Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων Μία συνοπτική παρουσίαση.

Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων 2009-2011. Μία συνοπτική παρουσίαση. Τρίμμης Κωνσταντίνος 1, Φιλιππάτου Πέλη 2 1 Σπηλαιολόγος, Αρχαιολόγος. Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας. 2 Σπηλαιολόγος. Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία. 1

Περίληψη Το Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων (Cerigo Speleological Project) οργανώθηκε από το Τοπικό Τμήμα Βόρειας Ελλάδας της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας το 2009 και έχει ως στόχο του την εξερεύνηση καταγραφή και διεπιστημονική έρευνα των Κυθηραϊκών σπηλαίων. Από το 2009 έως το 2011 τρεις εξερευνητικές αποστολές έλαβαν χώρα στο νησί, με αποτελέσματα που άπτονται των τομέων της γεωλογίας, της ανθρωπολογίας, της πολιτισμικής ιστορίας και της βιολογίας. Summary The Speleological Project of Kythera (Cerigo Speleological Project) was organized by the Hellenic Speleological Society- Department of Northern Greece at 2009. Main goal of the project are the exploration, record and interdisciplinary research of Kythera island caves. Since 2009 to 2011 three exploratory expeditions took part at the island. The results of the expeditions are related to the fields of geology, anthropology, cultural history and biology. Λέξεις κλειδιά: Κύθηρα, σπήλαια, ιεροί ναοί, στάνες. Key words: Kythera, caves, cave churches, barn places. Εισαγωγή Το Σπηλαιολογικό πρόγραμμα Κυθήρων ξεκίνησε το 2009 υπό την αιγίδα του Τοπικού Τμήματος Βορείου Ελλάδος της Ε.Σ.Ε. Στόχο του έχει τον εντοπισμό, την καταγραφή, την εξερεύνηση και τη διεπιστημονική μελέτη των σπηλαιομορφών των Κυθήρων. Για την ιστορία τα Κύθηρα είχαν ερευνηθεί σπηλαιολογικά, αρχικά από τον ίδιο τον Ιωάννη Πετρόχειλο, ιδρυτή της Ε.Σ.Ε., τόσο τη δεκαετία του 1930 όσο και τη δεκαετία του 1950, ενώ μία ακόμα αποστολή έγινε από το Τοπικό Τμήμα Κρήτης της Ε.Σ.Ε. () το (Τρίμμης & Φιλιππάτου, 2011). Το Τοπικό Τμήμα βορείου Ελλάδος της Ε.Σ.Ε. ανέλαβε την ερευνητική σκυτάλη θέτοντάς την προσπάθεια σε νέα βάση. Οργανώνεται το σπηλαιολογικό πρόγραμμα Κυθήρων (Cerigo Speleological Project) στο οποίο συμμετέχουν καταξιωμένοι επιστήμονες και σπηλαιολόγοι από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Για την επίτευξη των στόχων του προγράμματος οργανώνονται τρεις εξερευνητικές αποστολές στο νησί,μία τον Νοέμβριο του 2009, μία τον Απρίλιο του 2010 και μία τον Απρίλιο του 2011. Στις έρευνες πήραν μέρος συνολικά 34 άτομα. Η αποστολή του 2009 (Cerigo 2009) έχει αναγνωριστικό χαρακτήρα. Ως πρώτοι στόχοι τίθενται ο έλεγχος και η εξακρίβωση των παλαιών καταγραφών του Πετρόχειλου και του Γ. Γ.Νίδα, ιστορικού γραμματέα της Ε.Σ.Ε. ο οποίος συνέχισε τις έρευνες στο νησί τη δεκαετία του 60, καθώς και η διευθέτηση των εκκρεμοτήτων από την αποστολή του. Συνολικά η αποστολή επισκέπτεται 11 σπήλαια και χαρτογραφεί τα 7. Από τα 11 τα 3 ήταν καινούριες καταγραφές και τα 8 καταγραφές του Πετρόχειλου. Τα 4 σπήλαια που δεν χαρτογραφήθηκαν είχαν χαρτογραφηθεί από το (τα 3) και την Άννα Πετροχείλου (το 1). Η αποστολή αυτή κατέδειξε τη μοναδικότητα του σπηλαιολογικού πλούτου των Κυθήρων και αποφασίστηκε, το Πάσχα του 2010 να γίνει επαναληπτική αποστολή με τη συμμετοχή περισσότερων σπηλαιολόγων. Στην αποστολή Cerigo 2010 για πρώτη φορά εξερευνώνται ενάλια και υποβρύχια σπήλαια, ενώ για πρώτη φορά ξεκινά και η καταγραφή των βαράθρων του νησιού. Η αποστολή κρατά 7 ημέρες και τα μέλη της επισκέπτονται 25 σπήλαια. Από αυτά χαρτογραφούν τα 14. Τέλος από τα 25 τα 21 είναι νέες καταγραφές. 2

Στην αποστολή Cerigo 2011 καταγράφονται και εξερευνώνται 15 νέα σπήλαια, ενώ ταυτοχρόνως ολοκληρώνονται εκκρεμότητες από τις προηγούμενες αποστολές Συνολικά από τις τρεις αποστολές του Σπηλαιολογικού Προγράμματος Κυθήρων και της αποστολής του Τ. Τ. Κρήτης στο νησί έχουν καταγραφεί 59 σπηλαιομορφές 3. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα άπτονται τόσο της γεωλογίας όσο και της αρχαιολογίας, της βιολογίας και της μεσαιωνικής Ιστορίας. Τα αποτελέσματα των πρώτων αυτών ερευνών του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. στο νησί των Κυθήρων δημοσιεύθηκαν ως πρόδρομη αναφορά σε ειδική έκδοση του Τοπικού Τμήματος. Μελλοντικοί στόχοι είναι η κατασκευή ιστοσελίδας αποκλείστηκα για το Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων, η συνέχιση της καταγραφής εξερεύνησης και μελέτης των σπηλαιομορφών, καθώς και η προώθηση θεματικών δημοσιεύσεων για κάθε πτυχή της έρευνα στο νησί των Κυθήρων. Εξερευνώντας τα σπήλαια των Κυθήρων Η εξερεύνηση των σπηλαίων του νησιού ήταν μια επίπονη διαδικασία, με αρκετά τεχνικά και μεθοδολογικά προβλήματα που έπρεπε να επιλυθούν. Τα πρώτα βασικά ζητήματα, σχετικά με τις μετακινήσεις των ομάδων εξερεύνησης, τη διαμονή και την τροφοδοσία, λύθηκαν με την άοκνη βοήθεια και συμπαράσταση των κατοίκων του νησιού. Το αμέσως επόμενο πρόβλημα ήταν η μεθοδολογία που θα ακολουθούνταν αναφορικά me τη συλλογή του υλικού και τον τρόπο καταγραφής των σπηλαιομορφών. Για να διασφαλιστεί ότι όλες οι ομάδες θα έφερναν στη γραμματεία της αποστολής τα στοιχεία που εκείνη ζητούσε ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της έρευνας, έπρεπε να δημιουργηθεί μία φόρμα καταγραφής σπηλαίου, την οποία και θα συμπλήρωναν οι ομάδες στο πεδίο. Η φόρμα δημιουργήθηκε στο πρόγραμμα Microsoft Excel Vista pro και περιλαμβάνει στην πρώτη σελίδα κελιά για να αναγραφούν: Το όνομα του σπηλαίου, η ημερομηνία εξερεύνησης, ο τύπος του σπηλαίου, το υψόμετρο και το στίγμα της εισόδου του, αν το σπήλαιο παρουσιάζει παλαιοντολογικά, αρχαιολογικά ή σύγχρονα κατάλοιπα, αν έχει σκουπίδια, χώρο για μια σύντομη περιγραφή του σπηλαίου και τέλος πεδίο για περιγραφή του σπηλαιοδιακόσμου. Στη δεύτερη σελίδα δημιουργήθηκαν πεδία στα οποία καταγράφονται: τα κατά χώραν ευρήματα του σπηλαίου καθώς και τα σημεία εξάρτησής τους από την χαρτογράφηση 4, τα ονόματα των μελών της ομάδας εξερεύνησης, τα ονόματα των μελών της ομάδας χαρτογράφησης και τα όργανα χαρτογράφησης. Επίσης υπάρχει πεδίο για αναγραφή λοιπών σχολίων και τέλος πεδίο για την αναγραφή του ονόματος του συντάκτη της φόρμας (Τρίμμης & Φιλιππάτου, 2011). Η φόρμα καταγραφής βοήθησε πάρα πολύ όσον αφορά την οργάνωση, τον συντονισμό και τη σαφήνεια των στοιχείων που συλλέγονταν από τις ομάδες. Μολαταύτα, η τελική μορφοποίησή της είναι υπό εξέλιξη και πολλά ζητήματα είναι ακόμη ανοικτά για συζήτηση. Εκτός από το ζήτημα της καταγραφής των στοιχείων των σπηλαίων, χρησιμοποιήθηκε κοινό λογισμικό και για την χαρτογράφησή τους. Αυτό έγινε για να περιοριστούν τα λάθη και οι αποκλίσεις, για να υπάρχει όμοια μεταξύ των χαρτογραφήσεων η αναγραφή των εκάστοτε χαρακτηριστικών των σπηλαίων και τέλος για να υπάρχει μια ομοιομορφία στην παρουσίαση των σχεδίων. Το λογισμικό αυτό ήταν το πρόγραμμα χαρτογράφησης σπηλαίων Visual Topo, για την επεξεργασία των μετρήσεων, και το σχεδιαστικό πρόγραμμα Xara Designer Pro 6 για τα τελικά σχέδια (Τρίμμης & Φιλιππάτου, 2011). 3 Πίνακας 1. 4 Αυτό έγινε για την ανάπτυξη στο μέλλον συστήματος ποσοτικοποίησης και ερμηνείας των κατανομών ευρημάτων στα σπήλαια του νησιού. Σε πολλές περιπτώσεις οι ομάδες εξερεύνησης αμέλησαν τη συγκεκριμένη διαδικασία. Η τεχνική δεν έχει ακόμη τελειοποιηθεί. Καλύτερα αποτελέσματα υπήρξαν κατά την αποστολή Cerigo 2011. 3

Τα στίγματα των σπηλαίων συλλέγονταν σε κοινό datum, το WGS 84, και γεωαναφέρονταν στο πρόγραμμα Google Earth Pro το οποίο συνεργάζεται και με εφαρμογές συστημάτων GIS. Τα στίγματα στη συνέχεια μετατρέπονταν σε ΕΓΣΑ 87. Η ανάπτυξη του GIS ξεκίνησε στα τέλη του 2011 με την σταδιακή δημιουργία της γεωβάσης δεδομένων και του ψηφιακού μοντέλου εδάφους. Λόγω του ότι όσοι συμμετέχουν στο πρόγραμμα των Κυθήρων, συμμετέχουν αφιλοκερδώς, δεν προβλέπεται το GIS να έχει ολοκληρωθεί πριν το τέλος του 2012. Παρ όλη την επιμέλεια στην ορθή συλλογή των στοιχείων, δυστυχώς δεν έλειψαν λάθη και παραλήψεις. Η ποσότητά τους ωστόσο είναι αμελητέα και σε κανένα βαθμό δεν δύναται να περιορίσει την έρευνα και την ποιότητα των πρωτογενών στοιχείων. Τα πρώτα δεδομένα Αυτά τα δύο πρώτα χρόνια του σπηλαιολογικού προγράμματος Κυθήρων απέδωσαν έναν τόσο μεγάλο όγκο υλικού, ο οποίος ήταν δύσκολο ακόμα και να συγκεντρωθεί και να αρχειοθετηθεί. Από την απλή επεξεργασία λοιπόν του υλικού, τις μεταγραφές των στοιχείων των ομάδων εξερεύνησης και την ηλεκτρονική απόδοση των χαρτογραφήσεων προκύπτουν κάποια συμπεράσματα τα οποία κρίνεται σκόπιμο να παρατεθούν ώστε να διευκολύνουν την προώθηση της έρευνας. Τα σπήλαια των Κυθήρων παρουσιάζουν κάποια διακριτά χαρακτηριστικά που δίνουν μια εικόνα τόσο για την γεωλογία τους, όσο και για την χρήση τους από τον άνθρωπο. Γεωλογικά τα σπήλαια του νησιού δεν έχουν μελετηθεί ακόμη διεξοδικά. Στο άμεσα σχέδια του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. είναι να λάβει χώρα στο νησί μια αποστολή η οποία θα έχει ως αποκλειστικό σκοπό την γεωλογική μελέτη των σπηλαίων. Απώτερος στόχος είναι να γίνει και μια σειρά αναλύσεων σε πετρώματα από τα σπήλαια, αν και εφόσον βρεθούν οι πόροι για να στηριχθεί μια τέτοια προσπάθεια. Επίσης επιχειρείται μια καταγραφή των στοιχείων για τη χρήση των σπηλαίων, που προέκυψαν από την εξερεύνηση ώστε να διευκολυνθεί ο μελλοντικός ερευνητής. Την πρόδρομη αναφορά των γεωλογικών χαρακτηριστικών των σπηλαίων του νησιού ανέλαβε ο γεωλόγος, μέλος του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε., κ. Γ. Λαζαρίδης. Η έκθεσή των πρόδρομων παρατηρήσεων δημοσιεύτηκε στην μονογραφία του 2011 (Τρίμμης & Φιλιππάτου, 2011) Τα σπήλαια του νησιού είναι ως επί το πλείστον μικρά, τα οποία δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο λιθωματικό διάκοσμο. Ξεχωρίζουν τα τρία σπήλαια της Αγ. Σοφίας στο Μυλοπόταμο, στον Κάλαμο και στην Αγ. Πελαγία και το Καταφυγάδι. Μεγάλο σε ανάπτυγμα είναι και το ρηγματογενές βάραθρο του Χελαδιού, του οποίου η εξερεύνηση δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη, αν και αυτό δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο διάκοσμο. Τα μικρά έγκοιλα σε όλο το εύρος του νησιού έχουν εμφανή ίχνη χρήσης, από τον άνθρωπο, κυρίως των τελευταίων 500 χρόνων. Οι χρήσεις χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες που παρουσιάζουν εξαιρετική πυκνότητα σε κάποιες περιοχές 5. Η μία κατηγορία 6 είναι η διαμόρφωση των εγκοίλων και των βραχοσκεπών σε στάνες. Η διαμόρφωση αυτή επιτυγχάνεται συνήθως με το κτίσιμο τοίχων που κλείνουν το άνοιγμα της βραχοσκεπής (έγκοιλο στο Μόρμορη, του Κύκλωπα στα Λιμνάρια κ.α.) και αργολιθοδομών ή πασσαλόπηκτων περιφράξεων που διαρρυθμίζουν το εσωτερικό της σπηλιάς (του κύκλωπα στο Πούρκο, η Μαύρη σπηλαία κ.α.). Τέτοια έγκοιλα στάνες είναι σε συστηματική χρήση από την ΥΜ ΙΒ μέχρι και σήμερα (π.χ. το σπήλαιο «του Νιόρου».) Οι πρακτικές διαμόρφωσης είναι αυτές που έχουν ιδιαίτερη σημασία, μιας και δεν παρουσιάζουν σημαντικές αλλαγές από την μέση Νεολιθική έως και τις μέρες μας (δες και Τρανταλίδου κ.α., 2010). Η διευθέτηση του εσωτερικού του σπηλαίου με αργολιθοδομές ή πασσαλόπηξη, σαν 5 Για την κατανομή των σπηλαίων ανάλογα με τις χρήσεις τους, γράφημα 1. 6 Πίνακας 2 4

πρακτική, εμφανίζεται σποραδικά στη μέση νεολιθική και πυκνώνει στη νεότερη. Είναι σχεδόν κανόνας όσον αφορά τα σπήλαια που προορίζονται για σταβλισμό ζώων. Στα Κύθηρα κυριαρχεί η διαμόρφωση με αργολιθοδομή. Υπάρχει και πασσαλόπηξη αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά και ποτέ αυτόνομα. Σε δύο σπήλαια τέλος, που διαμορφώθηκαν σε στάνες στην αρχή της δεκαετίας του 1980 7 (Κύκλωπα στα Λιμνάρια και ανώνυμη βραχοσκεπή), χρησιμοποιήθηκαν τσιμεντόλιθοι με κονίαμα ως συνδετικό υλικό.. Η δεύτερη μεγάλη κατηγορία είναι η διαμόρφωση των σπηλαίων και των εγκοίλων σε Ιερούς Ναούς 8. Σε όλο το νησί 16 σπήλαια έχουν καταγραφεί με τέτοια διαμόρφωση, ενώ ένα ακόμη, ο Άγιος Αρτέμιος στο Βύθουλα, έγινε γνωστός στην Ε.Σ.Ε. το Δεκέμβριο του 2010. Τα χαρακτηριστικά αυτών των σπηλαίων, τα στοιχεία οργάνωσης και χρήσης του χώρου, αλλά και τα στοιχεία της τέχνης τους, αποτελούν ένα ξεχωριστό υλικό μελέτης πάνω στο οποίο εργάζεται ο αναπληρωτής καθηγητής Βυζαντινής αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Σέμογλου Αθανάσιος. Ένα πρόδρομο κείμενό του, σχετικό με τους εν σπηλαίω ναούς, δημοσιεύτηκε στην μονογραφία του 2011 (Τρίμμης & Φιλιππάτου, 2011). Αυτό που αξίζει να παρατηρήσουμε εδώ, μιας και δεν αναφέρεται στην μονογραφία, είναι οι συγκεκριμένες μεθοδολογίες που ακολουθούνται και εδώ για την οργάνωση του χώρου. Υπάρχουν τρεις τεχνικές οι οποίες χρησιμοποιούνται εξίσου σε όλες τις περιόδους. Η πρώτη είναι η διευθέτηση- οργάνωση του εσωτερικού του σπηλαίου με συμπληρωματικές κατασκευές (Τέμπλο, πεζούλες, Κωδωνοστάσιο κ.α. ) ώστε αυτό να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για λατρεία. Τέτοια σπήλαια είναι για παράδειγμα της Αγ. Σοφίας στην Αγ. Πελαγία, το τέμπλο στην Αγ. Σοφία του Μυλοποτάμου, ο Άγιος Παύλος στο Καψάλι κ.α. Η δεύτερη τεχνική είναι η κατασκευή ενός ολόκληρου κτίσματος- ναΐσκου στο εσωτερικό του σπηλαίου, με το κτίσμα αυτό να εκμεταλλεύεται κάποια χαρακτηριστικά του σπηλαίου (η οροφή, κάποιο τοίχωμα ή και διάκοσμο). Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ο ναός στην Αγ. Σοφία του Μυλοποτάμου, η Αγ. Σοφία του Καλάμου, η Αγ. Αικατερίνη στο Μυλοπόταμο κ.α. Η Τρίτη τεχνική είναι η ανέγερση ενός εντελώς ανεξάρτητου κτίσματος στο εσωτερικό του σπηλαίου. Τέτοιες περιπτώσεις είναι ο Αγ. Ελευθέριος και ο Αγ. Αντώνιος 9. Όσον αφορά τη χρήση των σπηλαίων από των άνθρωπο κατά την προϊστορία και την κλασσική αρχαιότητα είναι αξιοσημείωτο ότι δεν εντοπίστηκαν ευρήματα σε άλλα σπήλαια εκτός από αυτά που ήδη γνώριζε η αρχαιολογική έρευνα (Καταφυγάδι, Χουστή, Αγία Σοφία Καλάμου). Αξιοσημείωτος είναι τέλος και ο βιολογικός πλούτος των σπηλαίων του νησιού. Μάλιστα στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο βιολόγος Κ. Παραγκαμιάν, μέλος του της Ε.Σ.Ε. εντόπισε στο σπήλαιο της Αγ. Σοφίας Μυλοποτάμου το τυφλό ισόποδο Kithironiscus paragamiani (Μπαρτζώκας, 1998). Αργότερα η έρευνα ατόνησε και γίνονται τώρα προσπάθειες μέσω του Σπηλαιολογικού Προγράμματος Κυθήρων να ξεκινήσει πάλι. Στην αποστολή Cerigo 2010 συμμετείχε η Κυθήρια βιολόγος Ιάσμη Στάθη, μέλος και αυτή του της Ε.Σ.Ε., αλλά η ταυτοποίηση των δειγμάτων που συνέλεξε δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Τα πορίσματα της έρευνας στα Κύθηρα δεν γίνεται να εξαντληθούν σε μια απαρίθμηση συνοπτικών συμπερασμάτων. Στόχος είναι να καταδειχθεί ο πλούτους του υλικού και να προκληθεί το ερευνητικό ενδιαφέρον. Η μελέτη του υλικού που προέκυψε από της έρευνες του Το.Τ.Β.Ε. της Ε.Σ.Ε. στο νησί των Κυθήρων συνεχίζεται με σκοπό να υπάρξουν σταδιακά δημοσιεύσεις αναφορικά με το κάθε ερευνητικό πεδίο. 7 Η πληροφορία προέρχεται από τους ανθρώπους που μας τα υπέδειξαν. 8 Πίνακας 3 9 Αναλυτικά οι ναοί με την τεχνική διαμόρφωσης εκάστου στον πίνακα 3. 5

Συμπεράσματα Τα σπήλαια των Κυθήρων παρουσιάζουν σημαντικό ενδιαφέρον για κάθε επιστήμη που σχετίζεται με αυτά. Η βιολογική, γεωλογική και ανθρωπολογική μελέτη των σπηλαίων είναι εν εξελίξει. Τα δεδομένα που προκύπτουν από την έρευνα σύντομα θα αποτελέσουν ανεξάρτητες δημοσιεύσεις. Όσον αφορά τις χρήσεις των σπηλαίων από τον άνθρωπο, το σύνολο των εν σπηλαίων ναών είναι εξαιρετικά σημαντικό για την σκιαγράφηση της σύγχρονης ιστορίας των Κυθήρων. Οι λόγοι που οδήγησαν στην ανάπτυξη αυτής της παράδοσης, το πώς αυτή εξελίχθηκε και το τι ρόλο έπαιξε στην Κυθηραϊκή κοινωνία της εποχής, είναι ζητήματα που βρίσκονται υπό μελέτη. Το σύνολο των σπηλαίων που έχουν διαμορφωθεί σε στάνες, θα δημοσιευτεί αναλυτικά σε ξεχωριστό άρθρο. Αξίζει εδώ όμως να προσθέσουμε πως ως πρακτική δεν έχει μελετηθεί ξανά σε σύνολο σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο. Η μελέτη και δημοσίευση αυτών των σπηλαίων προσδοκάμε να δώσει στοιχεία για την αγροτική οικονομία και τις πολιτισμικές πρακτικές διαχείρισης των σπηλαίων στο νησί. Ευχαριστίες Το Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων θα ήταν καταδικασμένο να αποτύχει χωρίς την υποστήριξη του Δήμου Κυθήρων, του ιδρύματος Ν. Αρώνη, του Συλλόγου Πελασγών και Μυρμιδόνων «ο Άγιος Σεραφείμ», του πολιτιστικού συλλόγου Ποταμού, του εκκλησιαστικού συμβουλίου της Ι. Μ. Μυρτιδίων και των κατοίκων του νησιού που ήταν κοντά μας σε ότι τους χρειαστήκαμε. Βιβλιογραφία Μπαρτζώκας, Α. 1998. Παλαιοντολογία των Κυθήρων. Αθήνα. Τρανταλίδου, Κ., Μπελεγρίνου, Ε. & Adreasen, N. 2010. Pastoral Societies in the Southern Balkan Peninsula: The Evidence From Caves Occupied During The Neolithic and Chalcolithic Era. Trnava. Τρίμμης, Π. Κ. & Φιλιππάτου, Π. (επιμέλεια) 2011. Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων 2008-2010. Πρόδρομη Αναφορά. Θεσσαλονίκη. 6

α/ α ΑΣΜ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ 01 16 Αγία Σοφία Μυλοπόταμος 02 317 Αγία Σοφία Κάλαμος 03 495 Αγία Σοφία Αγία Πελαγία 04 313 Αγ. Ιωάννης εν Κρημνώ Καψάλι 05 315 Αγ. Πελαγία Φελωτή 06 2858 Αγ. Αικατερίνη Καψάλι 07 314 Αγ. Παύλος Καψάλι 08 α 08 β 09 1009 9 0 1 Σκύλου Παναγία Οδηγήτρια 1931 1931 1936 1951 Πετρόχειλος Πετρόχειλος Α. Πετροχείλου 1970 Π. Φιλιππάτου 2009 Π. Φιλιππάτου 2009 Π. Φιλιππάτου 2009 Βιαράδικα Cerigo 2009 Κ. Τρίμμης 2009 Γάτα Βιαράδικα Cerigo 2009 Κ. Τρίμμης 2009 Κύκλωπα (C 22) Πούρκο 10 698 Βίγλα Πούρκο Cerigo 2010 12 11 13 14 15 16 17 18 2 3 4 5 6 7 8 9 20 501 19 0 21 496 22 23 1 2 Η. Καλογερόπουλος 2010 Η. Καλογερόπουλος 2010 CS 03 Χελάδι Cerigo 2010 - CS 02 Φριάτσι Cerigo 2010 - CS 06 Φανοκοπείο Cerigo 2010 - CS 01 Φανοκοπείο Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 CS 07 Φανοκοπείο Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 CS 08 Κολώνες Cerigo 2010 CS 05 Φυρή Άμμος CS 04 Αγ. Ελευθέριος (C 21) Παναγιά Σπηλιώτισσα Παναγιά Ορφανή Χαραμπός του Κύκλωπα Η. Καλογερόπουλος, Β. Καβαλιέρος, 2010 Φυρή Άμμος Cerigo 2010 Ι. Στάθη 2010 Άγιος Νικόλαος Λογοθετιάνικα Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου Η. Καλογερόπουλος 2010 Μητάτα Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Μυλοπόταμος Η. Καλογερόπουλος 2010 Λιμνάρια Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Συντριβάνι Μανιτοχώρι Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 7

α/ α ΑΣΜ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ 24 25 26 27 3 4 5 5 28 2863 29 30 31 32 33 34 35 36 37 6 7 8 9 0 1 2 3 4 38 559 Μαύρη Σπηλαία Άγιος Γεώργιος Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Χαραμπός CX01 Χαραμπός Αγίας Μόνης (CX03). Αγία Αικατερίνη Μητάτα Μητάτα Μητάτα Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Τριλάγκαδο Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Αγία Μόνη Γ. Γραφιός Νίδας 1963 Μυλοπόταμος Cerigo 2010 Κ. Τρίμμης, Ι. Κυρκιμτζή 2010 Μαυρίλας Ποταμός Cerigo 2010 Κ. Καλαμπούκας 2010 Άγιος Αντώνιος Άγιοι Ανάργυροι (Άγιοι Θαματουργοί) Σπηλιές της «Γριάς Κακομαρίενας» Ανώνυμη Βραχοσκεπή Χαραμπός «του Γιώργη» - (CX04) Χουστή Σπήλαιο Γκεομηνούς Σπήλαιο Παπούλια 39 316 Καταφυγάδι 40 558 41 509 42 6 Σπήλαιο Φούρνων Σπήλαιο Σπαραγαρίου Χαραμπός Χελαδιού (CX02) Βιαράδικα Cerigo 2009 Κ. Τρίμμης 2009 Σπακολάγκαδο Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Διακόφτι Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 στο Δρόμο του Μόρμορη Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 όρος Διγενής Cerigo 2010 Π. Φιλιππάτου 2010 Διακόφτι Τριφυλλιάνικα Άγιος Νικόλαος Ρίζες Μυλοποτάμου Φούρνοι Σπαραγαρίο Χελάδι 43 699 Χύτρα Χύτρα ή Αυγό 44 7 Μαντρί του Παπά 1951 1955 Α. Μπαρτζώκας Π. Φιλιππάτου 2009 Όρος Διγενής Cerigo 2010 Κ. Τρίμμης 2010 8

α/ α ΑΣΜ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ 45 c- στάνη Χάσκουσα Cerigo 2011 Η. Καλογερόπουλος 2011 46 Λαχνού Λαχνός Cerigo 2011 Π. Φιλιππάτου 2011 47 Σταυρού Μυρτίδια Cerigo 2011 Π. Φιλιππάτου 2011 48 Νιόρου Χάσκουσα Cerigo 2011 Π. Φιλιππάτου 2011 49 Καλόγερου Χάσκουσα Cerigo 2011 Π. Φιλιππάτου 2011 50 Πυροβολείο Γερμανικά Cerigo 2011 Γ. Καραδήμου 2011 51 Τουρκοσπηλά Αγ. Λευθέρης Cerigo 2011 Γ. Καραδήμου 2011 52 Αγ. Αρτέμιος Βύθουλας Cerigo 2011 53 Μουδαρίου Μουδάρι Cerigo 2011 Π. Φιλιππάτου 2011 55 CX 05 Ξηβούνι Cerigo 2011 56 CX 06 Ξηβούνι Cerigo 2011 57 Ca 01 Λιμνάρια Cerigo 2011 58 Ca 02 Λιμνάρια Cerigo 2011 Γ. Παπαιωάννου 2011 59 Ca03 Λιμνάρια Cerigo 2011 Γ. Παπαιωάννου 2011 Πίνακας 1.: Συγκεντρωτικός πίνακας σπηλαιομορφών που καταγράφηκαν από το Σπηλαιολογικό Πρόγραμμα Κυθήρων. Τα CX αντιπροσωπεύουν ανώνυμα βάραθρα, τα CS ανώνυμα ενάλια και τα Ca ανώνυμα οριζόντια σπήλαια. α/α όνομα σπηλαίου τεχνική διαμόρφωσης περιοχή 1 Νιόρου αργολιθοδομή Χάσκουσα 2 Καλόγερου αργολιθοδομή Χάσκουσα 3 Μαντρί του Παππά αργολιθοδομή/ Πασσαλόπηκτη Χάσκουσα 4 c- στάνη αργολιθοδομή/ Πασσαλόπηκτη Χάσκουσα 5 Κύκλωπα αργολιθοδομή/ Πασσαλόπηκτη Πούρκο 6 χαραμπός του Κύκλωπα τσιμεντόλιθοι Λιμνάρια 7 ανώνυμη βραχοσκεπή τσιμεντόλιθοι Αυλέμωνας 8 Μουδαρίου αργολιθοδομή Μουδάρι 9 Σταυρού αργολιθοδομή Μυρτίδια 10 Μαύρη σπηλαία αργολιθοδομή Μητάτα 11 της γριάς Κακομαρίενας αργολιθοδομή Διακόφτι 12 Βίγλας αργολιθοδομή Πούρκο 13 βραχοσκεπή στο Λαχνό αργολιθοδομή/ Πασσαλόπηκτη Λαχνός Πίνακας 2.: Σπήλαια διαμορφωμένα σε στάνες α/α όνομα σπηλαίου τεχνική διαμόρφωσης περιοχή 1 Αγ. Σοφία αυτόνομο κτίσμα, εξαρτώμενο Μυλοπόταμος 2 Αγ. Σοφία διευθετημένος χώρος Αγ. Πελαγία 3 Αγ. Σοφία αυτόνομο κτίσμα, εξαρτώμενο Κάλαμος 4 Αγ. Πελαγία διευθετημένος χώρος Φελωτή 5 Παναγία Ορφανή διευθετημένος χώρος Μυλοπόταμος 9

6 Αγ. Αικατερίνη αυτόνομο κτίσμα, εξαρτώμενο Μυλοπόταμος 7 Αγιά Θαυματουργού αυτόνομο κτίσμα, εξαρτώμενο Σπακολάγκαδο 8 Αγ. Αρτέμιος διευθετημένος χώρος Βύθουλας 9 Αγ. Ιωάννης εν κρεμνώ διευθετημένος χώρος Καψάλι 10 Αγ. Αικατερίνη διευθετημένος χώρος Καψάλι 11 Αγ. Παύλος διευθετημένος χώρος Καψάλι 12 Αγ. Γεώργιος διευθετημένος χώρος Μητάτα 13 Παναγία Σπηλιώτισσα διευθετημένος χώρος Μητάτα 14 Αγ. Ιωάννης διευθετημένος χώρος Μητάτα 15 Αγ. Ελευθέριος αυτόνομο κτίσμα, ανεξάρτητο Αγ. Ελευθέριος 16 Παναγία Οδηγήτρια αυτόνομο κτίσμα, ανεξάρτητο Βιαράδικα 17 Αγ. Αντώνιος αυτόνομο κτίσμα, ανεξάρτητο Βιαράδικα Πίνακας 3.: Οι εν σπηλαίω Ιεροί Ναοί. Γράφημα 1.: Κατανομή σπηλαίων ανά χρήση. 10