PAWA«0* "'ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΓΚΗΟΛΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ

PAWA«0* "'ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΓΚΗΟΛΙΚΟΚ ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΜΑΝ <ΚΛΙΛΟΜ<ΝΟΝ ΤΟΜΟ* Κ\ ΑΙ>. 3 <ΙΟΥΛΙΟ - <ΡΤ<Μ*ΝΟ* 1»7$> ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δ. ΣΟΛΩΜΟΥ (μτφ. Μ. Σίγουρου) Στο θάνατο Οΰγου Φώσκολου (Ποίημα) ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ (μτφ. Μ. Σίγουρου)....Είς εαυτόν, Στη μακρινή αγάπη, All'amata (Ποιήματα) Α. ΜΑΡΚΕΤΟΥ... Οδγος Φώσκολος : Ή μοίρα καί δ πόνος* Ό πόνος καΐ οί Ιδέες, ΟΙ Ιδέες καί ò αγώνας (Μελέτη) Μ. FERNANDEZ - GALIANO. Ό Πλάτων σήμερα (Μελέτη) Λ. ΠΟΛΙΤΗ Ή αλληλογραφία τοϋ Σολωμοϋ μέ τον αδερφό του (Μελέτη) Β. ΒΑΛΑΩΡΑ... Το ανθρώπινο οίκοσύστημα καί τα προβλήματα του (Μελέτη) Κ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ 'Οδηγίες τής γαλλικής' κυβέρνησης προς το νεοδιορισμένο πρόξενο Félix Beaujour στα 1794 (Μελέτη) Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Το έπάγγελα τοϋ ΐατροΟ είς τό Βυζάντιον (Μελέτη) Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΚΑΛΛΗ. Το στοιχείο τής βασιλοκτονίας σ' δνα ποίημα τοϋ Κρυστάλλη (Μελέτη) ΑΝ. ΡΑΜΟΥ -ΧΑΨΙΑΔΗ.Τα περί τοϋ Μηδισμοϋ τοϋ Παυσανίου (Μελέτη) Γ. Γ. ΖΩΡΑ....Τρεϊς Έλληνες συμφοιτητές Ιατροί στο Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας καί να σχετικό ανέκδοτο (Μελέτη) Γ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ Πρόσωπο καί κόσμος τών προσώπων στή φιλοσοφική ανθρωπολογία τοϋ Helmut Plessner (Μελέτη) Β. ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ.......Τστορία καί Λογοτεχνία (Μελέτη) Β. ΛΑΖΑΝΑ..Τιβούλλου ή κτη ελεγεία τοϋ δευτέρου βιβλίου (Μελέτη) Γ. θ. ΖΩΡΑ..Ό Κάλβος καί οί σχέσεις του (Μελέτη) ΧΡΟΝΙΚΑ Γ. θ. Ζ. *. Τής Συντάξεως (Χρονίκόν) if...,... Tò Συνέδριον «Αριστοτέλης» έν Θεσσαλονίκη (Χρονίκόν) Τό Α' Διεθνές Πανιόνιον Συνέδριον 28ης Σεπτεμβρίου 1ης 'Οκτωβρίου 1978 (Χρονίκόν)

Πλ>ΚΑ * i OS 1Λ*ΛΦΠΚ*Η Π<Μ*ΑΙΚ«Η ΚΑΤΑ TNMWIAK <ΚΑΙΑ»Μ<Η*Κ Ιδιοκτή^της: ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία *Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8 Αθήναι (Τ.Τ. 124) Επιτροπή Συντάξεως: Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόεδρος ΦιλολογικοΟ τμήματος Παρνασσού ΣΑΒΒΑΣ ΛΟΪΖΙΔΗΣ : Γεν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΙΛΙΑΝΟΣ : Σύμβουλος ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός Έκδότης-Διευθυντής Συντάξεως : ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ οδός Πολυτεχνείου 5α, Αθήναι (Τ.Τ. 103) Γραμματεύς Συντάξεως: ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Προϊστάμενος τυπογραφείου: ΙΟΡΔΑΝΗΣ Α. ΜΥΡΤΙΔΗΣ οδός Σεϊζάνη 5, 'Αθήναι Τιμή τεύχους Δρχ. 80 (Α. Ν. 1092/1938, άρθρον 6, 1) ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ τών ταχυδρομικών) : 'Εσωτερικού Δρχ. 320 'ΕξωτερικοΟ Δολλ. 14 Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 350 Δια Τράπεζας, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 500. (Συνέχεια περιεχομένων) it....tò ίστορικόν τοο 'Ελληνισμού τής ΑΙγύπτου (Χρονικον) < Συνέδριον τής Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών έν Πύργω 'Ηλείας (Χρονικον) it Τα εγκαίνια τής Βιβλιοθήκης Κοραή (Χρονικον) μ.μ. Άπο τήν κίνησιν τοο Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον αριθμ. 37, 'Ιούλιος Σεπτέμβριος 1978 (Χρονικον) 'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοο ΦιλολογικοΟ Συλλόγου «Παρνασσός». Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δεν επιστρέφονται.

ΡΑ^ΚΑ**^* ΤΟΜΟ* Κ' ΙΟΥΛΙΟΣ - *<ΡΤ<Μ&ΝΟ* 1»7$ ΑΝΟΜ. 3 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΦΩΣΚΟΛΟΥ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ "Εκλαψε ή γη σου όταν έπη ες στα ξένα, καΐ ζηλεύοντας, έκλαψε την ώρα που αντί δική της δάφνη, απ άλλη χώρα δόξας κλωνάρι έχει μαγέψει εσένα. Και πικρότερα κλαίει, και απελπισμένα μαζί χτυπάει τα δυό της χέρια τώρα, φωνάζοντας : δεν Εχω ή μανροφόρα μήτε νεκρό το σώμα του μ' εμένα! Σε ξορκίζω στοϋ νου και της ψυχής σου τ 9 ατίμητα καλά, πού τ άπεικάζει μόνον έξοχο πνεύμα, εμάς λυπήσου! Κι αν, όπως τέτοια συφορά τη βιάζει δέν αγαπάς να κλάψει πάντα ή γη σου, τέκνο της άλλο ας βγει, πού να σου μοιάζει. ΟΥΓΟΥ ΦΩΣΚΟΛΟΥ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ Την αλυσίδα τής σκλαβιάς μου αγάλι τραβώ, κ' ή ζωή μου στην αγάπη γέρνει και στην ελπίδα, σε δ,τι ό νους μου βάλει, σε δ,χι πώ ή γράψω μια στοργή με σέρνει. Σύ με άκοϋς μόνο, ερημικό ακρογιάλι, πού εδώ τη νύχταν ό "Ερωτας με φέρνει κάί ξεχύνω κρυφά θλίψη μεγάλη, θρήνου πλημμύρα πού με συνεπέρνει. Κι αρχίζω να παραμιλώ, να λέω για τήν άσβυστη φλόγα πού ή ματιά της μου άναψε, και για το θεϊκό της σώμα, 21

- 322 - για τα μοσχοβολά πυκνά μαλλιά της και για δσα μοϋπε το γλυκό της στόμα κ έτσι από αγάπη μ 3 έμαθε να κλαίω. ΣΤΗ ΜΑΚΡΙΝΗ ΑΓΑΠΗ "Ετσι έπρεπε, άφοϋ σ" εχω παρατήσει, να φωνάζω στο κΰμα το αφρισμένο και να στεγνώνει των δακρύων τη βρύση τώρα κουφό τα αγέρι κι* αγριεμένο. Θεοί κι' άνθρωποι μας έχουνε χωρίσει... Ζω εξόριστος απ' τον χαριτωμένο τόπο, κ εσύ θα μ έχεις λαχταρήσει στης νιότης τον καιρό τον ανθισμένο. Μ' έπλανοϋσεν η ελπίδα πώς δ χρόνος και τα βάσανα και τα αιώνια δάση κ οι έρμοι βράχοι πού ζω, σαν θεριό, μόνος θάκαναν την καρδιά μου να ησυχάσει. Μα ή αγάπη, πού δεν μπορεί να σβύσει, και μες στον άδη θα με ακολουθήσει ALL'AMATA Βαριά στενάζω μισοκοιμισμένος ολημερίς, μα όταν ή Νύχτα κράζει τάστρα στα ουράνια, και τη γή σκεπάζει με ίσκιους βουβούς ό αέρας παγωμένος, δπου είν έρημος δεντροφυτεμένος ό κάμπος πάω, κι' ο νους μου λογαριάζει πώς ό κόσμος κ' ή τύχη με σπαράζει κι' από τον "Ερωτα είμαι πληγωμένος. Και πότε σ' ενα δέντρο θ' ακουμπήσω, πότε στο κυματόδαρτο ακρογιάλι με τις ελπίδες μου πάω να μιλήσω. Κάί λέω, ξεχνόντας κάθε παραζάλη της ζωής και της μοίρας πού με θλίβει, «φως των ματιών μου από με ποιος σε κρύβει ;» (Μεταφράσεις : Μαρίνου Σίγουρου)

ΟΥΓΟς ΦΩςΚΟΛΟς (Η ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΝΟΣ Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΣΣ ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ) Άπο τα χρόνια τα πανάρχαια, τα μυθικά, μαζί με τα νερά τής Μεσογείου, έτσι όπως τα κυλάνε οί αέρηδες άπο τη μια κατεύθυνση στην άλλη, όμοια θάλεγε κανείς κινούμενοι άπ' την ανησυχία τους, άπο τη δίψα του άγνωστου ή άπο την πικρήν ανάγκην (κι αργότερα, φερόμενοι άπο της Ιστορίας τους ανέμους τους ορμητικούς) πάνω στα ίδια εκείνα τα νερά, οί άνθρωποι άπο τις γύρω ακτές, τις κοντινές ή μακρινές, περνούσαν στις απέναντι. Άπ' τ' ανατολικά στα δυτικά, στα βόρεια, στα νότια κι αντίστροφα... Ή 'Ελλάδα απλωνόταν στή «Μεγάλη Ελλάδα», στην 'Ιωνία, στον Εύξεινο... Οί Ρωμαίοι έξαπολύνονταν σαν καταιγίδα και τους σάρωναν... Οί πολιτισμοί ωρίμαζαν, παράκμαζαν ή έσμιγαν μέ άλλους, ξαναγεννιόνταν, ξανάνθιζαν... Ή Ρώμη, κάποια φορά, έγινε «Νέα Ρώμη», έγινε Κωνσταντινούπολη. Οί Έλληνες ξανά κυριάρχησαν, κάτω άπο τό Σταυρό κι ύψωναν φραγμούς στις πνέουσες, άπ' όλα τα σημεία του ορίζοντα, λαίλαπες τών νέων βαρβάρων. Μά, ήρθε μια ώρα πού τό ρολόϊ της ίστορίας σταμάτησε. Έγινε τό ανήκουστο. 'Ωσάν ή ϊδια ή φύση νά επιτέθηκε εναντίον τοϋ έαυτοϋ της. "Ορμησε ό Σταυρός άπό τή Δύση και κατασπάραξε τό Σταυρό στην 'Ανατολή! Ήταν στα 1204. Μά ό «σταυρός» εκείνος τοϋ Δάνδολου, τοϋ αφέντη της Βενετίας, δέν ήταν αυτός της πίστης της Χριστιανικής. Αυτόν ή 'Ιστορία ψάχνει ακόμη νά τον βρει για νά τον στήσει στην κορυφογραμμή της 'Ανθρωπότητας. "Οταν, ΰστερ' άπό δυόμισυ περίπου αιώνες, ή θανάσιμα πληγωμένη Αυτοκρατορία υπόκυψε οριστικά και για πάντα τούτην τήν φοράν στους Μωαμεθανούς μονάχα ή Κρήτη, πού τήν κρατούσαν ακόμη σα δική τους οί Βενετσιάνοι κι έφεραν εκεί χιλιάδες έποικους, μπόρεσε ν' αντισταθεί. Οί έποικοι, μέ τό πέρασμα τών αιώνων, έξελληνίσθησαν κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους. Κι όταν, στα 1669, οί Τοϋρκοι κατόρθωσαν νά κυριεύσουν επιτέλους τήν μεγαλόνησο, ενα πλήθος άπό Βενετούς και "Ελληνες τρομαγμένους άπ' τον αλλόθρησκο βάρβαρο εισβολέα μπήκαν στα πλοία της

324 πολύ ταραγμένης τώρα «Γαληνότατης», πού έβαλαν πλώρη για τις ύστατες στην Ελλάδα κτήσεις της στα νησιά του 'Ιονίου... Στα πλοία πού άραξαν στη Ζάκυνθο ήταν και κάποιες οικογένειες Σολωμού και Κάλβου* σ' αυτά πού πήγανε στην Κέρκυρα ήτανε κάποιοι Φώσκολοι... 'Ανοίγοντας μία παρένθεση, εδώ, πρέπει να πούμε ότι του ποιητή του Κάλβου ή οικογένεια δεν ήταν άπ' αυτούς τους Κάλβους πού ήρθανε στη Ζάκυνθο άπ' τήν Κρήτη. Καταγόταν ό ποιητής άπο τους Κάλβους πού βρίσκονταν αιώνες πριν στην Κέρκυρα. Κι εκεί θα είχαν πάει οι προγονοί τους άπο τήν 'Ιταλία, όπου άπ' τον Μεσαίωνα ακόμη ήταν γνωστοί δύο οίκοι ευγενών με το επώνυμο αυτό στή Βενετία ό ένας, στην Πλακεντία ô άλλος. Τυχαία ô πατέρας του 'Ανδρέα Κάλβου πήγε άπο τήν Κέρκυρα στή Ζάκυνθο κι εκεί γνώρισε καί παντρεύτηκε τή γυναίκα άπ' τήν οποίαν έγεννήθηκεν ό ποιητής. Όμοια, τυχαία πήγε του Οΰγου Φώσκολου ό πατέρας άπό τήν Κέρκυρα (γενέτειρα δική του καί του δικού του πατέρα) στή Ζάκυνθο, όπου ερωτεύθηκε και παντρέφτηκε μια ντόπια καλλονή, τή Διαμαντίνα Σπαθή, πού ήταν τότε χήρα άπό δεύτερο γάμο καί πού άπ' αυτήν γεννήθηκε ό ποιητής. Τ' όνομα Φώσκολος δεν πρωτακούστηκε στα Εφτάνησα τον καιρό πού ήρθαν οί πρόγονοι του Ούγου άπό τήν Κρήτη. Μέσα στον ΙΕ' αι. ένας Μάρκος κι ένας Νικόλαος Φώσκολος χρημάτισαν Βάϊλοι ι στην Κέρκυρα καί Προβλεπτής 2 στή Ζάκυνθο ένας Πέτρος Φώσκολος. Στή Ζάκυνθο, επίσης, με τό ίδιο αυτό αξίωμα, ένας άλλος Μάρκος Φώσκολος, λίγα χρόνια πριν άπ' τήν πτώση της Κρήτης στα χέρια των Τούρκων, καθώς κι νας άλλος Νικόλαος Φώσκολος λίγα χρόνια μετά άπό τό γεγονός αυτό. Ήταν ακόμη κι ένας Λεονάρδος Φώσκολος πού άνηκε κι αυτός στην αριστοκρατία τής Βενετίας καί πού σα ναύαρχος τοΰ στόλου της εϊχε δράσει νικηφόρα στις ελληνικές θάλασσες εναντίον των Τούρκων, έναν αιώνα περίπου προτού να γεννηθεί ό ποιητής. Πρέπει να σημειώσουμε γιατί έχει σημασία αυτό πώς ό Οδγος έλεγε κι έγραψε ότι άπ' αυτού του τελευταίου Φώσκολου τον ευγενή οϊκο προερχόταν ή δική του φαμίλια. Να σημειώσουμε, ακόμη (γιατί κι αυτό έχει τήν ίδια σημασία) ότι ενώ ό ποιητής βαφτίστηκε με τ' όνομα Νικόλαος, 1. Ό «Βάϊλος» ήταν ευγενής Βενετός, πού εκλεγόταν άπο τό Μεγάλο Συμβούλιο (τής Βενετίας) καί περιβαλλόταν με διοικητική καί δικαστικήν έξουσίαν στα Επτάνησα, μέ έδρα τήν Κέρκυρα. Μαζί μέ τρεις άλλους Βενετούς ευπατρίδες είχε στα χέρια του τήν έν γένει Διοίκηση (Reggimento) των νησιών. 2. Provveditore, θα πει Προβλεπτής. Ό λαός, στα 'Επτάνησα, τον αποκαλούσε ΠρεβεδοΟρο. Ήταν ό κατά τόπους Βενετός διοικητής.

325 πήρε αργότερα άπό μόνος του το όνομα Οδγος και ότι Hugo Fuscus λεγόταν ένας άπ' τους πρώτους ιδρυτές της Βενετίας... Ό πατέρας του ποιητή, πού τον έλεγαν 'Ανδρέα, είχε σπουδάσει την ιατρική στο Πανεπιστήμιο τής Πάδοβας όπου στέλνανε τα παιδιά τους, εως τις αρχές του αιώνα μας ακόμη, για να σπουδάζουν αυτή τήν επιστήμη, οί αρχοντικές οικογένειες τής Επτανήσου. Κι ήταν μόλις 23 χρόνων ô 'Ανδρέας Φώσκολος όταν, τελειώνοντας τις σπουδές του, ήρθε στή Ζάκυνθο και παντρεύτηκε τήν κατά επτά χρόνια μεγαλύτερη του Διαμαντίνα 1 " 2. Ό ποιητής ήταν τό πρώτο παιδί τής οικογένειας τον άλλο χρόνο γεννήθηκε στή Ζάκυνθο επίσης ή Ρουμπίνα και τον άλλο ό 'Ιωάννης Διονύσιος. 'Αργότερα, σαν πέθανε στο Σπαλάτο τής Δαλματίας ό πατέρας του 'Ανδρέα Φώσκολου (παπους του ποιητή) πού ήταν κι αυτός γιατρός και υπηρετούσε στο έκεϊ νοσοκομείο, διορίσθηκε στή θέση του ό 'Ανδρέας. "Ετσι, ή οικογένεια όλη έφυγε άπό τή Ζάκυνθο για τό Σπαλάτο στα 1875 όπου, τον επόμενο χρόνο, γεννήθηκε τό τέταρτο παιδί, ό Κωνσταντίνος "Αγγελος ή 'Ιούλιος. "Ομως, ΰστερ' άπό δυο χρόνια ακόμη, πέθανε άπό αιμόπτυση κι ό ϊδιος ό πατέρας του ποιητή, σ' ηλικία 34 χρόνων. Ήταν στα 1788 κι ό Ούγος είχε κλείσει τα δέκα... "Ετσι όπως, στο διάβα τών αιώνων, φυσώντας ολοένα οί άνεμοι τής Μοίρας, τους πήγαιναν, τους έφερναν, τους Φώσκολους, πάνω σ' αυτές τις θάλασσες τής Μεσογείου άπό τήν 'Αδριατική ώς τό 'Ιόνιο κι ώς, ανατολικά, στο Αιγαίο κι ώς κάτω χαμηλά, στο Κρητικό, άπ' όπου τους κυνήγησαν οί Τούρκοι όμοια ένοιωθε, δεκάχρονος ό Ούγος στο Σπαλάτο, να τους χτυπά αλύπητα, στο πέρασμα του, ό άνεμος τής Μοίρας τής φαμίλιας του* και δίχως τον πατέρα τώρα έβλεπε, ανυπεράσπιστος αυτός, ή μάνα, τά πιο μικρά κι άπό τον ϊδιον αδελφάκια, να φεύγουνε και να σκορπούν μακριά άπό τό αφιλόξενο πια γι' αυτούς, Σπαλάτο... Στερνή παραγγελία του πατέρα ήτανε να πάνε και νά εγκατασταθούν στή Βενετία, όπου ή μάνα θά μπορούσε νά φροντίζει για τά όσο ασήμαντα και νά ήταν συμφέροντα τους. Φρόνιμα ενεργώντας εκείνη, πήρε με τό πλοίο πάλι τά παιδιά της, μα δεν ανέβηκε τής Δαλματίας τις ακτές, αλλά τράβηξε αντίθετα τον κάτω δρόμο. Πρώτος σταθμός ή Κέρκυρα, όπου άφησε σέ συγγενείς τά πό μικρά παιδιά. Κι ύστερα στή Ζάκυνθο, όπου παρέδωσε σέ μιαν αδελφή της, τήν 'Ιωάννα Σπαθή Μιχαλίτση, τον πρωτότοκο της. Και κίνησε μετά, μόνη της για τή Βενετία, για νά ίδεΐ πώς ήταν εκεί τά πράγμτα. Μόνο στα 1793 (όταν δηλαδή, ό Ούγος ήταν δέκα 1 2. 'Από τήν γαμήλιο πράξη, και τήν βαπτιστήριο πράξη τής Διαμαντίνας φαίνεται ότι ό γάμος έγινε τον 'Απρίλη τοΰ 1777 καί ότι εκείνη βαφτίσθηκε τον Σεπτέμβρη του 1747.

326 πέντε χρόνων) κατώρθωσε να συγκεντρώσει έκεΐ όλη την οίκογένεια. Και πάλι, δεν έμπόρεσε να τους βάλει να κατοικήσουν κάπου άλλου πού να ήταν καλλίτερα άπό τήν ενορία του "Αγιου Φραγκίσκου, στον λεγόμενο Κάμπο τών Γάτων. Λαϊκή ή συνοικία, βυθισμένη στο σκοτάδι* άθλιο το σπιτάκι πού νοίκιασε έκεΐ ή Διαμαντίνα, χωρίς ούτε γυαλιά να έχει στα παράθυρα του... Δέν ήταν και πολύ χειρότερο αυτό το σπίτι άπό εκείνο το δικό τους όπου κάθονταν στή Ζάκυνθο, προτού να φύγουνε για τό Σπαλάτο. Ήταν κι αυτό σε μια συνοικία άπό τις πιο φτωχικές τής πόλης, όπου κατοικούσαν, κατά το πλείστον σέ παράγκες, οί ψαράδες κι άλλοι διάφοροι ναυτικοί και μεροκαματιάρηδες έκεΐ κοντά στην ακτή μέ τους πέτρινους κυματοθραύστες... Πρέπει να σταθούμε στην παραγματικότητα αυτή τής φτώχειας καί, ιδιαίτερα, τών συνθηκών εκείνων τής κατοικίας τής οικογένειας στην πραγματικότητα αυτή πού τή συναντούμε σ' όλη τήν παιδική και τή νεανική ζωή του ποιητή μέ τήν εξαίρεση, ίσως, τής μικρής εκείνης αναλαμπής στή σύντομη περίοδο τής διαμονής στο Σπαλάτο. Ξέρουμε τήν υπερευαισθησία του, ξέρουμε πόσο πρώιμα αναπτύχθηκε ή νοημοσύνη του. Κι ήξερε, βέβαια, το παιδί πώς ήταν γιατρός ό πατέρας του, γιατρός κι ό παποϋς του. Καί δέν μπορεί παρά να είχε ακουστά έστω καί αόριστα για τό παρελθόν τό ιστορικό τών Φώσκολων, μέ τά μεγάλα αξιώματα πού κατείχαν για τό παρελθόν αυτό πού επανειλημμένα τό επικαλέσθηκε αργότερα. 'Οπωσδήποτε, ήξερε πώς βρίσκονταν σέ μια κοινωνική καί μορφωτική στάθμη πού ή άπό μέρους του αυτή συνειδητοποίηση της τον έκανε να αισθάνεται ταπείνωση, στους χώρους εκείνους τής κατοικίας του κι ανάμεσα στον άνθρώπινον περίγυρο όπου ήταν υποχρεωμένος να ζει. Του γεννιόταν ή αόριστη εντύπωση μιας αδικίας, πού θύμα της ήταν κι αυτός κι όλη ή οικογένεια του. Ή επίγνωση τής προσωπικής διανοητικής υπεροχής του, απέναντι στ' άλλα παιδιά τής ηλικίας του, συντελοϋσε στο να αισθάνεται πιο έντονα ότι άδικιόταν καί ταπεινωνόταν. Καί δέν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία πώς τά βιώματα αυτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στή διαμόρφωση τής κοινωνικοπολιτικής ιδεολογίας του καί στή δημιουργία καί τήν ανάπτυξη τής έφεσης του ν' αγωνίζεται εναντίον τής κάθε μορφής αδικίας πού υφίσταται ό άνθρωπος. Είναι πολύ γνωστό ότι άπό τά πρώτα εκείνα παιδικά του χρόνια εκδήλωνε μια μελαγχολία πού φαινόταν παράξενη για τήν ηλικία του. «Βασανιζόταν», λένε, «άπό κάποιον μυστικό πόνο». Μα είναι καταστάσεις ψυχικές πού τις δημιουργεί, τόσο συχνά, ή δυσαρμονία μέ τον ανθρώπινο περίγυρο. Έγραψε ό ίδιος στο σονέττο εκείνο πού τό τιτλοφορεί. Ή Ζωγραφιά μου :

V: ι 327 εχθρός στον κόσμο κι εχθρικά σε μένα τα στοιχειά (μετάφρ. Στεφ. Μαρτζώκη) Και σ' έναν άλλο στίχο, στό ϊδιο ποίημα : mesto ί pia giorni e solo e ognor pensoso. «Κατηφής τις πιο πολλές ήμερες και μόνος κι όλες τις ώρες σκεφτικός». 'Από μικρό παιδάκι. "Ετσι όπως και ό Μπάυρον. "Ετσι όπως και ό Ντάντε. Σε δυσαρμονία κι αυτοί με τον περίγυρο τους, άπό τήν ηλικία εκείνη. Και μ' έναν παρόμοιο πόνο ι. 'Οπωσδήποτε, ό μικρός Φώσκολος μπορούσε να αισθάνεται και να νοιώθει, τήν κάθε φορά, κάτι πού παρέμενε απρόσιτο για τ' άλλα παιδιά. Είχε αυτός τις δικές του σκέψεις, τους δικούς του προβληματισμούς. Κι αναπτύχθηκε γρήγορα σ' αυτόν μια κριτική διάθεση εκείνη πού έδωσε αργότερα τους πολύτιμους καρπούς της στα Δοκίμια του και στις άλλες φιλολογικές εργασίες του. Δέν θα ήταν υπερβολή αν έλεγε κανείς ότι άπ' αυτόν τον πόνο, πού τον βασάνιζε κατά τα πρώτα παιδικά του χρόνια, έπήγασαν όλες οί αρετές πού τον έλάμπρυναν μέχρι τό τέλος της ζωής του 2. Εϊν' αυτό, ακριβώς, πού μπορούμε νά πούμε και για τον Ντάντε πάλι και για τον Μπάυρον. Ό Φώσκολος πολλές φορές μιλούσε κι έγραφε ό ίδιος κυριότατα στις θαυμάσιες εκείνες επιστολές του για τήν εύεργετικήν επίδραση πού εΐχε πάνω του ό πόνος πού του έδωσε ή ζωή του. Τό σχολίασε ώραΐα τό τελευταίο τούτο ό Μαρίνος Σίγουρος γράφοντας ότι στό Epistolario εκείνο του Φώσκολου «εύρίσκομεν τήν ειλικρινή έξομολόγησιν μιας ψυχής φρονιματισμένης εις τό σχολεϊον του πόνου και τής δοκιμασίας» και γράφοντας επίσης : «Αί δοκιμασίαι τοϋ Φώσκολου έδυνάμωσαν τον χαρακτήρα του και έβάπτισαν τήν ποιητικήν σκέψιν του «έν πνεύματι άγίω και πυρί». Εις τάς έπιστολάς του ποιητοΰ ανευρίσκω τήν βαθεΐαν άντίληψιν πού εΐχε δια τήν δυστυχίαν...». Στην 'Αλληλογραφία πάλι του ποιητή συναντούμε τή φράση : «Μόνο 1. Ό Ντάντε, ό Φώσκολος κι ό Μπάυρον θρεμμένοι μέ τή μελέτη τοϋ πρώτου οί δυο τελευταίοι σχηματίζουν ενα μοναδικό πνευματικό τρίγωνο, πού μέσα του μπορεί κανείς νά κινηθεί μέ τήν πιό μεγάλη ασφάλεια για να κατανοήσει πληρέστερα τήν προσωπικότητα τους καί τήν υπάρχουσα ενότητα ζωής και έργου τοϋ καθενός τους. 2. Σχετικό είναι αυτό πού έγραψε ό Map. Σίγουρος στή μελέτη του για τον Φώσκολο : «Ή παιδική αυτή μελαγχολία είναι τό πρώτον φανέρωμα τής ψυχικής του διαθέσεως, πού ύστερα κυριαρχεί καί συντελεί εις τήν διαμόρφωσιν του χαρακτήρος του...» Καί σ' εν' άλλο σημείο τής ίδιας μελέτης : «Αί πρώται εντυπώσεις άποτυποϋνται βαθέως εις κάθε ψυχήν καί είναι κατόπιν πιστοί σύντροφοι εις όλη ν τήν ζωήν. Αί πρώται συμφοραί άπετύπωσαν άνεξίτηλον τήν σφραγίδα των εις τήν ίσχυράν ψυχήν τοϋ ποιητοϋ».

328 τά δάκρυα μας διδάσκουν την αλήθεια». Κι έγραψε κάπου άλλου : «ποτέ δεν ήμουν περισσότερο λυπημένος (άλλα και) ούτε δυνατότερος εναντίον τοϋ πόνου και αισθάνομαι δτι είμαι υπέροχος καί προχωρημένος μαθητής της δυστυχίας» Κ Υπόμενε τις αντιξοότητες, διδασκόταν άπό τή δυστυχία πού τον έπληττε. 'Αντιμετώπιζε μέ «στωϊκότητα», πριν άπ' τά δέκα ακόμη χρόνια του, τά δεινά της ζωής του. Το έγραψε, το τελευταίο τοϋτο, στην κοντέσσα τοϋ" "Αλμπανυ τή φίλη τοϋ Άλφιέρι σε μιαν επιστολή του χρονολογούμενη άπό τίς 23 του Μάη στα 1814. Μέ «στωϊκότητα»! Τά πάντα μας υποχρεώνουν να το πιστέψουμε. Ή εξομολόγηση, όμως, αυτή μας δημιουργεί ενα πρόβλημα. Γιατί ναι μέν, τόσο πολύ συχνά, συγκεντρωνόταν στον εαυτό του κι έδινε διέξοδο στο πάθος του, ξανοιγόμενος στις πολλές βαθιές σκέψεις του, άλλα καί συχνά επίσης ή «στωϊκότητα» του πήγαινε περίπατο, έτσι πού δεν μπορούσε ν' αποφύγει εκείνα τά βίαια ξεσπάσματα της οργής πού όπως είναι γνωστό τον χαρακτήριζαν 2. "Αν, μάλιστα, λάβουμε υπ' όψη μας τά συμφραζόμενα του (μέσα στο πλαίσιο τής επιστολής του όπου τοποθετεί εκείνη τήν εξομολόγηση) αντιλαμβανόμαστε ότι το «πρόβλημα» γίνεται πιο περίπλοκο : Γράφει στην κόμησσα δτι ήταν περίπου δέκα χρόνων όταν ξέσπασε ή Γαλλική 'Επανάσταση, δτι έφθασε στή Βενετία «τήν εποχή ακριβώς πού οί Ιδέες τής παγκόσμιας ελευθερίας έβραζαν» καί δτι «έπρεπε έτσι υποχρεωτικά» να στραφεί «στην ελευθερία καί στην πολιτική δράση», παρ' όλο πού «άπό χαρακτήρα» έκλινε «στους Στωικούς». 1. Ή εξομολόγηση αύτη τοϋ Φώσκολου μας φέρνει στή μνήμη μια παρατήρηση τοϋ Γ. Καλοσγούρου στή μελέτη του πάνω στον «Σαούλ» τοϋ Άλφιέρι : «Ή ενέργεια τοϋ πνεύματος είναι, σε κάθε καιρό καί τόπο, αγώνας καί δυστυχία* καί μέσα σ' αυτή τή δυστυχία καί σ' αυτόν τον αγώνα δείχνεται τοϋ άνθρωπου το υψος». Καί σαν συνέχιση καί συμπλήρωση τής φράσης αυτής, έρχεται ή σχεδόν ταυτόσιμη παρατήρηση τοϋ Σίγουρου, στή μελέτη του πάνω στον Φώσκολο : «Το πνεΰμα είς τον κόσμον αυτόν έχει άσπονδον έχθρόν τήν εύτυχίαν». 2. Κοινό γνώρισμα καί το τελευταίο τοϋτο καί τοϋ Ντάντε καί τοϋ Μπάυρον. Μέ τή διαφορά πώς αν ό πρώτος ήταν πάντα σχεδόν ερεθισμένος για τίς κακίες τοϋ κόσμου, στον δεύτερο κυριαρχούσε εκείνη ή ανήσυχη θλίψη πού δια μέσου τοϋ έργου του επέδρασε στο πνεϋμα καί στην ψυχολογία, των νέων ιδιαίτερα, τής Ευρώπης τοϋ καιροϋ του. Βέβαια, ό Βυρωνικός πόνος (πού, οπωσδήποτε, είχε τίς πρώτες αρχές του στις συνθήκες καί τα συμβάντα τής ζωής του κατά τήν παιδική του ηλικία) αποτέλεσε αργότερα κατά èva μεγάλο μέρος μιαν έκφραση τής απογοήτευσης πού απλωνόταν, τότε, σ' όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Τής απογοήτευσης εκείνης τής οφειλόμενης στις τραγικές εξελίξεις πού παρουσίασε ή Γαλλική Επανάσταση καί στην διάψευση τών ελπίδων πού γέννησε ή εμφάνιση τοϋ «ελευθερωτή» Βοναπάρτη. Ό Φώσκολος άλλοτε θαυμαστής κι αυτός τοϋ Ναπολέοντα ήταν άπό κείνους πού δοκίμασαν μια βαθύτατη πικρία για τήν «προδοσία» τών δημοκρατικών ιδανικών τους άπα μέρους τοϋ χθεσινού τους ινδάλματος.

329 Ποιο νόημα, λοιπόν, έχει τό τελευταίο τούτο; Και πώς συνδέεται αντιθετικά ή «κλήση» του προς τους Στωικούς με τη «στροφή» του προς τα επαναστατικά ιδανικά και προς τήν πολιτική δράση; Ή δημιουργούμενη στο σημείο αυτό σύγχυση (άπό υπαιτιότητα, κυριότητα, του ϊδιου του ποιητή) μας υποχρεώνει να προσπαθήσουμε να βάλουμε τα πράγματα στή θέση τους: Στο σονέττο πού το τιτλοφορεί : «Ή ζωγραφιά μου» (και πού προηγουμένως είχαμε καταφύγει πάλι σ' αυτό) βρίσκουμε τό στίχο : και τον άλλο : και ακόμη τον στίχο : γοργό το βήμα, οι στοχασμοί, οι πράξεις, ή λαλιά ΙΤαληκαρίσιο φέρσιμο στο χέρι και στο στόμα γεμάτος πείσμα, ανήσυχος, ταχύς, πάντα οργισμένος. Ή φίλη του Ίσαβέλα Θεοτόκη, εξ άλλου, πού ήταν γνωστή για τήν ίκανότητά της νά περιγράφει σε σύντομα «σκίτσα» τις μεγάλες προσωπικότητες του καιρού της, λέει γι' αυτόν : «... Ή ψυχή είναι θερμή, δυνατή; περιφρονεί τήν τύχη και τό θάνατο. Ή διάνοια ζωηρή, γοργή και τρέφεται άπό υπέροχες και ισχυρές ιδέες... Εύσπλαχνικός, γενναίος, ευγνώμων.. 'Ελευθερία, ανεξαρτησία, είναι τά είδωλα της ψυχής του. Θα ξερρίζωνε τήν καρδιά του άπό τό στήθος του, αν δεν του φαίνονταν φιλελεύθεροι όλοι οί παλμοί της...». Είν' όλα εκείνα τά χαρακτηριστικά του, πού τά ξέρουμε άπό τους βιογράφους του και άπ' όσους προσωπικά τον γνώρισαν, άλλα και πού τά καταμαρτυρεί επίσης ολόκληρο τό συγγραφικό έργο του. Ό Σίγουρος, βαθύς μελετητής του, κάνει αυτή τήν τοποθέτηση : «Αί πράξεις και ή ζωή του Φώσκολου είναι μία έκδήλωσις φυσικής ορμής, δεν είναι έργον τέχνης υπομονετικά δουλευμένον, όπως τά ποιήματα του. "Ετσι, ή ζωή άλλων ανθρώπων είναι μία υπολογισμένη επιχείρησες, άπό τά πρώτα χρόνια ώς τάς τελευταίας στιγμάς, και άλλων είναι ξέσπασμα μιας τρικυμίας». Είναι, λοιπόν, ένας χαρακτήρας ευθύς κι ορμητικός, ή σκέψη του κινείται γρήγορα και συλλαμβάνει τό «πρακτέον» αντιδρά πάντοτε άμεσα. Δέν αφήνεται ποτέ στην τύχη. Μάχεται πάντα για κάτι τό υψηλό. "Ετσι, τή «στωϊκότητα» κατά τήν παιδικήν ηλικία του δε μπορούμε νά τήν εννοήσουμε παρά μόνο (σέ συσχετισμό με τον βαθύ πόνο πού του έδωσε ή ζωή) σάν έφεση και δύναμη αντίστασης στην καταφορά της τύχης, σαν εσωτερική παρόρμηση και σάν θέληση νά κρατηθεί όρθιος, νά μή λυγίσει. Μέ τήν εννοιαν αυτή, ή «στωϊκότητα» του (για τήν οποίαν έκανε λόγο)

330 δεν έρχεται σ' αντίφαση οϋτε με την ομολογία του σ' εκείνο το σονέττο πώς ήταν πάντα οργισμένος, οΰτε με τα τόσο συχνά παρατηρούμενα στη ζωή του ξεσπάσματα οργής. 'Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οργιζόταν και αντιδρούσε άμεσα και βίαια μόνον όταν δεν αμφέβαλλε καθόλου πώς το δίκιο ήταν όλο δικό του ή πώς τον πρόσβαλλαν σε βαθμό ασυγχώρητα μεγάλον, όπως στην περίπτωση του «αστείου» με τό φλασκί στή Βενετία. Σε κάθε άλλη περίπτωση έκρινε μ' επιείκεια και μέ θέληση για κατανόηση τον κάθε φταίχτη, άπό τότε πού ήταν μικρό παιδί ακόμη. Χαρακτηριστικό είναι τό επεισόδιο μέ τό «χαμίνι» πού έκλεβε τα μήλα άπό τον κήπο της θείας του Ουγου. 'Εκείνο, όμως, πού μας μαρτυρεί τό τέλειο, υποδειγματικά χριστιανικό, «πνεύμα κατανοήσεως», πού μπόρεσε να φθάσει σ' αυτό ό Φώσκολος άπ' τήν νεανικήν ακόμη ηλικία του, είν' ενα γράμμα πού στα δεκαοχτώ του χρόνια είχε απευθύνει σέ κάποιο φίλο του : «Δώσε δίκιο σ' όποιον λέει κακά για μέ. Γιατί να του αφαιρέσεις τα δικαιώματα πού του δίνει ό νους του κι ή καρδιά του; Μήπως γέλασε, άφαρπάστηκε, ενθουσιάστηκε μέ τους στίχους μου; Όχι. Πώς, λοιπόν, θές να πή καλό; Τ' αρέσει μήπως ή αγροτική μου άπλότης, ή ελεύθερη κι' ειλικρινής ομιλία μου, ή ή ατημέλητη στάση μου; Απεναντίας τα μισεί. Λοιπόν, γιατί να επαινέσει τήν ελεύθερη συμπεριφορά μου, τήν άγροικότητά μου και τή φυσική μου άφροντισία Δώσε δίκιο σ' όποιον λέει για μέ κακά». Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι μια τέτοια πνευματική και ψυχική καλλιέργεια δέν είναι δυνατό να οφείλεται στο επαναστατικό πνεύμα και τήν έπαναστατικήν ορμή, πού σάρωναν κοινωνικά σχήματα και πολιτικά καθεστώτα τήν έποχήν ακριβώς αυτή. Σέ μιαν εποχή, δηλαδή, πού σ' όλες τις αντιμαχόμενες παρατάξεις φούντωναν τα πάθη και τα μίση. Ούτε πού μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι ό Φώσκολος ήταν όταν έγραφε αυτό τό γράμμα κοινωνικά και πολιτικά ουδέτερος. 'Απεναντίας, έχουμε τό δεδομένο ότι άπό τότε ακόμη πού μόλις άρχιζε να καταλαβαίνει τον κόσμο, γινόταν ό δέκτης των δημοκρατικών ιδεών. "Ενας δέκτης, μάλιστα, πού ήταν φυσικό να εΐναι πολύ ευαίσθητος στα προερχόμενα άπό τήν πλευράν εκείνη μηνύματα, έτσι πού ζούσε μέ τήν καθημερινή πληγή της στέρησης, της αδικίας και της ταπείνωσης. Ό ίδιος έγραψε ότι ό πατέρας του ήταν «διωκόμενος, για τις άντιολιγαρχικές ιδέες του». Και αναφέρεται, βέβαια, στην εποχή πού ό Ούγος δέν ήταν ακόμη δέκα ετών, γιατί όταν βρισκόταν σ' αυτή τήν ηλικία, πέθανε ό πατέρας του. Τό πιθανότερο, μάλιστα, είναι ν' αναφέρεται στα χρόνια τα πριν άπό τό διορισμό του στο νοσοκομείο του Σπαλάτο πρίν, δηλαδή, φθάσει ακόμη στα έξη χρόνια του ό ποιητής. Και σ' εκείνη, πάλι, τήν περίοδο ήταν πού μαθαίνοντας τα πρώτα γράμματα άπό τον Μαρτε

331 λάο, ήταν ολόπλευρα εκτεθειμένος στην επιρροή του Φιλικού αύτου, πού θεωρούσε πρώτο μέλημα του να μεταδίδει στους νέους τις δημοκαρτικές αρχές του και να τους εμπνέει τα ιδανικά της εθνικής και τής πολιτικής ελευθερίας. Δεν ξέρουμε ποιες άλλες ειδικές επιδράσεις προς τήν κατεύθυνση αυτήν εϊχε δεχθεί, κατά τα πρώτα εκείνα χρόνια τής ζωής του. Το μόνο πού ξέρουμε με βεβαιότητα είναι πώς, άπό τότε ακόμη, αυτός ήταν ό ιδεολογικός προσανατολισμός του. "Ενας «προσανατολισμός» πού αποτέλεσε, με τον καιρό, εν' άπό τα θεμελιακά στοιχεία τής πνευματικής του ύπαρξηςπού το νόημα του ήταν άπ' αρχής στή συνείδηση του μικρού εκείνου παιδιού πρωταρχικά ηθικό και πού γι' αυτό ακριβώς (και σ' όλη τή μετέπειτα ζωή του) τόσο οί κοινωνικοπολιτικοί όσο και οί εθνικοί αγώνες του, δεν ανταποκρίνονταν απλώς στην επιταγή τών ιδεών πού ήλέχτριζαν τήν ατμόσφαιρα τής εποχής, άλλα και εκφράζανε μια βαθύτατη ψυχική του ανάγκη. Τούτο όλο μπορεί, ϊσως, να τό κάνουν περισσότερο κατανοητό οί προσωπικές μαρτυρίες του ποιητή για τήν προσωπικότητα τής μητέρας του και για τήν επιρροή πού άσκησε στή διαπαιδαγώγηση του : Στην προαναφερόμενη επιστολή του προς τήν κοντέσσα d'albany κάνει λόγο για «υψηλές αρετές» τής μητέρας του. Σ' άλλην επιστολή, γραμμένη μετά τό θάνατο της, λέει πώς «Ήταν γυναίκα αληθινά ήρωϊκή. Συνδυαζόταν σ' αυτήν ή επιείκεια, ή χάρη και προπάντων τό ουράνιο αίσθημα τής ευσπλαχνίας και ή αρετή τής αγαθοεργίας...» Άλλου γράφει : «Μέ τα αγαπητά χαρίσματα τής καρδιάς της έγλύκανε τον οξύ χαραχτήρα μου και τα φλογερά πάθη μου». Στό ίδιο αυτό κείμενο ', γραμμένο μετά τό θάνατο της, προχωρεί πέραν άπό τις αναφορές στην καθαρά ηθική φυσιογνωμία της σέ συσχετισμούς ενδεικτικούς τών αντιλήψεων της πάνω στα θέματα τής εθνικής και τής πολιτικής ζωής. Γράφει : «Και πάνω άπ' όλα, μια γυναίκα μοϋ προσθέτει στην αίώνιαν αγωνία μου και μια τύψη συνειδήσεως επειδή αγάπησα τήν Ελευθερία και τήν Πατρίδα περισσότερο άπό έκείνην...». 'Αναφέρεται, βέβαια, στην αυτοεξορία του άπό τήν 'Ιταλία για λόγους ιδεολογικής συνέπειας. Σκέφτεται, όμως, ότι τήν συνέπειαν αυτή και ή ίδια του τήν έδίδαξε. Γι' αυτό συνεχίζει : «... Θα ήταν γι' αυτήν πιο θανάσιμη ή πληγή αν έγώ (λησμονώντας τις οικογενειακές παραδόσεις, πού συχνά μοΰ μίλαγε γι' αυτές και τους βίους τών αρχαίων πού αυτή μ' έδίδαξε) προτιμούσα τή σωτηρία μου παρά τήν τιμή μου, κηλιδώνοντας έτσι, ή άπό συμφέρον ή άπό φόβο ή άπό ταπεινή φιλοδοξία, δλη μου τή ζωή...» Πιο σαφής, όμως, πάνω στό ζήτημα τών 1. Ο ΰ γ ο υ Φώσκολου, «Οί Τάφοι» Έκδ. Ελευθερουδάκη, 'Αθήνα, 1927, σελ. 79, όπου σημειώνεται ή πηγή : «Prose Politiche di Ugo Foscolo», σελ. 252 253.

332 ιδεών της μητέρας του, γίνεται σε μιαν επιστολή του γραμμένη πριν άπο το θάνατο της, όπου κάνει λόγο για «τη φιλελεύθερη εκπαίδευση πού μου έδωσε». Άξεχώριστες, λοιπόν, οι ηθικές από τις ιδεολογικές καταβολές στα βάθη της πνευματικής του ύπαρξης. Και «άπό κούνια» θα λέγαμε φιλελεύθερος, μέ καταπληχτικά αναπτυγμένο τό αίσθημα τής δικαιοσύνης και του σεβασμού για τα δικαιώματα τών οποιωνδήποτε άλλων. Κι όχι μόνο «στή θεωρία», αλλά και «στην πράξη». Τήν πιο πειστική απόδειξη γι' αυτό, μας τήν δίνει ή «πολεμική επιχείρηση του» στο Έβραίικο Γκέττο, στή Ζάκυνθο, τον Μάϊο του 1785 όταν, δηλαδή, ήταν επτά χρόνων! Τό έβαλε στο νου του» και τό έκανε. 'Αλλά, για να βάλει στο νου του να τό κάνει αυτό, υπήρχε ή «εμπνέουσα ιδέα» εκείνη ή όσο και νάταν ακόμη νεφελώδης σύλληψη τής έννοιας τής αλληλεγγύης προς τον αδικούμενο, προς τον οπωσδήποτε πάσχοντα, άνθρωπο. Άπό κει κει πέρα ήταν ζήτημα ιδιοσυγκρασίας : Αυτός είχε «εκ φύσεως» τήν ορμητικότητα, τήν τάση για άμεση αντίδραση* τα δυο αυτά συναφή χαραχτηριστικά του, πού και τα δυό, όμως, ανάγονταν στην πανίσχυρη εκείνη ροπή του να εκδηλώνεται απερίφραστα, να αύτοαποκαλύπτεται, να δείχνεται στους άλλους «όποιος» εΐναι, να «εκφράζει» μέ τον κάθε δυνατόν τρόπο όλον τον εαυτό του. Και ή ροπή του, πάλι, αυτή συμπορευόταν και συμμεγενθύνοταν μέ τήν αποκτώμενη ύπό τήν επίδραση προσώπων και καταστάσεων κοινωνικότητα του. "Αν αποτραβιόταν συχνά άπό τους άλλους ανθρώπους και άπομονούμενος αύτοσυγκεντρώνοταν και στοχαζόταν και δημιουργούσε, τούτο δέν διαψεύδει, βέβαια, πώς εϊχε μια βαθύτατη συνείδηση τών δεσμών πού τον ένωναν μέ τήν τριγύρω του κοινωνία 'Αντίθετα : τόσο εκείνο τό συχνό άποτράβηγμά του άπό τους άλλους όσο και τό κάθε τι πού έγραφε άπομονούμενος, μαρτυρούν πόσο πολύ επηρεαζόταν άπό τα συμβαίνοντα γύρω του και μαρτυρούν τήν άσβηστη και ολοένα άνανεούμενη φλόγα του ενδιαφέροντος του γιά τα «κοινά» και τήν πάρα πολύ δυνατήν αίσθηση τής κοινωνικής ευθύνης, πού δέν έπαυε ποτέ να τον διακατέχει Τήν αΐσθησιν εκείνη πού κατά τα πρώτα παιδικά του χρόνια αποτέλεσε εν' απόκτημα οφειλόμενο, κυριότατα, στην παιδευτικήν επίδραση του οικογενειακού του περιβάλλοντος και πού έγινε, μέ τον καιρό, τό βασικό στοιχείο τής ηθικής του συνείδησης. Δυό αλληλένδετοι παράγοντες συντελέσανε στο τελευταίο τούτο : Τα ιδεολογικά ρεύματα τής εποχής του καί ή αποκτώμενη ευρύτερη κολτούρα του. "Ομως και τήν ούσιαστικήν επίδραση του άπό τα ρεύματα εκείνα τήν προετοίμασε ή μέσα στο οικογενειακό του πλαίσιο κατά τήν πρώτη του ηλικία, παίδευση του (μέ τον «κατ' εξοχήν» ηθικό χαραχτήρα της) όπως καί αυτή πάλι ή πρώτη

333 παίδευση του ήταν εκείνη πού έστω καί ασυνείδητα τον κατηύθυνε στους χώρους όπου ιδιαίτερα συντελέσθηκε ή πνευματική του καλλιέργεια : Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οί δυο ήθικοφιλόσοφοι, ό Πλούταρχος και ό Ντάντε (ό δεύτερος μάλιστα καί με τήν αίγλη της ποιητικής μεγαλοσύνης του) περισσότερο τον ήλκυσαν έτσι, ακριβώς, όπως καί ό ϊδιος ό Ντάντε από δυο συγγραφείς (με τα γεμάτα άπό θέματα ηθικής φιλοσοφίας βιβλία τους) πρωταρχικά έλκύσθηκε άπό τον Βοήθιο, με το De consolatone philosochiae καί άπό τον Κικέρωνα, με το Laelius de amicitia. Ή λέξη «στροφή», λοιπόν, πού βρίσκουμε στην επιστολή του εκείνη προς τήν κοντέσσα του Άλμπανυ, δεν μπορεί με κανένα τρόπο να ερμηνευθεί σαν ιδεολογική στροφή ή σαν στροφή άπό τήν αδιαφορία για τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα στο ενδιαφέρον του γι' αυτά. 'Αντίθετα, πορεύθηκε με συνέπεια στις ιδεολογικές κατευθύνσεις τις κοινωνικές καί ηθικές πού του εΐχαν «παιδιόθεν» χαραχθεί άπό τήν οΐκογενειακήν αγωγή του καί πού παγιώθηκαν καί οριστικοποιήθηκαν, έτσι καθώς μέ το πέρασμα του χρόνου ή αποκτώμενη κολτούρα του του επιβεβαίωνε τήν ορθότητα τους. "Αν άλλαξε κάτι, αυτό ήταν ό τόπος της διαμονής του. Πρώτα σε Βενετικές κτήσεις : Στή Ζάκυνθο, στή Δαλματία, πάλι στή Ζάκυνθο. Μετά, όμως, στην ίδια τή Βενετία στή Μητρόπολη! Πρώτα σ' επαρχιακό περιβάλλον : Λίγος ό κόσμος, στενοί οί ορίζοντες, μηδαμινή ή πνευματική κίνηση, άμεση ή επίβλεψη τών οφθαλμών της εξουσίας. Μετά, όμως, ή πρωτεύουσα : τό κέντρο μιας παλιάς θαλασσοκρατορίας εκεί όπου συνέρρεαν καί διασταυρώνονταν οί πολυάριθμοι ταξιδευτές, φέρνοντας μαζί τους τον αέρα του κόσμου. 'Εκεί καί τό κέντρο της πνευματικής ζωής μέ τις παλιές, μεγάλες καί πλούσιες βιβλοθήκες' μέ τον έκδοτικόν οργασμό, μέ τα φημισμένα φιλολογικά σαλόνια. 'Αλλά καί κάτι άλλο : Φανερή, εκεί, καί απειλητική ή μεγάλη κρίση πού διερχόταν ή παμπάλαιη Πολιτεία : Ό «κάτω» λαός καί τό πιο μεγάλο μέρος τών παλιών Ευγενών, βυθισμένοι σ' όλες τις αθλιότητες της ανέχειας. Κι άπ' τή γειτονική Γαλλία έρχονταν τα μηνύματα τής γενικής ανατροπής... «"Εβραζαν» έγραψε ό Ούγος όταν πήγε στή Βενετία, οί «ιδέες τής παγκόσμιας ελευθερίας». Καί τότε έπαψε «να κλίνει στους Στωικούς». Τώρα πια μπορούμε ν' αντιληφθούμε καλλίτερα τό νόημα τών λόγων του : Στή Ζάκυνθο ή στο Σπαλάτο είχε τις «ιδέες», είχε τα ιδανικά τής ελευθερίας καί τής εθνικής ανεξαρτησίας, έβλεπε τήν αδικία καί τήν καταπίεση, οραματιζόταν έναν κόσμο δικαιότερο καί ωραιότερο (βεβαιωθήκαμε προηγουμένως γι' αυτό) άλλα καί δεν έβλεπε πώς ήταν δυνατόν ή πραγματικότητα εκείνη, ή υφιστάμενη πού τήν ένοιωθε ακλόνητη να μεταμορφωθεί σε κάποιαν άλλη. "Ετσι, δεν μπορούσε παρά να τήν αντιμετωπίζει

334 με «στωϊκότητα» την πραγματικότητα εκείνη, πού τον κύκλωνε, πού μέσα σ' αυτήν ήταν υποχρεωμένος να ζει... Μά, εδώ, στή Βενετία κατάλαβε για πρώτη του φορά πώς το «ανέφικτο» ήταν και κάτι περισσότερο άπο εφικτό. "Οχι μόνο έγινε πιο πέρα εκεί, στα δυτικά ένας απίστευτος σεισμός, άλλα κι έφθανε κιόλας ή βουή του, έφθανε μέχρι τή Βενετία τήν ίδια... Ήταν στα 1793. Πάνω στα δεκαπέντε χρόνια του... Ή «στωϊκότητα» του μπροστά στή δύναμη της κακής Μοίρας των λαών άνηκε πια στο παρελθόν. Στο ατομικό του παρελθόν έτσι πού μια καινούργια Μοίρα άρχιζε να πορεύεται, μέ της Ιστορίας τα βήματα, προς τή Βενετία και έτσι πού τήν άκουγε να τον καλεί στην προετοιμασία του ανοίγματος του δρόμου για τον ερχομό της... "Επρεπε λέει τώρα «να στραφεί στην πολιτική δράση». Ναί. Μά έπρεπε να κάνει και κάτι άλλο καί, μάλιστα, πιο πολύ αυτό το άλλο : Να φροντίζει για να γίνεται ολοένα καί ικανότερος για κείνη τή δράση. Καί γι' αυτό ένας τρόπος υπήρχε : Ν' αναπτύσσει το πνεύμα του... Τέσσερα χρόνια πέρασαν ακόμη ώσπου να εμφανισθεί ό Ναπολέων «προ τών πυλών» της Βενετίας. Ό δεκαπεντάχρονος Ούγος (Niccolò, τον έλεγαν ακόμη) έφτασε τα δεκαεννιά. Καί μέσα σ' αυτά τα τέσσερα χρόνια καταβρόχθισε αμέτρητα βιβλία. Κόντεψε να κάνει δική του όλη τήν κλασσική Παιδεία* τήν ελληνική καί τή ρωμαϊκή. Καί τήν 'Ιταλική λογοτεχνία, από τις πρώτες αρχές της, μέχρι τις ήμερες του. «Καί μάλλον ένδελεχώς», εγραψ' αργότερα ό ίδιος, μελέτησε «τον πατέρα Ντάντε καί τον "Ομηρο, πατέρα της ποιήσεως όλης...». 'Από τους νεώτερους, ό Παρίνι (γεννημένος μισόν αιώνα πριν άπο τον Ουγο) καί ό Άλφιέρι γεννημμένος είκοσι χρόνια μετά τον Παρίνι γίνονται τα ΐνδάλαματά του. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Βρίσκει σ' αυτούς ό,τι περισσότερο ανταποκρίνεται στην κοινωνικοπολιτική, τήν ηθική καί τήν έθνικήν αγωγή, πού άρχισε ν' αποκτά άπο τα παιδικά του χρόνια. Δέχονται κι οί δυο κι εκφράζουν όπως καί αυτός τις ιδέες πού οδήγησαν στή Γαλλική 'Επανάσταση, μέσα στα πλαίσια τών 'Ιταλικών παραδόσεων καί στην υπηρεσία του ιδανικού της εθνικής ανεξαρτησίας. Μόνο πού ό Ούγος δεν είναι μόνον 'Ιταλός είναι άλλο τόσο κι "Ελληνας. Ό Μπάϋρον, μάλιστα, έγραψε αργότερα ότι ό άνθρωπος αυτός δέν μοιάζει τόσο για 'Ιταλός όσο γι' αρχαίος "Ελληνας. Δέν είναι, τώρα, ή στιγμή για να τό εξετάσουμε τό τελευταίο αυτό. 'Αρχίσαμε να λέμε για τις κατευθύνσεις στις όποιες στράφηκαν οί μελέτες του, ευθύς μετά τον ερχομό του στή Βενετία. Τότε πού ετοιμαζόταν ν' αποδυθεί στην «πολιτική δράση» για τήν οποίαν έκανε λόγο σ' εκείνη τήν επιστολή του προς τή φίλη τού Άλφιέρι. Καί, ακριβώς, σαν μια πρώτη καί έντυπωσιακήν εκδήλωση αύ

335 της τής «δράσης» του, μπορούμε νά θεωρήσουμε το ανέβασμα στη σκηνή (στο θέατρο Sant'Angelo, της Βενετίας) της τραγωδίας πού κατά μίμηση του Άλφιέρι έγραψε, πάνω στα δεκαοχτώ του χρόνια. Θριάμβευσε με τον «Θυέστη». Κι όχι τόσο για τις θεατρικές αρετές του έργου όσο για τις ιδέες πού εκφράζονται σ' αυτό. Ή πρώτη παράσταση δόθηκε στις 4 του Γενάρη στα 1797. Κι ακολούθησαν άλλες εννιά, κατά τις αμέσως επόμενες ήμερες. "Ενα χρόνο προηγουμένως είχε γράψει τή γνωστήν Ώδή του στον «Ελευθερωτή Βοναπάρτη». "Ολ' αυτά, όμως, θορυβήσανε τις αστυνομικές αρχές. Κι αναγκάσθηκε νά φύγει άπό τή Βενετία εγκαταλείποντας τήν οικογένεια του και νά πάει στο Μιλάνο. Άλλα, σέ τέσσερεις μήνες (στις 16 του Μάη, στα 1797) οί Γάλλοι, μπαίνοντας στην πόλη του Άγιου Μάρκου, καταλύσανε για πάντα το πολίτευμα της «Δημοκρατίας» εκείνης των Δόγηδων. Κι ό Φώσκολος επέστρεψε, μέσα στον γενικό ενθουσιασμό για νά ξαναφύγει όμως, άλλοίμονο, τον 'Οκτώβρη του ίδιου χρόνου! Γιατί τότε (στις 17 του μηνός) ό ίδιος ό «ελευθερωτής» μέ τή συνθήκη του Καμποφόρμιο, τήν πούλησε στους Αυστριακούς τή Βενετία μ' όλες τις κτήσεις πού της απόμεναν, εκτός άπ' τα νησιά του Ιονίου... Άπό τότε κι ύστερα, ό αγώνας του ήταν συνεχής, εντατικός και πολύμορφος, μέχρι τις ύστατες στιγμές της ζωής του. Μ' όλα τα μέσα καί μ' ό λους τους τρόπους. Μέ τό όπλο στο ένα χέρι και μέ τήν πένα στο άλλο μέχρι τήν ώρα πού (μέ τό Βατερλώ) ή «Ιερή Συμμαχία» θριάμβευσε. Αργότερα, ό αγώνας μέ τήν πένα μονάχα άπό τήν 'Ιταλία, άπό τήν Ελβετία, από τήν Αγγλία. Αγώνας για τήν έθνικήν ένεξαρτησία καί τήν πολιτικήν ελευθερία τής 'Ιταλίας, της Επτανήσου, της Ελλάδας όλης. Καί αγώνας για τήν ανύψωση τήν πνευματική καί τήν ηθική τών συνανθρώπων του. "Ολο του τό έργο, τό ποιητικό καί τό ευρύτερο συγγραφικό, εΐν' ή έκφραση αυτής τής επίμονης προσπάθειας του. Άρρωστος, στην Αγγλία, ζητάει νά του έπιτρέψουνε νάρθει στή Ζάκυνθο, νάρθει στή Στερεά Ελλάδα, για νά προσθέσει τις δυνάμεις του στον αγώνα εναντίον τών Τούρκων. Μα ό θάνατος τον προλαβαίνει. Ό Καποδίστριας, πηγαίνοντας νά τον επισκεφθεί στο Λονδίνο, τον βρίσκει σέ αφασία... Δέν τον ξαναεΐδε ζωντανόν ούτε ή «μητρική» (όπως έλεγε) πατρίδα του ούτε ή «πατρική». Άφησε τήν τελευταία πνοή του στή Βρεταννία. 'Εκεί, τελικά, τον είχαν πάει κι έκεΐ τον άφησαν οί άνεμοι τής Μοίρας τής φαμίλιας του, φυσώντας άπό τα νερά τής Μεσογείου μέχρι εκεί ψηλά στις βόρειες θάλασσες... Άλλα, τον άφησαν έκεΐ, άφοϋ προηγουμένως τον επήραν καί τον σήκωσαν μέχρι τα ϋψη εκείνα όπου φθάνουν όσοι εμείς τους λέμε εκλεκτούς τής ανθρωπότητας. Κι άπό έκεΐ ψηλά πού έφθασε δέν τοΰλειψε, ούτε μια

336 στιγμή, ή παρόρμηση να λέει στους άλλους το κάθε τι πού άπο έκεΐ μπορούσε αυτός να βλέπει. Να το λέει στους ανθρώπους όλους, προσπαθώντας να τους τραβήξει και τους ίδιους ψηλά έκεΐ, για να μπορέσουνε κι αυτοί να έποπτεύουνε άπο έκεΐ, με το φως της Γνώσης, τον κόσμον όλο, τις δυνάμεις πού τον κυβερνάνε, αυτές πού τώρα αγνοώντας τες τις λένε Μοίρα...

MANUEL FERNANDEZ CALIANO Καθηγητού Πανεπιστημίου Μαδρίτης Ο ΠΛΑΤΩΝ ΣΗΜΕΡΑ Οΐ είκοσιτρείς σχεδόν αιώνες πού έχουν περάσει άπο το θάνατο τοΰ Πλάτωνα ως σήμερα έχουν χρωματιστή έντονα άπο τον σεβασμό, τον ενθουσιασμό και τήν λατρεία για το φιλολογικό και φιλοσοφικό του έργο και γενικά για τήν προσωπικότητα του. Ό Αριστοτέλης, κι όταν ακόμη διαφωνή ριζικά μαζί του, τον σέβεται, ό Φίλων αναζητεί σ' αυτόν τη σύνθεση τής ελληνικής και τής ιουδαϊκής σκέψεως, ό Πλωτίνος και ό Πορφύριος νεοπλατωνίζουν με τρόπο εξαίσιο, ό "Αγιος Αυγουστίνος τον εκχριστιανίζει. Στις παραμονές τής πτώσεως τής βυζαντινής αυτοκρατορίας ό Γεώργιος Γεμιστός αναζητεί σωτήριες λύσεις των ελληνικών πολιτικών πραγμάτων στις συνταγές του πλατωνικού έργου. Στα τέλη τοΰ 15ου αιώνα οί Μέδικοι και ό Marsiglio Ficino τοΰ απονέμουν τιμές θεοΰ, ενώ ό Ραφαήλ τον τοποθετεί στο κέντρο τοΰ έργου του «Ή Σχολή τών Αθηνών». Ό Λέων ô 'Ιουδαίος, ό Fox Mordilo και ô Fray Luis de Leon γεύονται νάματα πλατωνικά στην αναζήτηση τής ουράνιας αρμονίας. Για τον Kant έξ άλλου και τους γερμανούς ιδεαλιστές ώς τον Hegel ή πλατωνική φιλοσοφία αποτέλεσε τή βάση και το θεμέλιο σε εκλεπτυσμένες θεωρίες. Ό Schleiermacher τον μεταφράζει άψογα στα γερμανικά και προς τά τέλη τοΰ 19ου και τις αρχές τοΰ δικοΰ μας αιώνα οί "Αγγλοι ελληνιστές [ κοντά στους οποίους μαθήτευσε καί ή δική μου γενιά, δπως οί Pater, Jowett, Taylor, Shorey κ.ά.,] σχολιάζουν καί εκδίδουν το έργο τοΰ «θείου Πλάτωνα» (όπως τον καθιέρωσαν) σε αλλεπάλληλες εκδόσεις καί μελέτες. Για τον Whitehead μάλιστα ή φιλοσοφική παράδοση τής Ευρώπης δεν ξεπερνά σέ σημασία τήν αξία μερικών μόνο υποσημειώσεων στους διάλογους τοΰ μεγάλου διδασκάλου. Έδώ καί σαράντα όμως χρόνια άλλαξαν οί άνεμοι καί οί γενιές τών παραδοσιακών πλατωνολατρών καί πλατωνοφίλων έμειναν άφωνες ακούγοντας για τον αγαπημένο τους φιλόσοφο εκφράσεις υβριστικές, στις όποιες εύκολα διακρίνονταν ένας απροσδόκητα έντονος εχθρικός τόνος καί ένας πέρα για πέρα μνησίκακος χαρακτήρας. Ίο κακό άρχισε ουσιαστικά 22

338 με τον Nietzsche, τον φιλόσοφο δηλαδή πού έλεγε για τον εαυτό του «δεν είμαι άνθρωπος, είμαι δυναμίτης» και πού πραγματικά πολύ συνετέλεσε στο να θρυμματιστή τελικά ή Ευρώπη τών νεανικών μου χρόνων. Για τον Nietzsche είχε ιδιάζουσα σημασία ή διάκριση πού έκαναν οι αρχαίοι "Ελληνες στις λέξεις αγαθός ή έσθλός (πού σήμαιναν εκλεκτός, αυθεντικός, όχι καλός) και στή λέξη κακός (πού δεν είχε τή σημερινή σημασία, άλλα αντιστοιχούσε στο κοινός, του όχλου). 'Αργότερα οι λέξεις αυτές απέκτησαν σημασία ηθική (και σ' αυτό συνετέλεσε πολύ ό χριστιανισμός) και μάλιστα για χάρη μιας ηθικής πού τήν επέβαλλε ό νόμος, δηλαδή μια ελεύθερη συμβατικότητα. Τό ϊδιο λάθος, τονίζει ό Nietzsche, επαναλήφθηκε και στους νεώτερους λαούς, Οπως τό αποδεικνύει ή γερμανική γλώσσα, ή οποία στή λέξη s c h 1 e e h t έδωσε τελικά τή σημασία του κακός, ένώ στην αρχή αντιστοιχούσε στο s c h 1 i c h, δηλ. είχε τήν έννοια του άπλοΰ, τοΰ κοινού (vulgar). Σύμφωνα όμως με τήν αρχαιοελληνική αντίληψη υπήρχε σαφής διάκριση μεταξύ δύο διαφορετικών επιπέδων : στο ενα οι κύριοι, πού έχουν απόλυτη ελευθερία σέ κάθε τι πού τείνει προς τήν ανδρεία, τή φιλοδοξία και τις επιθυμίες τους στο άλλο οι δούλοι, άνθρωποι ασθενείς και ασήμαντοι από τή φύση τους, οί όποιοι για να αμυνθούν έχουν επινοήσει τεχνητές οχυρώσεις, επιχειρήματα πού καλύπτουν τήν αδυναμία τους. Και συνεχίζοντας μέ τον ίδιο τρόπο ό ακράτητος Γερμανός φιλόσοφος συνδυάζει ετυμολογικά τή λατινική λέξη malus μέ τήν ελληνική μέλας, δίνοντας έτσι τήν ευχέρεια νά παρατηρήσουμε ότι ή αρχική σημασία της λέξεως αυτής αναφέρονταν στις κατώτερες φυλές, νεγροειδεϊς και όχι βέβαια άριες, προορισμένες νά υποδουλωθούν και νά γίνουν αντικείμενο εκμεταλλεύσεως άπό τους κυρίαρχους λαούς τοΰ Βορρά. [Οί ιδέες αυτές θα αναπτυχθούν μέ περισσότερες υπερβολές και μέ έξ ίσου γελοία επιχειρήματα άπό τους θεωρητικούς τοΰ έθνικοσοσιαλισμοΰ, ένας άπό τους οποίους διέκρινε στο πρόσωπο τοΰ Δον Κιχώτη τοΰ ξανθού, λεπτού, ιπποτικού και ιδεαλιστή και στο πρόσωπο τοΰ Sancho Panza μελαχροινοΰ, άγροίκου, πεζοΰ και ύλιστή τους δύο αντιπροσωπευτικούς τύπους τοΰ ανώτερου και τοΰ κατώτερου εθνολογικού επιπέδου, και μάλιστα στην 'Ισπανία πού ανέκαθεν ήταν τόσο ανεκτική στα φυλετικά ζητήματα]. 'Εκείνο όμως πού έχει τώρα για μας σημασία είναι νά υπογραμμίσουμε τό γεγονός ότι [όπως σωστά τό παρατήρησε και ό "Αγγλος φιλόλογος Dodds], ό Nietzsche εμπνεύστηκε αυτές τις θεωρίες άπό τον Πλάτωνα. Πώς όμως γίνεται, ώστε ό αρχαίος φιλόσοφος μας νά βρίσκεται τόσες φορές μπλεγμένος άπό τον ϊδιο τον Nietzsche στην καταδίκη τοΰ Σωκράτη, τοΰ καταστροφέα τοΰ μεγαλοφυοΰς διονυσιακού στοιχείου τής έλληκής ψυχής, τοΰ βλάσφημου ισοπεδωτή τής λογικής, τής αρετής και τής

339 ευτυχίας, της τριάδας πού αποτελεί το κλειδί μιας ζωής αγαθής ; Είναι απλό : ό Nietzsche δεν ακολουθεί ουσιαστικά τις ιδέες του Πλάτωνα, άλλα ενός άπό τα πρόσωπα των διαλόγων του, του φανταστικού σοφιστή Καλλικλή [«le type vulgaire du nietzschéen» στη φράση του Camus], αύτοϋ με τον όποιο συνομιλεί ό Σωκράτης στον Γοργία. [Και όταν άκοϋμε τον Nietzsche να έπαινή τον λαό τών κυρίων, τό ευπρεπές ξανθό θηρίο πού περιπλανάται διψώντας λεηλασία και νίκες, συνειδητοποιούμε αμέσως ότι εδώ υπάρχει ή ηχώ τών λόγων του Καλλικλή, ό όποιος παραπονιέται γιατί ή κοινωνία, διαμορφώνοντας τους εκλεκτούς ανθρώπους, τους εξημερώνει και τους σμικραίνει, ακριβώς όπως ό ζωολογικός κήπος επιδρά στα εξημερωμένα λιοντάρια]. Δέν είναι λοιπόν περίεργο πού ό Γερμανός φιλόσοφος ορμά εναντίον τοϋ "Ελληνα εκείνου, πού εμφανίζεται να άναιρή δια τοϋ Σωκράτη με τρόπο λαμπρό τις θηριώδεις θεωρίες τοϋ σοφιστή. Διότι υπάρχει και ενα γεγονός πού δέν πρέπει να ξεχνούμε και πού εξασθενίζει σέ πολλά τα σύγχρονα άντιπλατωνικά ρεύματα, για τα όποια θα μιλήσω αμέσως : ότι δηλ. ούτε ό Γοργίας, ούτε ό Πολιτικός ούτε ή Πολιτεία ούτε και οί Νόμοι μπορούν νά γίνουν κατανοητοί, αν δέν διαπίστωση κανείς, ότι τα έργα αυτά άποτελοϋν μια πλήρη και ολοκληρωτική καταδίκη τών ολιγαρχικών ιδεών πού είχαν αποκτήσει τόση ισχύ στην 'Αθήνα τής εποχής τοϋ Πλάτωνα. Ό Nietzsche πέθανε στα 1900 [στην ακμή ακριβώς τής Belle Epoque εκείνης, για τήν οποία θα μπορούσε κανείς νά πή ό,τι και ό Talleyrand για μια προγενέστερη : ότι όσοι φτάσαμε καθυστερημένα για νά τήν γνωρίσουμε δέν μποροΰμε νά ξέρουμε τί είναι ή γλυκύτητα τής ζωής]. Στην τότε Γαλλία ή δημοκρατία αναπτυσσόταν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Στην 'Αγγλία ή βασίλισσα Βίκτωρ ία ζή τον τελευταίο της χρόνο. [Στην 'Ισπανία κυβερνά ό Silvela]. "Ολα πάνε καλά. Είναι ακόμη πολύ νωρίς για τό κύκνειο άσμα του εθνικισμού, τον καταστροφικό για όλους πόλεμο τοϋ 1914, καταστροφικό και για τους νικημένους, άλλα και για τους νικητές. Στή Ρωσία ή εξουσία πέφτει, σαν ώριμο φροΰτο, στα χέρια τών άπειρων ακόμη κομμουνιστών. Στην 'Ιταλία ένας κατά κάποιο τρόπο επίγονος τοϋ Nietzsche, ό Benito Mussolini, αναλαμβάνει τήν εξουσία ανάμεσα στους δυναμικούς στίχους τοϋ D'Annunzio και στις προκηρύξεις τοϋ φουτουριστοϋ Marinetti. "Eva σχεδόν χρόνο αργότερα, στην 'Ισπανία ένας άλλος δυνατός άνδρας, ό στρατηγός Primo de Rivera, ανεβαίνει στην αρχή. Δυο μήνες αργότερα, στις 9 Νοεμβρίου 1923, ό Hitler επιχειρεί τό πρώτο του πραξικόπημα στο Μόναχο. Δεκαέξι άτομα χάνουν τότε εκεί τή ζωή τους, και μεταξύ τους ό Theodor von der Pfordten, συγγραφέας ενός παράξενου φυλλαδίου, όπου γινόταν λόγος για τήν ανάγκη νά γιατρευτούν οί συμφορές τής Γερμανίας τής Βαϊμάρης άπό ουτοπικούς κυβερνήτες, γεμά

340 τους αρετή και δράση, σαν τον φιλόσοφο βασιλιά πού προσδοκούσε ô Πλάτωνας. Στο μεταξύ, μια μαύρη μέρα του 1929, οί τίτλοι άξιων του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης κατρακυλούν στα βάθη με θόρυβο. Πρόκειται για τήν αρχή μιας μακρόχρονης και θλιβερής παγκόσμιας καταπτώσεως. [Οί εργάτες χωρίς δουλειά σε αμέτρητα πλήθη συνωστίζονται στους δρόμους της Ευρώπης και τής 'Αμερικής, ζητώντας ελεημοσύνη μέ τρόπο λίγο ή πολύ διακριτικό. Οί Γερμανοί έθνικοσοσιαλιστές βλέπουν στή δημοκρατία τήν πηγή όλων των δυστυχιών του κόσμου. Στα 1931 ό Άλφόνσος ΙΓ' τής 'Ισπανίας εγκαταλείπει τον κλονιζόμενο θρόνο του]. Στις πρώτες μέρες του 1933 ό Hitler αναλαμβάνει τήν καγκελλαρία. Και σχεδόν αμέσως οί θεωρητικοί τοΰ έθνικοσοσιαλισμοϋ αναζητούν και πάλι τήν έμπνευση τους στον Πλάτωνα. Σύμφωνα λοιπόν μέ τήν παράξενη θεωρία του Guenther, ό "Ελληνας φιλόσοφος πού εμφανίζεται ώς ένας ίνδοευρωπαΐος ρατσιστής έναντι ενός καταφρονητέου προελληνικού υποστρώματος ήταν πρόμαχος τής μελλοντικής aufno rdung, τής «έ κ β ο ρειοποιήσεως», αυτής δηλαδή πού έγινε αιτία να γίνουν στάχτη και να περάσουν μέσα άπό τις καμινάδες τών στρατοπέδων συγκεντρώσεως τόσα εκατομμύρια Εβραίων και τσιγγάνων. Σύμφωνα πάλι μέ τον Grunsky, καθηγητή του χιτλερισμού στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, οί τύποι τής ψυχής εθνικό σοσιαλιστικός, άστικο φιλελεύθερο ανθρωπιστικός και κομμουνιστικός αντιστοιχούν στην ϊδια, προοδευτικά αυξανόμενη σε διαφθορά κλίμακα πού είχε χρησιμοποιήσει και ό Πλάτων καθώς θα δούμε για να κατάταξη τα καθεστώτα τής εποχής του. Τον ϊδιο καιρό σκλήραιναν επί πλέον και τα πράγματα στην λεγόμενη τώρα ΕΕΣΔ : 'Αφού διώχτηκε ό Τρότσκυ, ό πιο έξυπνος, ό πιο ευέλικτος, αλλά και ό περισσότερο ουμανιστής άπό τους μπολσεβίκους, ή Ρωσία, βγαίνοντας άπό τό χάος τοΰ εμφυλίου πολέμου, κλείστηκε στον εαυτό της. [Στο μεταξύ αρχίζουν στή δυτική Ευρώπη και οί αντιδράσεις [(μέ διαδηλώσεις περισσότερο εντυπωσιακές παρά αποτελεσματικές)] εναντίον τοΰ ΐταλικοΰ και τοΰ γερμανικοΰ φασισμοΰ. Τήν ϊδια εποχή σημειώνονται οί πρώτες έντονες διαμαρτυρίες για τις καταπιέσεις στις ισπανικές Άστούριας στα 1934, λίγους μήνες μετά τήν επικράτηση τής δεξιάς στις εκλογές τοΰ Νοεμβρίου τοΰ περασμένου χρόνου. Τον Φεβρουάριο τοΰ 1936 ή ισπανική αριστερά παίρνει τήν Revanche καί, για πρώτη φορά, παίρνουν θέσεις στην ισπανική Βουλή κομμουνιστές βουλευτές. Λίγες μέρες αργότερα κυκλοφορεί μια ισπανική μετάφραση τής πλατωνικής Πολιτείας, αφιερωμένη άπό τον μεταφραστή της στους βουλευτές εκείνους. Βρίσκουμε εκεί αρκετές, πολύ περίεργες υποσημειώσεις. Ό Πλάτων έχει κάπου μιλήσει, σκανδαλίζοντας πολλούς, για τό βάρος πού προκαλεί στην κοινωνία ή διατρο

341 φή και ή μέριμνα των ανίκανων και γενικά των μη παραγωγικών ανθρώπων, οί οποίοι, ωστόσο, είναι γενήτορες απογόνων εξ ίσου άχρηστων γιά τήν ανθρώπινη κοινότητα. Ό μεταφραστής μας λοιπόν, υπερβάλλοντας σε όλα, χρησιμοποιεί τις ιδέες αυτές ως βαρύ πυροβολλικό, προτείνοντας τήν εκκαθάριση όλων αυτών συλλήβδην τών άχρηστων δντων. Και ή πράξη αυτή θα άποτελέση, ισχυρίζεται, το πραγματικό καλό, όχι οί ψεύτικες έννοιες της αρετής και της υποκριτικής χριστιανικής ηθικής, πού εμμένει στην ιδέα τής αγάπης κλπ. Και ένώ ό αρχαίος φιλόσοφος αφήνει απλώς να έννοηθή, δτι θα ταίριαζε στην ιδανική πόλη να εχη έναν αριθμό κατοίκων σταθερό κατά τό δυνατόν, ό ενθουσιώδης 'Ισπανός μεταφραστής του ξεστρατίζει ακόμη περισσότερο : Είναι ακατανόητο νά εύνοήση κανείς τήν αύξηση τών γεννήσεων, μιμούμενος τον Mussolini πού αποσκοπεί μόνο στην αύξηση τών στρατολογούμενων δυνάμεων, τις όποιες πάλι χρησιμοποιεί σε εγκληματικούς πολέμους, δπως αυτόν τής Αιθιοπίας ή έκτρωση, ό πιο σκληρός μαλθουσιανισμός και κάθε άλλο περιοριστικό μέτρο είναι επιτρεπτά και συμφέροντα στην οργάνωση τής ανθρώπινης κοινότητας.άλλα ας επιστρέψουμε στή Ρωσία, πού τώρα, 1935, 1936, 1937, περνά τήν κρίση τών μεγάλων σταλινικών εκκαθαρίσεων. Είναι τά χρόνια όπου πρέπει κανείς νά είναι προσεκτικός σε κάθε τι πού λέει.] "Ηδη, σε πολύ πρόωρη χρονολογία, στα 1920, ô Bertrand Russel γιά τον όποιο θα μιλήσουμε πιο κάτω αναλυτικότερα διέβλεπε απηχήσεις τής πλατωνικής Πολιτείας στις θεωρίες και στις τότε πρώτες ενέργειες τών μπολσεβίκων, προκαλώντας, καθώς και ό ίδιος τό αναγνωρίζει, τον σκανδαλισμό τόσο τών κομμουνιστών όσο και τών πλατωνιστών. Τώρα λοιπόν, στα 1938, ένας κάπως ασύνετος καθηγητής, ό Skatkin, τόλμησε νά ύποβάλη στους φοιτητές του τήν ιδέα, ότι πολλές άπό τις φασιστικές ιδέες έχουν τήν προέλευση τους στην πλατωνική φιλοσοφία. Ή αντίδραση ήταν άμεση : Οί πιστοί στο κόμμα συσπειρώθηκαν, και τό πανεπιστήμιο (ή Σύγκλητος, ό Κοσμήτωρ), τό κόμμα, οί νεαροί πιονέροι, όλοι μαζί, ενώνοντας τήν οργή τους, πέφτουν επάνω στον μικρό παράφωνο. Ή Σοβιετική Ρωσία δέν ανεχόταν [ καθώς σχολιάστηκε αργότερα ] νά χρησιμοποιήται άπό κανέναν τό όνομα του Πλάτωνα έπί ματαίω. Άλλα και στή Δύση έχει ήδη αρχίσει νά ύποβόσκη μια μεγάλη θύελλα εναντίον του "Ελληνα φιλοσόφου, σάν νά ήθελαν οί αιώνες νά τον ενοχλούν διαρκώς, και νά μήν του επιτρέπουν νά ζή στην απομόνωση πού τόσο έδειξε νά τήν έπιθυμή στα τελευταία του χρόνια. Ή ιστορία αρχίζει στα 1934 μέ τό βιβλίο του Αμερικανού Fite, πού έχει τον συμπτωματικό τίτλο «The Platonic legend». Λίγο αργότερα, στά 1937, γυρίζει όλον τον κόσμο ό περιβόητος λίβελλος «Plato today», έργο τοΰ γνωστού 'Εργατικού βουλευτή Crossman, ενός άπό τους πιο θορυβώδεις Άγγλους οπαδούς του