παρόµοια διαδικασία, καταλήγει σ ένα διαφορετικό τέλος αναγνωρίζοντας τον εαυτό της ως γυναίκα πέρα από τον άνδρα και τον Θεό, βρίσκει την γυναικεία της ταυτότητά στον ίδιο της τον εαυτό, στοιχείο που δεν υπάρχει στο έργο της Ιωάννας Τσάτσου. Ως εδώ έχουµε µελετήσει µόνο δύο παραδείγµατα, θα ήταν όµως πολύ ενδιαφέρον να αναλυθεί το θέµα της ταυτότητας σε σχέση µε το θέµα της θρησκείας και σε άλλες θηλυκές προσωπικότητες της Α' Μεταπολεµικής Γενιάς, όπως την Όλγα Βότση, τη Μελισσάνθη, τη Ρίτα Βούµη-Παππά, κ. ά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΟΥΛΤΣΗ, Β. Τ., Οι θεολογικοί προσανατολισµοί της Ζωής Καρέλλη στο Η πορεία της ποιήτριας Ζωής Καρέλλη, Αθήνα, Ευθύνη, 1997, σσ. 14-20. ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ, Ε., Είναι καιρό να µιλήσουµε για µια εθνική ποιήτρια στο Το Φέγγος της Ιωάννας Τσάτσου, Αθήνα, Ευθύνη, 2002, σσ. 17-21. ΚΑΡΓΑΚΟΥ, Σ. Ι., Ζωή Καρέλλη: Η Σαπφώ της Θεσσαλονίκης στο Η πορεία..., ό, π., σσ. 31-36. ΚΑΡΕΛΛΗ, Σιµωνίς, βασιλόπαις τού Βυζαντίου, Οι φίλοι του βιβλίου, Αθήνα,1965. ----------- Τα ποιήµατα, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2000, τ. α. ----------- Τα ποιήµατα, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 2000, τ. β. ΚΟΚΟΛΗΣ, Ξ. Α., Ο ξένος εαυτός. Ένα θεµατικό συστατικό της πρώτης µεταπολεµικής ποιητικής παραγωγής στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης. Νεοελληνική µεταπολεµική (1945-1985), Γνώση, Αθήνα, 1987, σσ. 293-307. ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ, Γ., Ο πόλεµος και οι συνέπειές του στην ποίηση της Ζωής Καρέλλη στο Η πορεία..., ό. π., σ 84-113. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Μ. Γ., Μικρά εισαγωγικά στην Ελληνική µεταπολεµική ποίηση στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης..., ό. π., σσ. 25-37. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, Κ. Π., Η θρησκευτικότητα στην ποίηση της Ιωάννας Τσάτσου στο Για την Ιωάννα Τσάτσου, Παρακείµενα Ευθύνη, Αθήνα, 1995, σσ. 7-24. MORENO JURADO, J. A., Antología de la poesía griega, Madrid, Ediciones Clásicas, 1997. ΜΟΣΧΟΥ, Ε.Ν., Το θρησκευτικό βίωµα στην ποίηση (1945-1985) στο Πρακτικά Έκτου Συµποσίου Ποίησης..., ό. π., σσ. 474-485. ΠΑΠΠΑΣ, N., Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973), Αθήνα, Τύµφη, 1973. ΠΛΗΖΗΣ, Κ., Η θρησκευτική διάσταση της ποίησης της ζωής Καρέλλη στο Η πορεία της ποιήτριας..., ό.π., 162-174. ΠΟΛΙΤΗΣ, Λ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζης, Αθήνα, 2007.
ΤΣΑΚΩΝΑ, Γ., Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και πολιτικής κοινωνίας, Σώφρων, Αθήνα, 1992, τ. 8 ος. ΤΣΑΤΣΟΣ, K., Λογοδοσία µίας ζωής, Οι Εκδόδεις των Φίλων, Αθήνα, 2001. ΤΣΑΤΣΟΥ, I., Φύύλλα Κατοχής, Εστία, Αθήνα,1965. ----------- Αθηναΐς, Αιλία Ευδοκία Αυγούστα, Εστία, Αθήνα, 1970. ----------- (1973) Ο αδερφός µου ο Γιώργος Σεφέρης, Αθήνα, Εστία, 2004. ----------- Ποιήµατα 1 ος τόµος, Αθήνα, Ίκαρος, 1977. ----------- Χρέος, Ίκαρος, Αθήνα, 1981. ----------- Φῶς τῃ σκοτίᾳ, Αστρόλαβος/Ευθύνη, Αθήνα, 1992. ----------- Κυδαθηναίων 9, Αστρόλαβος/Ευθύνη, Αθήνα, 1993. ΤΣΙΡΟΠΟΥΛΟΣ, Κ. Α., Για την ποίηση της Ιωάννας Τσάτσου στο Το Φέγγος της Ιωάννας Τσάτσου, Αθήνα, Ευθύνη, 2002, σελ. 32-36. ΦΡΑΙΕΡ, Κ., Σύγχρονη ελληνική ποίηση: από τον Καβάφη ως το Βρεττάκο, Κέδρος, Αθήνα, 1982.